ەرتەڭ، 24 جەلتوقسان كۇنى – ءازىل-قالجىڭى مەن وتكىر سىنى قاتار جۇرگەن، قارا قىلدى قاق جارعان سىنشى، دراماتۋرگ، اۋدارماشى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قالتاي مۇحامەدجانوۆ اعامىزدىڭ تۋعان كۇنى. اعامىز ءتىرى بولعاندا 95 جاسقا تولار ەدى. وسىعان وراي اكادەميك مۇحتار اعامىزدىڭ «مەنىڭ اعالارىم» تسيكلىمەن جارىق كورگەن «ابىز» اتتى كەزەكتى ەستەلىگىن وزدەرىڭىزبەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىم، دەپ جازادى راقىمعالي قۇل-مۇحاممەد ءوز Facebook پاراقشاسىندا.
مۇحتار قۇل-مۇحاممەد، اكادەميك
«مەنىڭ اعالارىم» تسيكلىنان
«كەي ادام ءبىلىم بيىگىنە تىنىمسىز ەڭبەكپەن جەتەدى. ەندى بىرەۋلەردىڭ جۇرەگىنە جاراتۋشىنىڭ ءوزى ءبىلىم نۇرىن قۇيادى. وسى ەكەۋىن ۇشتاستىرا بىلگەن ادام عانا ناعىز ابىز بولا الماق».
سۇلتان سانجار،
ورتاعاسىرلىق سوپى
ابىز
– وي، جولبارىسىم-اي!
اعاسىنىڭ وسى سوزدەرىن ەستىگەندە جولبارىستى حايۋاناتتار پاركىنەن عانا كورگەن ىنىلەرىڭنىڭ ىلەزدە-اق جالى كۇدىرەيىپ، ارقالانىپ شىعا كەلۋشى ەدى.
ءسوزدىڭ سىرالعىسى رەتىندە عانا ايتىلا سالاتىن قالەكەڭنىڭ وسى ءبىر قىسقا قاراتپاسىنىڭ وزىندە «وسەر ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى باتىر دەر» دەيتىن حالىق دانالىعى جاتقاندىعىن كەزىندە اڭعارا قويماعان ەكەنبىز.
تىرشىلىگىندە تاعىلىمىن كورىپ، ءتالىمىن العان ابىز اعانىڭ دۇنيەدەن وزعانىنا بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولسا دا، ونىڭ كۇلكىسىنىڭ وزىنە يمان ۇيالاعان نۇرلى بەينەسى سانادان وشەر ەمەس. ەندەشە بۇگىنگى اڭگىمە قالتاي اعا تۋرالى بولماق.
قالەكەڭ، ەڭ الدىمەن، ارقالى اقىنىمىز تەمىرحان مەدەتبەك ايتقانداي: «ۇلتىمىزدىڭ ۇلانعايىر كۇلكىسى» ەكەنى داۋسىز. دەگەنمەن، ۇلكەن ادەبيەتكە «بولتىرىك بورىك استىندا» اتتى كومەدياسىمەن كەلىپ، تىرناقالدى تۋىندىسىنىڭ وزىمەن-اق مۇحتار اۋەزوۆ باستاعان ۇلت ادەبيەتى ۇلىلارىن «ءدان ريزا» ەتكەن قالتاي مۇحامەدجانوۆ تۋرالى باياندى ونىڭ ناعىز ابىزدارعا ءتان بەكزات بولمىسىنان باستاعانىمىز ءجون سياقتى.
ونەر ادامىنىڭ ءومىربايانىنان ۇلاعات ىزدەگەن جان ونىڭ جاۋابىن ونەرپازدىڭ ولمەس تۋىندىلارىنان تاباتىنى بەلگىلى. ال، مەن ابىز اعا ۇلاعاتىنىڭ ءنار-قۇنارىن ونىڭ كادىمگى ادامي تىنىس-تىرشىلىگىنەن كوپ بايقادىم. جادىمدا قالعان سونىڭ ءبىرىن جاڭعىرتىپ كورەيىن.
قالەكەڭنىڭ جەتپىس جىلدىق مەرەيتويى ەلىمىزدىڭ ومىرىندەگى ەڭ ءبىر قيىن كەزەڭ – جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلە جازداعان توقسان توعىزدىڭ جازىندا ءوتتى. ال دۇرىسىندا توقسان سەگىزدىڭ سوڭىندا وتۋگە ءتيىس ەدى.
ول مەرەيتويدى وزگەلەردەن دارالانىپ، سىرت كوزگە سىرباز قالىپ تانىتۋ ءۇشىن ەمەس، تاعىلىمى توي يەسىنەن گورى، اعاسىن القالاعان اعايىنعا عيبرات بولىپ قالار ونەگە ءۇشىن جاسادى.
بۇل ءوزى ابىز اعانىڭ كول-كوسىر ءبىلىمى، اقجارما تىلەك-بەيىلى قارت تارازدىڭ دۋلاتي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىندە باستالىپ، شۋاقتى شىمكەنتتەگى اۋەزوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە جالعاسىن تاۋىپ، كيەلى تۇركىستاننىڭ ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ارنالى اعىسقا ءتۇسىپ، قىزىلورداداعى قورقىت اتا ۋنيۆەرسيتەتىندە داريانىڭ تولقىنىنداي جوڭكىلە اققان تاعىلىمى مول توي بولدى.
وقىعان ءدارىسى ءوز الدىنا، قالەكەڭ ءتورت ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كىتاپحاناسىنا ءتورت مىڭ كىتاپ سىيلاپ، وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر قاۋىمىنىڭ دا زور ريزاشىلىعىنا بولەندى.
سول جولى ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورتالىق اكت زالىنداعى كەزدەسۋدە قالەكەڭ شەشىلىپ ءبىر سويلەسىن دەرسىڭ. تۇركىستاندىق ءدىن زيالىلارى الدىندا ءارىسى تاۋرات، زابۇردەن باستاپ، بەرىسى ىنجىلگە دەيىن تۇگەل تالداپ، قاسيەتتى قۇراننىڭ اياتتارى مەن پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرىن جاتقا سوقتى. بىلمەككە قۇشتار جاس بۋىندى ابۋباكىر اس-سىدىقتان باستالىپ، ءزۇنۇن، اتتار، ءال-عازالي، ءال-بيستامي، ءال-انساري، يبن-ارابي، رۋمي، ناقشباندي، قوجا احمەد ياساۋيمەن ۇشتاساتىن، اباي جىرلارىمەن ادىپتەلىپ، شاكارىم شىعارمالارىمەن كومكەرىلگەن ءبىلىم بۇلاعىنىڭ تاڭدايدان شىعار تۇنىعىمەن سۋسىنداتتى. ءسۋفيزمنىڭ ناقشبانديا، ماۋلاۋيا، قاسسيريا، مالاماتيا، چيشتيا، قۇبراۋيا سياقتى سان الۋان مەكتەپتەرىن سانامالاپ، ارعى-بەرگى سوپىلاردىڭ تاريحىنان اعىل-تەگىل اڭگىمە ايتتى. ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە جايىنان دا تالاي تاعىلىمدى سىر شەرتىلدى. تۇرىك عالىمى ف. كوپرۋلۋ، تاتار تەكتىسى ي. گاسپرالى، باشقۇرت عۇلاماسى ۋاليديدەن باستاۋ الىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆقا دەيىنگى تۇركولوگ ەڭبەكتەرى دە ۇمىت قالعان جوق. قالەكەڭنىڭ سوزدەرى جاس قاۋىمنىڭ جانارىنا وت، دەنەسىنە قۋات، جۇرەگىنە شۋاق بولىپ قۇيىلدى.
ۇزىلىستە قاۋمالاي قورشاعان ستۋدەنتتەرگە قولتاڭبا بەرىپ، ەندى ورنىنان تۇرا بەرگەندە جاسامىستاۋ كەلگەن تۇرىك پروفەسسورى اعامىزدىڭ الدىن كەس-كەستەپ:
– سايىن قالتاي بەي! سوزىڭىزگە بەك ريزا بولدىم. ناعىز عۇلاما ەكەندىگىڭىزگە ەش ءشۇبام قالمادى. بىراق وسى ايتقاندارىڭىز قازاق جاستارىنىڭ قۇلاعىندا قالاتىنىنا كۇمانىم بار. اينالاڭىزعا قاراڭىزشى: قازاق قىزدارىنىڭ ءبارى اشىق-شاشىق جۇرەدى. شاش پەن كويلەكتىڭ ەتەگىن قىسقارتقانى ءوز الدىنا، ولار كەيىنگى كەزدە كىندىگىن جالاڭاشتاۋدى دا ادەتكە اينالدىرا باستادى. ال وسىنىڭ ءبارى ءسىز ايتقان ۇلتتىق ءداستۇر، ءدىني جورالعىلارعا ۇيلەسە قويار ما ەكەن، – دەپ كۇتپەگەن جەردەن كۇلبىلتە ساۋال تاستادى.
