Dostar, eldegi jaǵdaı qarqyndy damýda. Kún saıyn jańa oqıǵalar oryn alyp, jaǵdaı kúrdelene túsýde. Maǵan kóptegen suraqtar kelip jatyr. Olardyń ishinen jıi qoıylatyn suraqtardyń birine jaýap bergim kelip tur.
- Demokratııaǵa kóshken qandaı elder biz úshin úlgi bola alady?
Salystyrma túrinde biz postkeńestik elderdi ǵana ala alamyz, óıtkeni bizdiń mentalıtet osy eldermen uqsas. Eń aldymen, mentalıtettegi aıyrmashylyq bizge Qazaqstandy basqa, mysaly arab nemese Ońtústik Amerıka elderimen salystyrýǵa múmkindik bermeıtini ras, alaıda avtorıtarızmnen demokratııaǵa kóshý úderisi men ádisteri tarıh boıy ózgergen joq.
Grýzııa,Armenııa, Ýkraına jáne Qyrǵyzstan - osyndaı tranzıttik kezeńnen ótken 4 el.
Meniń oıymsha, bılik kóshýiniń eń jaqsy úlgisi ol Armenııa. Biraq olardyń bizdiń elden aıyrmashylyǵy, syrtqy faktorlardyń bolmaǵandyǵy, AQSh, Reseı, Qytaı jáne t.b. sııaqty saıası oıynshylardyń eldiń ishki jaǵdaıyna aralaspaýy. Sondyqtan úderiske, qatty bolmasada, tek qana Armenııa ishindegi klandar áser etti. Sonymen qatar, ol jerde buǵan deıin birneshe prezıdentter aýysqanyn umytpaǵanymyz jón. Respýblıka 2015 jyldyń sońynan bastap parlamenttik dep jarııalandy, ýaqyttyń tyǵyzdyǵyna baılanysty sońǵy prezıdent ol jaqta qatty nyǵaıa almady. Osylaısha, Armenııadaǵy bıliktiń aýysýy úlgili bolsa da, bul senarıı Qazaqstan jaǵdaıyna kelińkiremeıdi.
Qyrǵyzstan men Grýzııa elderindegi jaǵdaı da bizdikine keleri eki talaı. Sebepterdiń negizgilerine kelsek, biz aýysqan prezıdentterdiń kúshti bolmaǵandyǵyn, memleketterdiń kedeıligin jáne de elge degen syrtqy kúshterdiń geosaıası qyzyǵýshylyǵynyń bolmaǵandyǵyn jatqyza alamyz.
Al Ýkraınadaǵy jaǵdaı bizge jaqyn. Nege deseńiz, Ýkraına - úlken ekonomıkalyq áleýeti bar, klandary men olıgarhtary kóp, al eń bastysy Reseı, Eýropa jáne AQSh úshin geosaıası qyzyǵýshylyǵy bar úlken el. Kórip otyrǵanyńyzdaı, Ýkraınada barlyǵy tamasha emes. Meniń oıymsha, onda úderis áli de tolyq aıaqtalǵan joq. Óıtkeni prezıdenttik saılaýdy jeńip, bılikti alý - ol tek qana birinshi saty. Eldi saýatty jáne durys basqarý ol kúndelikti basqa qasıetterdi talap etetin aýyr jumys. Qazir bul elde, jeńisten keıingi eıforııa kete salysymen, kún saıyn kópshilikke málim emes, jalyqtyrar reformalarmen aınalysý qajet. Bul ýaqyt olardyń eń aýyr kezeńi bolmaq. Halyq durys reformalardyń jemisin kóre bastaǵanda Ýkraına tolyǵymen saýyǵyp ketti dep aıta alamyz.
Qazaqstan beıbit ýaqytta eń jaqsy, al turaqsyz ýaqytta eń nashar geosaıası orynnyn ıesi bolyp tabylady. Beıbit ýaqytta, biz ózimizdiń ornalasýymyzdan keremet paıda ala alamyz. Al turaqsyz ýaqytta, syrtqy kúshter bizdiń artyqshylyǵymyzdan aıyrýǵa tyrysady. Ne eldi, ne jerimizdiń bir bóligin basyp alýǵa, ne el basqarýǵa óziniń baqylaýyndaǵy adamdardy qoıýǵa tyrysatyn bolady. Al endi, negizgi oıynshylardy qarastyraıyq.
Reseı.