جاڭا عانا شالقىپ، تولقىپ تۇرعان كوڭىل سۋ سەپكەندەي باسىلدى. اعايىننىڭ ابەستەۋ قىلىعىنا قاراپ تۇرىپ ءبىز دە قىسىلدىق. بىراق قالەكەڭ ساسپادى. جۋان جۇدىرىعىمەن قولاعاشتاي مۇرنىن ءبىر سۇيكەپ ءوتىپ، وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىن كوتەرە بىلاي دەدى:
– جاستىق شاق تىرشىلىكتىڭ كوكتەمى ەمەس پە! ال كوكتەمدە تۇرىكتىڭ تۇكتى كىلەمىندەي قۇلپىرعان تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ بار بوياۋى بەتىنە شىقپايتىن با ەدى. گاپ تىرشىلىك كوكتەمىنىڭ ماحاببات دەگەن قان بازارىندا، ءسىز ايتقانداي، اشىق-شاشىق ەمەس، مەنىڭ اقىن دوسىم ايتقانداي، اسىپ-تاسىپ جۇرگەن جاستاردا بولماي، سولاردىڭ اشىق-شاشىق جەرىن سىعالاپ جۇرگەن سىزدەردە مە دەپ ويلاپ قالدىم. قۇدايعا شىن سەنگەن ادامنىڭ كوزى قاننەن قاپەرسىز جۇرگەن جاستاردىڭ و جەر، بۇ جەرىن ەمەس، قاشاندا راحمانلى، راحىمدى جاراتۋشى يەمىزدىڭ نۇرلى بەينەسىنە عانا تۇسپەيتىن بە ەدى؟ ءازازىلدىڭ ازعىرۋىمەن وندا-مىندا قاراي بەرگەن ادامنىڭ كوزىن قويىپ، وزىندە نە بەرەكە بولۋشى ەدى.
الگىندە عانا موينىن سوزىپ، يىعىن قومداپ، باسىن كەگجەڭدەتىپ تۇرعان الگى بەيشارا تابان استىندا تاۋىپ ايتىلعان قورعاسىنداي سالماقتى جاۋاپتان ءاپ-ساتتە ەڭسەسى ءتۇسىپ، ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا مىقشيىپ، جانشىلىپ بارا جاتتى.
قيعاش سۇراق قويام دەپ كۇپتى بولعان اعايىندى ءبىرجولاتا جەر قىلماۋ ءۇشىن:
– جاس كەزىمدە مەن دە جالاڭ اياق، جالاڭ باس ءجۇرۋشى ەدىم. قىسى-جازى جالاڭاش جۇرگەندىكتەن مىنا باشايلارىمنىڭ اراسىنا دەيىن ءشوپ شىعىپ كەتۋشى ەدى، – دەپ اياعىنا ءبىر قاراپ، ەكى يىعىن سەلكىلدەتە مىرس-مىرس كۇلگەن بويى تاياعىنا سۇيەنىپ، تاپقىر جاۋاپقا تاپجىلماي تۇرىپ قول سوققان جاستاردىڭ ورتاسىنا ءسىڭىپ كەتە باردى.
قالتاي اعا دەگدار عانا ەمەس، ءدىندار دا جان ەدى. ونىڭ اكەسى «قارا مولدا» دەگەن اتپەن ارقا مەن سىرعا ەسىمى قاتار كەتكەن مۇحامەدجان اتامىز كەزىندە بۇقارا شارىپتەگى ءمىر-اراب مەدرەسەسىن ءتامامداپ، قۇران كارىمدى جاتقا ايتاتىن قاري («قارا مولدا» لاقابىنىڭ شىعۋ تەگى دە وسى قاري مولدالىقتا بولسا كەرەك) حاديس-ءشاريفتى تەرەڭنەن تالدايتىن ءدىن عۇلاماسى بولىپتى. سودان بولار، ول ءوز كىندىگىنەن تاراعان ءۇش ۇلىنىڭ ۇشەۋىنە دە ءدىني ەسىم بەرىپتى (قاليوللا – قالتاي، ءابيبوللا – ءابي، يبراھيم – قىرعىزباي).
مۇحامەدجان اتامىز كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە مەشىت-مەدرەسە ۇستاپ، سىر وڭىرىنە يماندىلىق ۇرىعىن سەۋىپتى. اتاقتى اقىن، اۋدارماشى تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆپەن دوس-جار بولىپ، وعان «شاھنامەنى» اۋدارۋعا كەڭەس بەرگەن دە وسى مۇحامەدجان قاري ەكەن. سىر ەلىنىڭ اسقار توقماعامبەتوۆ، قۋانىش بايماعامبەتوۆ سياقتى ايگىلى اقىندارى دا وسى مۇحامەدجان اتامىزدىڭ الدىن كورگەن شاكىرتتەرى بولىپ شىقتى.
قالەكەڭنىڭ تۋعان اعاسى ءابيبوللا اعامىزدىڭ ءوز قولىمەن جازىپ قالدىرعان دەرەكتەرى بويىنشا مۇحامەدجان اتامىز 1937 جىلى 22 ساۋىردە سول باياعى «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان جالامەن ۇستالعان. ول كەزدە ءابي – 10-دا، قالتاي – 8-دە، قىرعىزباي – 3 جاستا، ال كىشى قارىنداستارى رىسكۇل ءالى ەمشەكتەن دە شىقپاعان نارەستە ەكەن. ۇستالعان جىلى-اق 49 مۇشەلىنە ەندى عانا شىققان مۇحامەدجان اتامىز ستاليندىك قاندى قاساپقا ءتۇسىپ، اتىلىپ كەتە بارعان.
بار عۇمىرىن قولىنداعى ءۇش ۇلىن جەتكىزۋگە ارناعان قالتايدىڭ اناسى 1975 جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇرىپ، اكەسىنىڭ اتىن ۇلى كۇللى الەمگە تانىتىپ، اتاقتى جازۋشى بولعانىن كورىپ كەتتى.
قالەكەڭ 1997 جىلى ءبىزدىڭ اكەيدىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىنا قاتىسۋ ءۇشىن سەمەي وڭىرىنە جول تارتتى. مىڭ شاقىرىمعا جۋىق ۇزىن جولدىڭ بويىندا انشەيىندە ايتىلا بەرمەيتىن اڭگىمە مەن شەرتىلە بەرمەيتىن سىردىڭ تيەگى اعىتىلدى. سول اڭگىمەدەن ۇققانىم: قالەكەڭنىڭ ناسابناماسى: قالتاي – مۇحامەدجان – نۇرەكە – ناربوتا – كۇدەرى – كوشەك بولىپ ورىلەدى ەكەن.
مۇنداعى كۇدەرى – اتاعى سارىارقا مەن سىرعا تەتە جايىلعان ايگىلى اقىن كۇدەرىقوجا كوشەكۇلى. شىعارماشىلىق مۇراسىن كەزىندە اكادەميك ۆ.ۆ. رادلوۆتىڭ ءوزى باستاپ زەرتتەگەن، حان كەنەنىڭ جورىق جىراۋى ءھام اقىلمان كەڭەسشىسى اتانعان وسى ءبىر اقيىق اقىننىڭ بار مۇراسى ءالى كۇنگە دەيىن تۇگەندەلىپ بىتپەسە دە، ونىڭ ءحىح عاسىرداعى قازاق پوەزياسىنداعى الار ورنى ەرەكشە ەكەندىگىن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى الدەقاشان مويىنداعان. كۇدەرىقوجا – زامانىندا ۇلبيكە، مايلىقوجالارمەن جىر سايىسىنا ءتۇسىپ، ايتۋلى ايتىسكەر اقىن رەتىندە داڭقى شىققان ادام.
قاشاندا «ءشوپ شىققان جەرىنە شىعادى» ەمەس پە. كۇدەرىنىڭ بەل بالاسى – ناربوتا ءسوز ۇستاعان ايگىلى بي، نەمەرەسى نۇرەكە ەل ۇستاعان ءپىر، شوبەرەسى مۇحامەدجان ءدىن جولىنا تۇسكەن دەگدار، ال شوپشەگى قالتاي – قازاق ادەبيەتىن الەم بيىگىنە كوتەرگەن ايتۋلى تۇلعالار قاتارىن تولىقتىردى.
قالەكەڭ – وتىز كۇن ورازا ۇستاپ، بەس ۋاقىت نامازعا جىعىلماسا دا، حاق جولىنان تايماي وتكەن جان. جۇرگەن جەرىندە مەشىت-مەدرەسەلەرگە، ارۋاقتى ورىندارعا ات باسىن تىرەپ، ادەمى قوڭىر ماقاممەن قاتىم ءتۇسىرۋدى ۇمىتپاۋشى ەدى. قادىر ءتۇنى، ايت-اراپا، ءماۋلىت كۇندەرىندە ۇنەمى قۇران اۋدارىپ وتىرۋشى ەدى.
قالەكەڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي العان جاڭا ۇيىنە كوشكەندە، تۇسىنە كىرگەن ارۋاقتارعا ارناپ جەتى شەلپەك ءپىسىرتىپ، قۇدايى تاماق بەردى. اس ءپىسىپ، داستارقان جايىلعاندا ءوزى قۇتحانام دەپ اتايتىن كىتاپحاناسىنا كىرىپ، ارۋاقتارعا باعىشتاپ قۇران وقۋعا كىرىستى. ۇزاققا سوزىلىڭقىراپ كەتكەن دۇعاعا شىدامسىزدىق تانىتقان دوستارىنىڭ ءبىرى كابينەتتىڭ ەسىگىنەن سىعالاسا، قالەكەڭ قۇراندى وڭتۇستىك-باتىسقا ەمەس، باسىن سولتۇستىك-باتىسقا بەرىپ وقىپ وتىر ەكەن. كەزىندە قالەكەڭنىڭ تالاي ءاجۋاسىنا قالعان الگى دوسى قارىمتا قايتارعىسى كەلىپ، داستارقانعا وتىرا بەرگەن وتاعاسىنا:
– قالەكە، قانشا ماقامداساڭ دا، وسى جولعى نامازىڭ قازا بولدى-اۋ دەيمىن. ويتكەنى قۇبىلاڭ مەككەگە ەمەس، ماسكەۋگە قاراپ كەتىپتى، – دەپ تىرق-تىرق كۇلدى.
– قايتەيىن، قانشاما بولدىم-تولدىم دەسەڭ دە، ناداندىعىڭ ءالى قالماپتى-اۋ، بەيشارا. قۇدايدى مەككەدە وتىرادى دەپ ساعان كىم ايتىپ ەدى. بىلە-بىلسەڭ، پايعامباردىڭ زامانىندا اۋەلى مۇسىلماندار بەس نامازىن مەككەگە ەمەس، قۇددىسقا قاراپ وقىعان. ميعراج ءتۇنى ءال-بۋراكقا مىنگەن پايعامبارىمىز سول مەككەنى تاستاپ، جاراتۋشىمىزدىڭ نۇرلى ءجۇزىن كورۋ ءۇشىن قۇددىس ارقىلى كوككە ۇشپاپ پا ەدى. ماسەلە نامازدى مەككەگە قاراپ وقۋدا ەمەس، ءبىرجولاتا يمانعا ۇيىپ، شىن كوڭىلمەن نيەت ەتۋدە. سوندا عانا كوكتەگى قۇدايدىڭ نۇرى جەردەگى پەندەسىنىڭ جۇرەگىنە قۇيىلادى. بىزدەي قاراپايىم پەندەلەرگە جاراتۋشىنى كوزبەن كورۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق جۇرەكپەن سەزەمىز. قۇدىرەتى كۇشتىنىڭ ءبىر اتى – حاق، ال وعان بارار جول حاقيقات دەپ اتالادى. سوندا «حاقتىڭ» قازاقشاسى «راس» بولماي ما؟ ابايدىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەندەگى «راسى» وسى «حاق» ەمەس پە؟ سوندا شىن ىقىلاسپەن ساجدەگە باس ءيىپ تۇرعان مەنىڭ نيەتىمنىڭ راستىعىن حاق تاعالام كورمەي وتىر دەيسىڭ بە؟! نە اللانىڭ، نە ابايدىڭ كىتابىن وقىماعان سەن بە ماعان اقىل ۇيرەتەتىن، – دەپ ورنىنا وتىرماستان قۇتحاناسىنا كىرىپ كەتتى. الگى سورلىعا داستارقاننان ءدام اۋىز ءتيىپ، جونىنە كەتۋدەن باسقا امال قالمادى. بىراق قالەكەڭنىڭ ايتۋى دا، قايتۋى دا تەز بولۋشى ەدى. كەيىن اشۋى تارقاعان سوڭ، ەسكى «دوسىمەن» ەمەن-جارقىن ارالاسىپ كەتكەنىنىڭ دە كۋاسى بولدىق.
شىندىعىندا، مەككەدەن مەدينەگە قونىس اۋدارعان العاشقى جىلى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىز بەن ونىڭ ۋمماسى قۇددىس (يەرۋساليم) باعىتىنا («قىبلا» اراب تىلىنەن اۋدارعاندا «باعىت» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى) قاراپ نامازعا جىعىلعان ەكەن. حيجرانىڭ ەكىنشى جىلى عانا پايعامبارىمىز (س.ع.س.) اللا تاعالامىزدان باعىتتى مەككەگە بۇرۋ جونىندە ۋاحي العان. مۇسىلماندار بەتىن قۇبىلاعا بۇرعاندا قاعباعا نەمەسە قارا تاسقا تابىنۋ ءۇشىن ەمەس، تەك ءبىر اللاعا سىيىنۋ ءۇشىن بۇرادى. قاسيەتتى قۇراننىڭ 2-سۇرەسىنىڭ 142-اياتىندا: «اللاعا شىعىس تا، باتىس تا تيەسىلى. ول كىمدى قالاسا، سونى تۋرا جولعا باستايدى»، – دەلىنگەن. مۇنىڭ ءمانىسى: قاي جاققا قاراي ءجۇزىڭدى بۇرساڭ دا، اللا تاعالا جۇرەگىڭدە بولسىن. سوندا عانا جاراتۋشىمىز سەنى تۋرا جولعا باستايتىن بولادى دەگەن ءسوز. ال قۇراندا قاعبا اللانىڭ جەردەگى ءۇيى، ەجەلگى ءۇي (ال-بايت ال-اتيك), كيەلى ءۇي (ال-بايت ال-حارام) نەمەسە تىيىمدى ءۇي (ال-بايت ال مۇحاررام) دەپ اتالادى.
ميعراج ءتۇنى (قۇرانداعى تولىق اتى – ال-يسرا ۋا-ل-ميعراج – تۇنگى ساپار جانە كوككە ۇشۋ) مەككەدەگى قاعبانىڭ تۇبىندە جاتقان پايعامبارىمىزدى (س.ع.س.) جەبىرەيىل پەرىشتە ءال-بۋراق (قازاقتىڭ «پىراق» ءسوزى وسىدان شىققان) اتتى قاناتتى اتقا مىنگىزىپ، قۇددىسقا الىپ ۇشادى. وندا مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبار ىبىرايىم، مۇسا جانە يسا پايعامبارلارمەن (ع.س.) بىرگە نامازعا جىعىلىپ، جەبىرەيىل پەرىشتەنىڭ جەلەۋىمەن جەتى قات اسپانعا كوتەرىلىپ، جاراتۋشىمىزدىڭ نۇر سيپاتىن كورۋ باقىتىنا يە بولادى.
اللا تاعالانىڭ 99 ەسىمىنىڭ ءبىرى – حاق (قازاقشا – اقيقات) ەكەنى دە جانە راس.
وسى تۇستا مەنىڭ ويىما «حاق – مىنا مەن، مەنىڭ ءوزىم» («انا-ل-حاقق») دەگەن ءسوزى ءۇشىن تۇتقىنعا الىنىپ، تۇرمەگە جابىلعان، اقىر سوڭىندا ورتەلىپ، كۇلى ەفراتقا شاشىلعان ح عاسىردىڭ اتاقتى سوپىسى ءال-حاللادج تۇسەدى. ەگەر حاق – جاراتۋشىنىڭ ءوزى دە، ءبىز سول قۇدىرەتى كۇشتىنىڭ امىرىمەن جاراتىلعان پەندە بولساق، وندا ءبىز سول اللا تاعالا دەم بەرىپ، جان سالعان حاقتىڭ ءبىر بولشەگى بولمايمىز با. ەندەشە «انا-ل-حاققتى» ايتقان ءال-حاللادج جارىقتىق شىندىقتىڭ اۋىلىنان كوپ ۇزاپ كەتپەگەنى-اۋ شاماسى دەپ ويلايسىڭ. سوڭىنا «كيتاب ات-تاۋاسين» («كوپشىلىككە ارنالعان كىتاپ») اتتى ولمەس كىتاپ جازعان ءال-حاللادج ءومىرىنىڭ سوڭىندا ءۇندى ەلىنە ساپار شەككەندە ءبىزدىڭ تۇركىستانعا دا ات باسىن تىرەگەن ەكەن.
قالەكەڭنىڭ اللانى جۇرەكپەن سەزىنۋ تۋرالى ويى ايگىلى ورتاعاسىرلىق سوپى باحاۋاددين ناقشبانديدىڭ: «اللانى شەكسىز سۇيگەندە سەنىڭ جۇرەگىڭ قۇدىرەتى كۇشتى ءجۇزىنىڭ ايناسىنا اينالادى. سوندا سەن ءوز جۇرەگىڭە ۇڭىلگەندە، ودان جاراتۋشىمىزدىڭ نۇرلى ءجۇزىن كورەتىن بولاسىڭ»، – دەگەن سوزدەرىمەن ۇشتاسىپ جاتقان جوق پا؟ ال وسى ويدىڭ نۇكتەسى قالەكەڭ كەلتىرگەن جوعارىداعى اباي ولەڭىنىڭ: «اللا ءىشىڭدى ايتقىزباي بىلەدى ويلا، پەندەسىنە قاستىقپەن كىنا قويما»، – دەگەن جولدارىندا جاتقان جوق پا؟
قالتاي مۇحامەدجانوۆ، ەڭ الدىمەن، دراماتۋرگ. دراماتۋرگ بولعاندا، ماسكەۋدىڭ مەملەكەتتىك تەاتر ونەرى ينستيتۋتىن بىتىرگەن تۇڭعىش پروفەسسيونال قازاق دراماتۋرگى. قازاق ادەبيەتىنىڭ كوپتەگەن كلاسسيكتەرى سياقتى دراماتۋرگياعا پوەزيادان، پروزادان كەلگەن امبەباپتار قاتارىنان ەمەس، بار ءبىلىمى الەمدىك تەاتر ونەرىنىڭ تاريحى مەن تەورياسىنىڭ جىلىك مايىن شاعۋعا ارنالعان كانىگى كاسىبيلەر قاتارىنان. تەك وسى قاسيەتىمەن-اق وزگە قازاق دراماتۋرگتەرىنەن وقشاۋ تۇرعان قالامگەر.