Qazaqstan óziniń úlken aýmaǵymen búkil Orta Azııany Reseıden bólip otyr. Ony ne aınalyp, ne ushyp ótý múmkin emes. Eger Qazaqstan Reseıden bólinip ketse, onda búkil Orta Azııa Reseı úshin qol jetimsiz bolady. Ekinshi jaǵynan, Qazaqstan, Reseı men ıslam elderi arasyndaǵy býfer bolyp tabylady. Sonymen qatar, Qazaqstannyń Reseıge degen áskerı jáne ǵarysh salasyndaǵy strategııalyq mańyzydyǵy bar. Men tipti munaı-gaz yntymaqtastyǵy týraly aıtpaı-aq qoısam bolady. Túsingenderińizshe, Reseı úshin Qazaqstannan odaqtas retinde aıyrylý, Tatarstannyń bólinip Reseıdiń bytyraǵanymen birdeı bolady. Reseı óz azamattaryn eshqashan da baǵalaǵan emes. Orys halqynyń qysymshylyq faktoryn olar tek qana Qazaqstanǵa qarsy óziniń dostyq emes áreketterin aqtaýǵa sebep qylýy múmkin.
Qytaı.
Qytaı úshin Qazaqstan óte mańyzdy, sebebi olardyń soltústik-batysyn damytýdaǵy jańa baǵdarlamasy (qysqasha SÝAR) - Eýropaǵa temir jáne avtomobıl joldaryn qamtıtyn Jańa Jibek joly, negizinen Qazaqstan aýmaǵy arqyly ótedi. Qytaı úshin SÝAR baǵdarlamasy - mıllıardtaǵan dollarlyq joba. Mańyzyn aıtpaı-aq qoısaq ta belgili. Kólik-logıstıkalyq múddelerden basqa, Qytaı Qazaqstanǵa energııa resýrstaryn jetkizýshi retinde úlken qyzyǵýshylyq tanytady.
Ózderińiz biletindeı, munaı-gaz kompanııalarynyń úshten biri qytaılyqtarǵa tıesili. Qytaı Qazaqstanmen Shyǵys shekarada 80 mln.-ǵa jýyq halqy bar SÝAR baǵdarlamasyn damytty. Olar teńiz joldary men energııa resýrstarynan alys, sondyqtan Qazaqstan olar úshin asa mańyzdy. Qytaıdyń Qazaqstanǵa degen josparlary óte kóp, biraq men eń mańyzdylaryn atap óttim.
AQSh.
Reseı men Qytaıdyń qyzyǵýshylyqtaryn kóre otyryp, AQSh-ta artta qala qoımas. Saıası qyzyǵýshylyqty ysyra turǵannyń ózinde munaı-gaz sektory ınvestıııalar túrinde AQSh-tyń jaýyn alady. Negizgisi, ol Shevron kompanııasynyń injý-marjany bolyp tabylatyn Teńiz munaı ken orny, onymen qosa Qashaǵan bar. Kórip otyrǵanyńyzdaı, Qazaqstan AQSh úshin osy óńirdegi mańyzdy el. Eger Qazaqstan Reseıden alshaqtasa, onda bul AQSh-tyń jeńisi bolady.
Joǵaryda atalǵan geosaıası oıynshylardyń qyzýǵýshylarynan basqa munda Eýropa, Túrki álemi, Orta Azııa, ıslam áleminiń jáne t.b elderiniń múddeleri bar.
Qorytyndy jasasaq, biz geosaıası múddelerdiń shoǵyrlanýynyń alańyndamyz. Sondyqtan Qazaqstandy Ýkraınamen de, Grýzııamen de, Armenııamen de, Qyrǵyzstanmen de salystyrýǵa bolmaıdy. Munda barlyǵy basqasha bolady, óıtkeni munda barlyq geosaıası oıynshylardyń qyzýǵýshylaqtaryn eskerý kerek. Ishki máseleler týraly da umytpaý kerek.
Eger qazaqstandyq qoǵamǵa qaraıtyn bolsaq, ol óte segmenttelgen, ydyratylǵan. Qazaq, orys tildi, musylman jastarynyń, qalalyq jastarynyń, qanaǵattanbaǵan aýyl jastarynyń toptary bar. Kóptegen klan toptary bar. Rýlar, júzder, basqa ult toptary bar. Iaǵnı el ishinde biz de birtutas emespiz. Qazaqstan mono ult turatyn el emes ekenin taǵy da eskergen jón.
Joǵaryda aıtylǵandardyń barlyǵyn eskere otyryp, bizdiń birligimiz, aýmaqtyq tutastyǵymyz jáne táýelsizdigimiz, elimizdiń kez kelgen adamy úshin, onyń kim bolǵanyna qaramastan, eń joǵary qundylyǵy bolýy tıis ekenin erekshe atap ótkim keledi. Qandaı áreket jasamasańyz da, kez kelgen jaǵdaıda osy úsh qundylyqty este ustap júrińiz. Biz qan tógýge, azamattyq soǵysqa ne táýelsizdigimizdiń joǵalýyna jol bermeýimiz kerek.
Marǵulan Seısembaı