قالەكەڭ جالپىلاما ادەبيەت نەمەسە ونەر ماماندىعىن ەمەس، سونىڭ ىشىنەن دارالاپ «تەاتر ونەرى» ماماندىعىن تاڭدادى جانە وسى سالاداعى كەمەل ءبىلىمدى كەشەگى كەڭەس وداعىنداعى عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ايگىلى تەاتر ونەرى ينستيتۋتىندا الدى.
ول شىعارماشىلىق قارىمى ەركىن جەتسە دە، دراماتۋرگيانى بوتەن جانرمەن بىلعاماي ءوتتى. كەز كەلگەن شىعارماسىنا كىرىسەردە وزىنە زور تالاپ قويىپ، مول دايىندىق جاساۋدى ادەتكە اينالدىردى. تاڭداپ-تالداپ جازدى. ماسەلەن، ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شىڭعىس حان تۋرالى تاريحي دراما جازۋعا ءوز دايىندىعىن ولقىسىنىپ ءجۇردى.
قازاق دراماتۋرگتەرىنىڭ كوپشىلىگى ءوز شىعارمالارىن قازاق تەاترىنىڭ (كەي جاعدايدا ناقتى رەجيسسەر مەن اكتەرلەردىڭ) مۇمكىندىگىنە لايىقتاپ جازادى. جاستايىنان ماسكەۋ تەاترلارىنىڭ تاربيەسىمەن وسكەن قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ پەسالارى الدەقاشان الەمدىك تەاتر ونەرىنىڭ ەڭ بيىگىن باعىندىرعان ورىس تەاترلارىنىڭ، كەرەك دەسەڭىز، ەۋروپالىق ساحنالاردىڭ دەڭگەيىندە جازىلدى. سودان بولار، قالتايعا دەيىن دە، ودان كەيىن دە بىردە ءبىر قازاق، ءتىپتى كەڭەس دراماتۋرگياسىنىڭ وكىلى ول شىققان بيىكتەردى باعىندىرا العان جوق.
تەاتر مامانى بولماسام دا، وسى ءۇش ءۋاجدى ونىڭ ءۇش شىعارماسىنىڭ دەڭگەيىندە دالەلدەگىم كەلەدى.
قالتاي قازاق دراماتۋرگياسىنا 1958 جىلى جازىلىپ، 1959 جىلدىڭ اقپانىندا ساحناعا قويىلعان «بولتىرىك بورىك استىندا» اتتى كومەدياسىمەن كەلدى. سىرت قاراعان ادامعا ساياساتقا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن جاستار تاقىرىبىنا ارنالعان، ونىڭ ۇستىنە ءتورت اياعىن تەڭ باسقان جورعاداي تايپالعان وسى ءبىر تالانتتى تۋىندىنىڭ تاعدىر جولى داڭعىل، ايدىنى اشىق بولىپ كورىنۋى ابدەن مۇمكىن. شىندىعىندا، «بولتىرىكتىڭ» جولى وتە بۇرالاڭ بولدى.
اۋەلى وعان ءباز-باياعى «ۇلتشىلدىق سارىنى باسىم»، «تىلدەر ارقىلى ۇلتتاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ ارەكەتى بار»، «كوممۋنيزم قۇرىلىسشىلارى – سوۆەت جاستارىنا جابىلعان جالا» دەگەن سياقتى ستاندارتتى ساياسي ايىپتار تاعىلىپ، سول كەزدەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى قاھارلى حاتشىسى ن. ءجاندىلديننىڭ اۋزىنان قاتتى-قاتتى سىندار ايتىلادى. ونىڭ ۇستىنە «بولتىرىكتىڭ» دۇركىرەپ وتكەن پرەمەراسىنان ەكى اي وتپەي جاتىپ، جاس تالانتقا جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىقتاي بولىپ، قازاق تەاتر، كينو ونەرىنىڭ تارلانى شاكەن ايمانوۆ اعامىزدىڭ «ونەرلى جاسقا وتكىر سىن» اتتى اتاۋىنىڭ ءوزى ايبات شاشىپ تۇرعان رەتسەنزياسى جارىق كوردى.
اۆتور دا، كورەرمەن دە ءارى-ءسارى كۇي كەشكەن وسى ءبىر قىسىلتاياڭ شاقتا شىندىقتىڭ تەكەمەتىن ءتىلىپ سويلەيتىن اياۋلى تاحاڭ – تاحاۋي احتانوۆ جازعان «جاس ادامعا جاناشىر ءسوز» اتتى ماقالا اۆتورعا اجەپتاۋىر دەمەۋ بولسا دا، «بولتىرىك» جونىندەگى بورىدەي شۋلاعان توپتىڭ داۋىسى باسىم ءتۇسىپ جاتتى. تىرناقالدى تۋىندىسى رەسپۋبليكانىڭ بۇكىل ادەبي، مادەني قاۋىمىن بىلاي قويعاندا، ساياسات، يدەولوگيا قايراتكەرلەرىنىڭ ءوزىن اجەپتاۋىر دۇربەلەڭگە سالعان قالتايدىڭ ۇلكەن ادەبيەتكە بۇل كەلىسىن ەسىك قاعىپ كەلۋ ەمەس، اقبوز اتپەن اتوي سالىپ كەلۋ دەگەن ءجون.
«بولتىرىكتىڭ» داۋى مۇنىمەن بىتپەدى. ءتىپتى سوڭى ودان ءارى ۋشىعا ءتۇسىپ، جاس تالانتتىڭ تاعدىرى ساياسات قوشقارلارىنىڭ كوكپارعا تارتار كوك لاعىنا اينالىپ كەتە جازداعان شاقتا ۇلى مۇحاڭنىڭ كەڭ پەيىل، مول مەيىرمەن جازىلعان «بۇل كۇلكىگە ءدان ريزامىز» اتتى ماقالاسى جارق ەتە تۇسەدى. «بۇل كومەديا قىزىل-قىرعىن كۇلكىگە قارق قىلعان انىق تالانتتى تابىس» دەگەن بالتالاساڭ دا بۇزىلمايتىن باعامەن اياقتالعان وسى باتادان سوڭ «بولتىرىك» رەسپۋبليكانىڭ ۇلكەندى-كىشىلى ساحنالارىن شارلاپ كەتە باردى. قىرىق جىل بويى قازاق تەاترلارى ساحناسىندا ۇزدىكسىز قويىلعان «بولتىرىك» عاسىرلار توعىسىندا – 1998 جىلى ساحنا ساڭلاعى ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن م. اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق تەاتردا تاعى دا زور تابىسپەن ساحنالاندى. پەسانىڭ وسىنشاما ومىرشەڭدىگىنىڭ سىرى نەدە؟
ەڭ الدىمەن، قالەكەڭنىڭ قوعام دەرتىن كانىگى تامىرشىداي تاپ باسا بىلگەندىگىندە. پەسادا كوتەرىلگەن پروبلەما كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ كوكەيكەستىلىگىن جوعالتقان ەمەس. ويتكەنى ءار بۋىننىڭ ءوز مارفۋعاسى بار. قازاق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەندە «بولتىرىكتى» ءبىزدىڭ زاماننىڭ ستۋدەنتتەرى دە اۋەسقوي ساحناعا شىعاردىق (مارفۋعا – سالتانات ايبەرگەنوۆا، ساپار – ساعاتبەك مەدەۋبەكوۆ، سۇڭعات – بەيبىت ساپارالين ت.ب.). ونى ەندى ءبىزدىڭ بالالارىمىز دا ءوز ءومىرىنىڭ شىندىعىنداي كورىپ، سولارعا ارناپ جازىلعان شىعارماداي قابىلدادى.
كەيدە ويلاناسىڭ: شاپقان اتتاي، اتقان وقتاي زىمىراپ ءوتىپ بارا جاتقان زامان ەمەس، ادام – مىنا ءبىزدىڭ ءوزىمىز سياقتى كورىنەدى. ءوز ءوسىن اينالىپ تۇرعان جەر سياقتى ءومىر ساحناسى دا زىر اينالىپ، ءار كەزەڭدە ادامداردىڭ ءار بۋىنىنىڭ شىندىعىن ساحناعا شىعارادى. ءومىر وزگەرمەسە دە، تىرشىلىك تەگەرشىگى تاعى ءبىر اينالعاندا ادامزات بۋىنى الماسادى. ءبىز «ءوتتىڭ دۇنيە-اي» دەپ قانشا كۇرسىنسەك تە، دۇنيە، شىركىن، «ءاي، پەندەلەر-اي، ءوتىپ بارا جاتقان مىنا مەن ەمەس، وزدەرىڭ ەكەنىن اڭعارمايتىن قانداي الاڭعاسار ەدىڭدەر» دەپ قۇدىرەتى كۇشتىنىڭ ءوزى جاراتقان ورنىندا تاپجىلماي تۇرا بەرەدى.
پەسا ومىرشەڭدىگىنىڭ تاعى ءبىر سىرى ونىڭ پروفەسسيونال دراماتۋرگ قالامىنان تۋىنداعانىندا. كەمەل ءبىلىمدى اۆتور ساحنا تەحنيكاسىن قامىرداي يلەپ، قورعاسىنداي بالقىتادى. ونىڭ ۇستىنە «بولتىرىكتى» كەيىن قازاق ونەرىنىڭ ايتۋلى تۇلعالارىنا اينالعان رەجيسسەر ءا. مامبەتوۆ، كومپوزيتور ع. جۇبانوۆا سياقتى اسا تالانتتى جاس بۋىن ساحنالادى.
ءيا، ءومىر وزگەرمەيدى. وزگەرەتىن ءبىز. «كەزەكپەنەن ولىنەر، باياعىداي كورىنەردى» جازعان اباي شىعارماسىنىڭ ءبىر ءارپى دە وزگەرگەن جوق، ال سونى ءار بۋىن ءوز بيىگىمەن وقىپ، وقىعان سايىن وزىنشە جاڭالىق اشادى. بار قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن دانىشپان ابايدىڭ مىڭ ءبولىنىپ، اركىمنىڭ ابايىنا اينالاتىنى دا وسىدان. قالتاي شىعارماسىن قازاقتاردىڭ ءار بۋىنى جاتسىنباي قابىلداپ، ودان ءوز بەينەسى مەن ءوز ءومىر سۇرگەن ورتاسىنىڭ شىندىعىن كورە بىلەتىندىگى شىعارمانىڭ وسى ومىرشەڭ رۋحىنان دەپ بىلەمىن.
توعىز تىلگە اۋدارىلىپ، تالاي جۇرتتىڭ ساحناسىنا جول تارتقان «بولتىرىك» قازاق دراماتۋرگياسىنا تالانتتى كومەديوگراف كەلگەندىگىن بىردەن تانىتتى. بۇدان كەيىن م. اۋەزوۆ ايتقان «انىق تالانتتى تابىستىڭ» كەزدەيسوق ەمەستىگىن دالەلدەگىسى كەلگەن قالەكەڭ «قۇداعي كەلىپتى» (1960), «قۋىرداق دايىن» (1962), «وزىمە دە سول كەرەك» (1964) اتتى بىرىنەن ءبىرى وتەتىن كومەديالاردى ۇسىنىپ، كۇلكىگە سۋساعان كورەرمەندى ابدەن قارق قىلدى.
قالەكەڭنىڭ قالام قارىمىن وزگەشە قىرىنان كورسەتكەن تاعى ءبىر تالانتتى تۋىندىسى – «جات ەلدە». دراما 1964 جىلى جازۋشىلار وداعىنداعى قىرعىن تالقىلاۋدان كەيىن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ زور بەدەلى ارقاسىندا ۇلكەن ساحناعا جولداما الىپ، 1966 جىلى اۋەزوۆ تەاترىندا قويىلدى. مۇنىڭ الدىندا جازىلعان «ءبىز پەرىشتە ەمەسپىز» دراماسى «قىراعى كوزدەر» سىنىنان وتە الماي قالسا دا (قىرىق جىل سارتاپ بولعان بۇل دراما 1988 جىلى عانا ساحناعا شىقتى), قالەكەڭ تاۋداي تولقىندارى بىردە تاس، بىردە باس جارىپ تۇرعان اشۋلى تەڭىزدەي تولقىعان تاقىرىپقا قايسار شابىتتىڭ قايىعىن قايىرا سالادى. «جات ەلدەنى» جازۋ اكەسى وتىز جەتىنىڭ قانسوقتاسىندا اتىلىپ كەتكەن قالتاي ءۇشىن ەرلىكپەن پارا-پار ەدى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەجەلدەن ەنشىسى بولىنبەگەن ەۋروپا ەكىگە جارىلدى. ءتىپتى عاسىرلار بويى ازۋىن ايعا بىلەگەن اۋەلى پرۋسسيا، كەيىن گەرمانيا يمپەرياسىنىڭ بولىنبەگەن استاناسى بولعان بەرليننىڭ ءوزى قاق ايىرىلىپ كەتتى. ەكى جۇيەنىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەستىڭ شيەلەنىسكەنى سونشالىق، الەم ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ بارىپ ارەڭ توقتادى. الەم كارتاسىنداعى الۋان رەڭك وڭعاق تارتىپ، اق پەن قاراداي سوتسياليزم مەن كاپيتاليزم دەگەن ەكى ءتۇس قانا قالدى. وسىلايشا بۇكىل ادامزات تاعدىرى اپوكاليپسيس اتتى قىلكوپىردىڭ ۇستىندەگى قوس قوشقاردىڭ تەكەتىرەسىنە قاراپ قالدى.
تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ تۇيتكىلى ابدەن شيىرشىق اتقان وسى ءبىر شىرعالاڭ ساتتە قالتاي اعا شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قانى سورعالاعان تاقىرىپقا قالام تارتادى.
– نە سور تۇرتكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. ءبىر جاعى، ءوزىم كۇندە تىڭدايتىن «ازاتتىقتىڭ» اسەرى مە ەكەن، الدە، بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن اقيقاتتى ايتسام دەگەن وي بولدى ما، ايتەۋىر، وسى تاقىرىپ مەنى وزىنە تارتتى دا تۇردى. ابدەن شيرىعىپ جۇرگەندىكتەن، شىعارما ءبىر دەمدە جازىلدى. قازىر ويلاپ وتىرسام: جانىنان بەزگەن ادام عانا باراتىن سول تاقىرىپتى جاستىقتىڭ قىزۋىمەن العان ەكەنمىن. ءدال بۇگىنگى قالتايدىڭ بيىگىنەن قارار بولسام، ونىڭ ءتىپتى ماڭىنان دا جۇرمەس ەدىم، – دەپ ەدى ابىز اعا سەكسەنىنشى جىلدارداعى اڭگىمەلەرىنىڭ بىرىندە ءازىل-شىنىن ارالاستىرا سويلەپ.
قانشالىقتى كوركەم شىعارما بولسا دا، «جات ەلدە» كەيىپكەرلەرىنىڭ ومىردە ناقتى پروتوتيپتەرى بار. مىسالى، تۇركىستان لەگيونى تاريحىنان حاباردار ادامعا ءۋالي حاسان – ءۋالي كايۋمحان، بەكمىرزا – بايمىرزا حايت، سايىن – زاكي ءۋاليدي، قۇربان – قارىس قاناتباەۆ، اسان – ءماجيت ايتباەۆ ەكەندىكتەرىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. اۆتور شىعارماسىن جاي عانا دراما دەي سالماي، «دەرەكتەرگە قۇرىلعان ءۇش ءبولىمدى دراما» دەۋىندە وسىنداي ۇلكەن يشارا جاتىر.
مىسالداپ، مىسقىلداپ، اسىرەلەپ، استارلاپ جازۋدىڭ اسقان شەبەرى سانالاتىن قالەكەڭ بۇل شىعارماسىندا سول كەزدەگى جازۋدى قويىپ، ايتۋعا تىيىم سالىنعان ءبىراز اقيقاتتى جەتكىزە بىلگەن.
بىرىنشىدەن، شىعارمادا الاشتىڭ ارداگەر ۇلى مۇستافا شوقايدىڭ اتى اتالادى. ول كەزدە شوقايدىڭ اتى مۇلدە اتالمايتىن، اتالعان كۇننىڭ وزىندە ونى ادەتتەگى «ۇلتشىل»، «الاشورداشىل» دەگەن ايىپتارمەن ەمەس، «وپاسىز»، «ساتقىن»، «فاشيست»، «سىلىمتىك» دەگەن نەبىر سۇرقيا سوزدەرمەن جەردەن الىپ، جەرگە سالاتىن. قالەكەڭ وسىنىڭ بىرىنە دە سوقتىقپاي، قيىننان قيىستىرىپ جول تابادى. ول بەكمىرزا دەگەن كەيىپكەردىڭ اۋزىنا سالعان «اعاڭ مۇستافا شوقايدىڭ باسىن مۇجىگەن وسى عوي» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ارقىلى الاش ارىسىنىڭ بۇكىل تاعدىرىن كورەرمەننىڭ كوز الدىنا جايىپ سالادى. ەندى وسى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ كورەيىكشى.
بىرىنشىدەن، اۆتور ەسىمىن اتاۋعا تىيىم سالىنعان مۇستافا شوقاي دەگەن قايراتكەردىڭ بولعاندىعىن ەسكە سالادى.
ەكىنشىدەن، اۆتور جاي عانا «مۇستافا شوقاي» دەي سالماي، «اعاڭ مۇستافا شوقاي» دەيدى جانە بۇل ءسوزدى قازاق كەيىپكەرى قازاققا قاراتا ايتپايدى، قىرعىز كەيىپكەرى قازاققا قاراتا سويلەيدى. مۇنىڭ ءوزى مۇستافا ءبىر اۋلەتتىڭ نەمەسە اتانىڭ ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ اعاسى دەگەن ۇعىمدى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ايقىن دا انىق ءبىلدىرىپ تۇرعان جوق پا؟!
ۇشىنشىدەن، م. شوقايدىڭ «باسىن» اناۋ-مىناۋ ەمەس، تۇركىستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتتىگىنىڭ تاعىنان ۇمىتكەر ءۋالي حاسان «مۇجىگەن» دەگەن دەرەكتى دە العا تارتادى.
بۇل – م. شوقاي تۇتاس تۇركى جۇرتىنىڭ تالاسسىز كوسەمى بولدى دەگەن يشارا. شىندىعىندا، مۇستافا شوقاي تۇركى حالىقتارىنىڭ تالاسسىز ليدەرى ەدى. ونىڭ فاشيستەر تۇتقىنىنا ءتۇسىپ، بۋحەنۆالد، وسۆەنتسيم، داحاۋ كونتسلاگەرلەرىندە تىرىدەي شىرۋگە اينالعان تۇركى جۇراعاتىن امان ساقتاۋ ءۇشىن ءارى ورتالىق ازيادا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ ماقساتىندا «تۇركىستان لەگيونىن» جاساقتاۋعا ارەكەت جاساعانى شىندىق.
مۇستافا – وپاسىز دوسى ءۋالي كايۋمحاننىڭ قاستاندىعىنان قۇربان بولعان جان. اۆتور الگى سوزىندە سول كەزدە بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن بۇل فاكتىنى دە قازاق قاۋىمىنا قۇلاعدار ەتىپ تۇر. قالەكەڭ مۇنىمەن دە توقتاماي، وسى ءبىر وپاسىزدىقتىڭ قازاقتاردىڭ ارقاسىنا ايازداي باتاتىنىن دا اسان دەگەن كەيىپكەردىڭ: «ەندى كىم دەپ ەدىڭ. دەرتىم ىشىمدە، كەك قايتارار كۇن قايدا؟ تۇركىستان ازات ەتىلگەن كۇنى بۇل ءيتتىڭ سىباعاسىن ءوزىم بەرەم»، – دەگەن سوزدەرىمەن سەزدىرىپ وتەدى.
پەسانىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن كەيبىر زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان قاعا بەرىس قالىپ كەلە جاتقان تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – وندا قازاق ەلىنىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى يدەيانىڭ كورىنىس بەرگەندىگى. ءبىر قاراعاندا، «جات ەلدەنىڭ» كەيىپكەرلەرى تۋعان وتانىنان جىراقتاپ قالعان، باسىندا بيلىگى جوق بەيشارا جاندار بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق، ولاردىڭ ءبارى بىردەي اس ءىشىپ، اياق بوساتقانىنا ءماز بوپ جۇرگەن جاندار ەمەس، كوپشىلىگىنىڭ ارمانى – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىن كورۋ. قالەكەڭ تاعى سول اساننىڭ (بۇل كەيىپكەرگە پروتوتيپ بولعان قورقىت، قوبىزشى قورقىت بۇركەنشىك اتىن پايدالانىپ، تالاي-تالاي تۋىندىلار جازعان تالانتتى اقىن – ءماجيت ايتباەۆ) اۋزىنا: «موناكو، اندوررا، ليۋكسەمبۋرگ تە دەربەس مەملەكەت قوي. جينالا باستاساق، ولاردان الدەقايدا اسىپ تۇسەمىز» دەگەن ءسوز سالادى. الپىس التىنشى جىلى مۇنداي ءسوزدى جۇرەگىنىڭ تۇگى بار قالامگەر عانا جازا الاتىن ەدى.
«ەر تۋعان جەرىندە». قالەكەڭنىڭ تاعى ءبىر كەيىپكەرى جۇماننىڭ ەسىل-دەرتى «ەسەبىن تاۋىپ، تۋعان ەلگە جەتۋ». اقىر سوڭىندا ول سولاي ىستەدى دە.
وسى شىعارماسىندا قالەكەڭ جازۋ، ايتۋدى بىلاي قويىپ، ەستىگەن ادامنىڭ ەسىن كەتىرەتىندەي سوزدەردى درامالىق جانردىڭ بار مۇمكىندىگىن اسقان شەبەرلىكپەن پايدالانا وتىرىپ، بىرەسە انا، بىرەسە مىنا كەيىپكەرىنىڭ اۋزىنا سالىپ، وتشا ويناتىپ وتىرعان. مىسالى، امەريكالىق كەيىپكەردىڭ اۋزىنا: «كوممۋنيزمنىڭ بوس قيال ەكەندىگىن ۇعىندىرۋ – بۇكىل روسسيانى بولشەۆيزمنەن ازات ەتۋدىڭ باستاماسى» دەگەن سوزدەردى سالۋ ارقىلى بارلىق الاش قايراتكەرلەرى مۇرات ەتكەن ۇلى يدەيانى دا جارقىراتا جايىپ سالادى.
ارينە، قازىر زامان وزگەردى، قوعام وزگەردى. تاۋەلسىز مەملەكەت قۇردىق. يدەولوگيالىق شەكتەۋلىكتەردىڭ ءبارى دە كەلمەسكە كەتتى. قاي تاقىرىپقا بولماسىن ەركىن قالام تارتاتىن بولدىق. ال قىلىشىنان قان تامعان الپىس التىنشى جىلى كوپ ويلاردى يشارامەن، تۇسپالمەن، كەيىپكەر ءسوزى، ساحنا تىلىمەن جەتكىزگەن بۇل شىعارما بۇگىندە تاقىرىبى كومەسكى تارتا باستاسا دا، قازاق دراماتۋرگياسى تاريحىنداعى كەزەڭدى ءارى كەسەك تۋىندى رەتىندە قالا بەرمەك.
قالەكەڭ دراماتۋرگياسىنىڭ شىڭى دەۋگە تۇرارلىق تاعى ءبىر شىعارما – «كوكتوبەدەگى كەزدەسۋ». شىعارما بۇعان دەيىن الەم ادەبيەتىندە مىڭ مارتە شيىرلانىپ، سان رەت سارالانعان تاقىرىپقا ارنالسا دا، قالەكەڭ وعان وزگەشە قىرىنان كەلەدى.
اۋەلى «كوكتوبەنىڭ» جازىلۋ تاريحىنا توقتالا كەتەيىك. ويتكەنى سپەكتاكل سارايىنا باستايتىن كىلت وسى تاريحتا جاتىر.
كەلەسى جىلى ءوزىنىڭ جارتى عاسىرلىق تاريحىن اتايىن دەپ وتىرعان ماسكەۋدىڭ «سوۆرەمەننيك» تەاترى 70-جىلداردىڭ باسىندا داعدارىسقا ۇشىرادى. تەاتردىڭ كوركەمدىك جەتەكشىلىگىنەن ورىس تەاترىنىڭ تارلانى، رەجيسسەر ءھام ءماشھۇر اكتەر ولەگ ەفرەموۆ كەتىپ، كەيىن ونىڭ ورنىنا ەسىمىن سول كەزدە بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن گالينا ۆولچەك كەلدى. ءوزىنىڭ بۇل ورىنعا كەزدەيسوق كەلمەگەندىگىن ءارى تەاتردىڭ ەندىگى تىرلىگىندە ەفرەموۆ سالعان ەسكى جولدان وزگەشە سۇرلەۋ سالا الاتىنىن دالەلدەۋ ءۇشىن ول تىڭ ىزدەنىستەرگە بارادى. ۆولچەككە تەاتردىڭ اتىنا ساي وسى زاماننىڭ وزەكتى پروبلەمالارىنا باتىل بارا الاتىن جاڭا اۆتور كەرەك ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءدال وسى كەزەڭدەگى ورىس دراماتۋرگياسى، ءبىر جاعىنان، ورىس ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرىندا دۇنيەگە كەلگەن ايگىلى تۋىندىلاردىڭ كولەڭكەسىنەن شىعا الماي، ەكىنشى جاعىنان، سوتسياليستىك رەاليزم ادەبيەتىنىڭ ابدەن سارتاپ بولعان ەسكى تاقىرىپتارىن شيىرلاۋدان اسا الماعان ءمۇساپىر حال كەشە باستاعان بولاتىن. وسى كەزدە قىرىق ايلالى ايەل زاتىنان شىققان ۆولچەك قۇرىقتى ءار شىعارماسىمەن كۇللى كەڭەس ادەبيەتىن سىلكىنتىپ، سەرپىلتىپ تۇرعان جاس پەرى شىڭعىس ايتماتوۆقا سالادى. پروزادا ايدارىنان جەل ەسكەن ايتماتوۆتىڭ دراماتۋرگيادان دامەسى زور دا، دارمەنى شامالى بولاتىن. مىنە، وسى تۇستا شوڭ قىرعىز قولقانى قالتاي مۇحامەدجانوۆقا سالادى.
«كوكتوبەنىڭ» جازىلۋ تاريحى ارى قاراي تومەندەگىدەي ورىستە ءوربيدى.
شىعارمانىڭ يدەياسى مەن بولاشاق پوۆەسكە لايىقتالعان سيۋجەتىنىڭ ۇزىن-ىرعاسىن شىڭعىس 1972 جىلدىڭ قاڭتارىندا ايتادى. ۇسىنىستى قابىل العان قالتاي «جوباسى بار دا جوتاسى جوق» پەسانى جازۋعا وتىرادى. اۋەلدەن-اق «تۇيە تولعاقپەن» جۇرەتىن قالەكەڭ ەش ۋاقىتتا ءۇش ايدا پەسا جازىپ كورمەپتى. بىراق بىشكەكتەگى شىڭعىس، الماتىداعى ءابدىجامىل دوسىنىڭ قايراۋىمەن قايتا-قايتا جازۋ ۇستەلىنە وتىرادى. قانشا تىرىسسا دا، «كوكتوبەنىڭ» كوك مۇناراسىن ۇستاپ تۇراتىن جونارقا تابىلمايدى. ءسويتىپ ءارى-ءسارى كۇيدە جۇرگەندە ونىڭ ۇيىنە شىڭعىستىڭ قايىن اپاسى، سوعىس كەزىندە ينتەرناتتا تاربيەشى بولعان ايشا اپاي كەلەدى. مىنە، وسى ايشا اپايدىڭ وبرازى «كوكتوبەگە» وسى ەسىمدەس كەيىپكەر بولىپ ەنگەننەن كەيىن پەسا جوندانىپ شىعا كەلەدى. ءبارى ورىن-ورنىنا ءتۇسىپ، قيۋلاسا كەتكەن وقيعانى قالەكەڭ تەز ارادا حاتقا ءتۇسىرىپ، الەم ساحناسىن شارلاپ كەتكەن شيىرشىق اتقان شىعارمانىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويادى.
ءتورت اياعىن تەڭ باسقان تۋىندىنى شىڭعىس تا شىرايىن كەلتىرىپ-اق ورىسشاعا اۋدارادى. پەسانى ەكى الاقانىن جايىپ كۇتىپ وتىرعان گ. ۆولچەك جاڭا تۋعان شاراناداي توسىپ الىپ، سول جىلدىڭ اياعىندا «سوۆرەمەننيك» ساحناسىندا جارقىراتا قويادى.
قالتايدىڭ جاڭا تۋىندىسى كەڭەس قانا ەمەس، الەمدىك دراماتۋرگيانىڭ ۇزدىك تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى، دۇرىسى، بىرەگەيى رەتىندە قابىلداندى.
«كوكتوبە» «سوۆرەمەننيك» ساحناسىنا شىعىسىمەن-اق الەم تەاترلارىن شارلاپ كەتتى. قانى سورعالاعان شىندىققا قۇرىلعان بۇل شىعارمانى اۋەلى ريگا، ۆيلنيۋس، تاللين تەاترلارى قويدى. ونى كەلەسى جىلى-اق ۆاشينگتوننىڭ «ارەنا ستەنش»، لوندوننىڭ «حانستەد» تەاترى ساحنالادى. بۇدان كەيىن ول ۆارشاۆا، بۋداپەشت، پلوۆديۆ، ستوكگولم، حەلسينكي، توكيو، بومبەي – بارلىعى 19 شەت ەلدىڭ ساحناسىندا زور تابىسپەن قويىلىپ، الەم حالىقتارىنىڭ ونداعان تىلدەرىنە اۋدارىلدى.
كەڭەس ادەبيەتىنىڭ 70 جىلدىق تاريحىندا بىردە-ءبىر سوۆەت دراماتۋرگىنىڭ شىعارماسى مۇنداي داڭققا بولەنىپ، وسىنداي ابىرويعا يە بولعان ەمەس. بۇعان دەيىن دە قازاق ساحناسىنىڭ بار شىرايىن كىرگىزگەن شىعارمالارىمەن كوزى ءتىرى كلاسسيكتەر قاتارىنان بەرىك ورىن العان قالتاي مۇحامەدجانوۆ تەك «كوكتوبەدەگى كەزدەسۋ» ارقىلى-اق الەمدىك دراماتۋرگيانىڭ ەڭ تاڭداۋلى تۇلعالارى قاتارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الدى دەسەك، ەشبىر ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس، ءسىرا.
وسى تۇستا ايتپاسا اتاسى ولەتىن تاعى ءبىر ءسوز بار. جول اراسىنان كىنارات ىزدەيتىن كەيبىر قىزىلكوزدەرگە الدىن الا ەسكەرتە كەتەيىن: ماقساتىم ءبىرى دۇنيەدەن وزىپ، ەكىنشىسى جەر ورتاسىنا جاقىنداعان قوس تالانتتىڭ ورتاسىنا سىنا قاعۋ ءۇشىن ەمەس، اقيقاتتى ايقىنداۋ عانا.
«كوكتوبەنىڭ» اۆتورى – قالتاي مۇحامەدجانوۆ. ءيا، ءدال وسى جەردەن ارى قاراي قويىلاتىن ءۇتىر مەن جانە ءبىر اۆتوردىڭ اتى-ءجونىن ىزدەمەي-اق قويىڭىز. قوسالقى اۆتور، بۇگىنگى زامان تىلىمەن ايتقاندا، شىعارمانىڭ ەمەس، جوبانىڭ، يدەيانىڭ اۆتورى. مۇنى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ءوزى دە ەشقاشان جوققا شىعارعان ەمەس. ادىلدىك ءۇشىن شىقاڭنىڭ ءوزىن سويلەتىپ كورەيىكشى: «يا نە سكاجۋ، چتو موە ۆستۋپلەنيە ۆ «رانگ» دراماتۋرگا بىلو بەزوبلاچنىم. ماتەريال پرەدنازناچالسيا پەرۆوناچالنو نە دليا پەسى، ا دليا پوۆەستي. نو كوگدا تەاتر ۆ ليتسە گالينى ۆولچەك ي ولەگا تاباكوۆا ۋبەديل مەنيا، چتو موي سيۋجەت بولەە ۆسەگو پودحوديت دليا ستسەنى، يا راسسكازال سيۋجەت سۆوەمۋ درۋگۋ، كازاحسكومۋ دراماتۋرگۋ كالتايۋ مۋحامەدجانوۆۋ، كوتورىي پوتوم ستال مويم سواۆتوروم. ون پيسال نا كازاحسكوم يازىكە، كوتورىي يا پەرەۆەل نا رۋسسكي».
شىقاڭ تەك شىندىقتى ايتقان. وندا تەك سيۋجەت قانا بار. شىقاڭ ونى قالتاي دوسىنا ايتادى. ال قالتاي بولسا وسى سيۋجەت نەگىزىندە جەكە-دارا پەسا جازىپ شىعادى. شىقاڭ دايىن دۇنيەنى ورىس تىلىنە اۋدارادى.
ال وسى تۋرالى قالەكەڭ نە دەيدى؟ ەندى وعان دا كەزەك بەرەيىك.
«1972 جىلدىڭ يانۆار ايىنىڭ ورتا شەنىندە شىڭعىس الماتىعا كەلدى... ماعان شىڭعىس ءوز ويىنداعى ءبىر پوۆەستىڭ وقيعاسىن تاپتىشتەپ ايتتى...
– وسىدان پەسا جازۋ كەرەك. موسكۆا تەاترىنىڭ باسشىلارىنا ايتىپ ەدىم، ەندى سوڭىمنان قالماي، باسىمدى الەككە سالدى. وسىنى ەكەۋىمىز بىرىگىپ جازساق قايتەدى دەگەن ويمەن كەلدىم. الماتىدا ءدال قازىر وسىدان باسقا شارۋام جوق.
مەن ويلانىپ قالدىم... ول ءتۇنى بىزدە ۇيقى بولعان جوق. تاڭ سىز بەرە بولمەگە كىرىپ، قولدا قاعاز جوق ەكەن، ۇستەل ۇستىندەگى كالەنداردىڭ ءۇش-ءتورت پاراعىنا بولاشاق درامانىڭ جوسپارىن جاسادىق. ۋادە وسى بولدى دا شىڭعىس ءجۇرىپ كەتتى... ارادا ءبىر اي وتپەي شىڭعىس «باتىر-اكەسى، حال قالاي؟» دەپ تەلەفون سوقتى. حالدىڭ ءماز ەمەس ەكەندىگىن ايتتىم... ار جاعى 11 كۇندە پەسا ءبىتتى. ءوزىم ىستىقكولگە بارا جاتىپ، مايدىڭ ورتاسىندا سول نۇسقانى فرۋنزەدەگى شىڭعىسقا بەرىپ كەتتىم».
ەكى اۆتوردىڭ دا دەرەكتەرى بىردەي، تەك قالاعاڭنىڭ ءبىز ىقشامداپ كەلتىرگەن ەستەلىگىندەگى دەتال، ناقتىلىق باسىم.
ەندى «كوكتوبەنىڭ» جۇلىن ومىرتقاسىن ۇستاپ تۇرعان كەيىپكەر ايشا اپايدىڭ تاريحىنا ورالايىق. شىقاڭ ايتادى: «مى وبا پونيمالي، چتو زدەس نۋجنو نايتي كاكوي-تو وسوبىي «حود»، كوتورىي سۆيازال بى ي وبەدينيل گەروەۆ، يارچە ي زناچيتەلنو پروياۆيل بى يح حاراكتەر ي پوستۋپكي. نۋجەن بىل پەرسوناج ۆىسوكوگو نراۆستۆەننوگو زۆۋچانيا، سۋديا، وپپونەنت، درۋگ... ي ۆوت يمەننو ون، دراماتۋرگ كالتاي مۋحامەدجانوۆ، ناشەل ەتوت پەرسوناج – ايشۋ اپا، بىۆشۋيۋ ۋچيتەلنيتسۋ، ستاروگو، بلاگورودنوگو چەلوۆەكا، ۆىراستيۆشەگو ي ۆوسپيتاۆشەگو ناشيح گەروەۆ ي ۆسە ۆدرۋگ ۆستالو نا سۆوي مەستا، وجيلو».
بۇل جولى دا بەكزات بولمىستى قىرعىز جازۋشىسى شىنايى شىندىقتى ايتقان.
ەندى بۇل تۋرالى قالەكەڭ نە دەيدى.
«ەكى بىلەكتى سىبانىپ ىسكە كىرىستىم. سىبانعانى قۇرىسىن، قانشا وتىرسام دا بەل بەرەتىن ءتۇرى جوق... ءسويتىپ جۇرگەندە وسىندا ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا تۇسۋگە كەلگەن شىڭعىستىڭ ۇلكەن ۇلى سانجارمەن بىرگە تۇراتىن قايىن اپاسى ايشا ءبىر كۇنى ۇيگە كەلدى. اڭگىمەدەن اڭگىمە شىعىپ، ايشا اپاي سوعىس كەزىندە ينتەرناتتا تاربيەشى بولعاندىعىن ايتتى. ءبىزدىڭ باستى كەيىپكەرلەرىمىز ينتەرناتتان مايدانعا كەتىپ، سودان امان قايتقاندارى بولاتىن. مەن ايشا اپاي كەتپەي-اق جازۋ ۇستەلىنە وتىردىم». ايشا اپايدىڭ بۇدان كەيىنگى وقىرمانعا ابدەن تانىس تاريحىن ارى قاراي ەجىكتەۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ بىلەمىن.
ەكى قالامگەردىڭ بار شىندىقتى جايىپ سالىپ، اقتارىلا اشىلعان وسى پىكىرلەرىنەن قانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى؟ سيۋجەتتىڭ اۆتورى – شىڭعىس ايتماتوۆ، ونى پەساعا اينالدىرۋ يدەياسىنىڭ اۆتورى – گالينا ۆولچەك، شىعارمانى جەكە-دارا جازىپ شىققان – قالتاي مۇحامەدجانوۆ، ونى ورىس تىلىنە اۋدارعان – شىڭعىس ايتماتوۆ. وسى تۇستا ساحنا سىرتىندا تۇرعان «كوكتوبەگە» قاتىستى تاعى ءۇش ادامنىڭ ەسىمىن اتاي كەتكەن ءلازىم: قالتايعا دەم بەرۋشى دوسى – ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، ساحنالانعان سپەكتاكلدىڭ پروديۋسسەرى – «سوۆرەمەننيكتىڭ» ديرەكتورى ولەگ تاباكوۆ، پروموۋتەرى – رومان كارمەن.
قولمەن قويعانداي وسى دەرەكتەردەن كىمنىڭ كىم ەكەندىگى جونىندەگى ەندىگى قورىتىندىنى كوزى قاراقتى وقىرمان ءوزى-اق جاساپ الاتىنىنا ەش كۇمانىم جوق. مەنىكى تەك ايتىلماسا اتاسى ولەتىن شىندىقتى ءتىرىلتۋ عانا.
«كوكتوبەدەگى كەزدەسۋ» – ورىس، قازاق، ءتىپتى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى اۋزىمەن قۇس تىستەگەن تەاتر سىنشىلارى تاراپىنان ابدەن تالدانىپ، الدەقاشان جىكتەلىپ، جىلىكتەنگەن تۋىندى. مەنىڭ دراماتۋرگياعا التى الاسى، بەس بەرەسىم جوق. سويتسە دە كورەرمەن، وقىرمان رەتىندە ءوز پىكىرىمدى بىلدىرە كەتكەندى ءجون سانادىم.
شىعارمادا: ءبىرى – ءوزى دە، ءسوزى دە جوق، ەكىنشىسى – ءوزى جوق تا، ءسوزى بار، ءۇشىنشىسى – ءوزى دە، ءسوزى دە بولسا دا، شىعارما سوڭىندا ەكەۋىنەن دە ايىرىلىپ شىعا كەلەتىن ءۇش باس كەيىپكەر بار.
مۇنىڭ ءبىرىنشىسى – فۋدزياما. جاپوندار ونى فۋدزي، كەيدە جانى بار ادامداي فۋدزيسان دەيدى («فۋدزياما» دەپ تەك شەتەلدىكتەر عانا ايتادى). بۇل تاۋ دەگەندى بىلاي قويىپ، شوقى دەۋگە تۇرمايتىن توبەشىك قانا. سونىسىنا قاراماي كۇللى جاپون ەلىندەگى ەڭ بيىك نۇكتە، بىراق ونىڭ بيىكتىگى ءبىزدىڭ الاتاۋداعى اباي شىڭىن بىلاي قويعاندا، تالعار شوقىسىنىڭ جانىندا دا ءجىپ ەسە المايدى. بىراق ەڭسەسى تومەن بولسا دا ەرتەگىدەي تاريحى بار ءالى سونبەگەن جانارتاۋ. ونىڭ ۇستىنە كەسەنىڭ تۇبىنە قۇيىلعان ءبىر ۇرتتام شايىن دەمدەپ قانا ەمەس، داسەرسىتىپ بەرەتىن جاپوندار ءۇشىن ءفۋدزيدىڭ ورنى ءار زاماندا دا ەرەكشە بولعان. «فۋدزي» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى جاپونيانىڭ سولتۇستىگىن مەكەندەيتىن بايىرعى حالىق اينداردىڭ «فۋسحي» – «وت قۇدايى» سوزىنەن الىنعاندىعى دا ءبىراز جايدان حابار بەرىپ تۇرعان جوق پا. اتا-بابالارىنىڭ ءاربىر داستۇرىنە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن جاپونداردىڭ بۇگىنگى بۋىنى ءۇشىن دە فۋدزي كيەلى ورىن، قاسيەتتى مەكەن سانالادى. سوندىقتان جىل سايىن ولار تىلەك-نيەتتەرىنىڭ تازالىعىن بىلدىرەتىن اق كيىمگە ورانىپ، ءفۋدزيدىڭ توبەسىنە شىعادى. پەسادا اۆتور اللەگوريا رەتىندە العان فۋدزي ءار كەيىپكەردىڭ ار-ۇياتىن ايقىندايتىن تارازى بەينەسىن اتقارعان. تارازىعا تۇسكەن زات تارتىلۋعا ءتيىس بولاتىنى سەبەپتى، دۇنيەگە كەلگەن ءار ادام دا مەزگىل-مەزگىل ءوز ار-ۇياتىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرىپ وتىرۋعا ءتيىستى. ەندەشە كوكتوبەگە شىقتىڭ ەكەن – جان دۇنيەڭدى جالعاننىڭ جارىعىنا جايىپ سال.
تارازى بار جەردە ونىڭ ولشەمى – تاسى بولۋى كەرەك. كوكتوبەنىڭ باسىنا شىققان ءار كەيىپكەردىڭ ار-ۇياتىن ايشا اپاي شىعارمادا ءبىز «ءوزى جوق تا، ءسوزى بار» دەپ جۇمباقتاپ وتىرعان كەيىپكەر سابىرمەن بەزبەندەيدى. ويتكەنى سابىر – ادالدىق پەن ادىلدىكتىڭ، دوستىق پەن ماحابباتتىڭ ەتالونى. سابىردى ساتۋ – دوستىقتى ساتۋ، سابىردى كۇستانالاۋ – ادىلدىكتىڭ اق جولىن اتتاۋ.
دراماتۋرگيانىڭ جازىلماعان زاڭى بويىنشا ساحناعا تارازى دا، تاس تا شىققان سوڭ، ونى قوزعالىسقا كەلتىرەتىن تاعى ءبىر تۇلعا كەرەك. وسى تۇستا قازاقتىڭ ۇلى دراماتۋرگى ايشا اپايدى ويلاپ تابادى. ورىستىڭ اتاقتى رەجيسسەرى ك.س. ستانيسلاۆسكيدىڭ الدەقاشان افوريزمگە اينالعان: «كوگدا يگراەش زلوگو، يششي گدە ون دوبرىي»، – دەگەن ءسوزى بار. كوكتوبەگە جينالعانداردىڭ ءبارى بىردەي جاۋىز بولىپ دۇنيەگە كەلگەن جوق. كەزىندە ادال دوستىقتى تۋ كوتەرىپ، مايدانعا اتتانعان ءبىر كەزدەگى شاكىرتتەرىنىڭ ار-ۇياتىن ايشا اپاي سابىرعا دەگەن كوزقاراستارىمەن ولشەيدى. ەسىمى پەساعا قاتىسۋشىلار ساناتىندا مۇلدە اتالمايتىن سابىردى مەنىڭ باس كەيىپكەر دارەجەسىندە قاراستىرۋىمنىڭ سىرى دا وسىندا.
ءوز باسىم جاپونيادا قانشا بولسام دا، ءفۋدزيدى كورگەن ەمەسپىن. ءتىپتى كورۋدىڭ دە قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. مەن ونىمەن ايگىلى جاپون سۋرەتشىسى كاتسۋسيكا حوكۋسايدىڭ «ءفۋدزيدىڭ 36 كەلبەتى» جانە «ءفۋدزيدىڭ 100 بەينەسى» اتتى كارتينالارى ارقىلى الدەقاشان تانىسپىن. مۇنىڭ العاشقىسى ءتۇرلى ءتۇستى كسيلوگرافيامەن (اعاشتاعى گراۆيۋرا) سالىنعان. ماعان قالەكەڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ وبرازىن حوكۋسايدىڭ وسى سۋرەتتەرىنە قاراپ جاساعان سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى.
حوكۋساي گراۆيۋرالارىنداعى فۋدزي بىردە اباي ايتقان «ارىستاننىڭ جالىنداي بۇيرا تولقىننىڭ» تاساسىنداعى كىشكەنتاي عانا توبەشىك، ەندى بىردە قىزۋى بەت قاراتپايتىن وت بوپ جانعان جانارتاۋ، جاقىن كەلسەڭ، ەتەگى سىڭسىعان ورمانعا تولى جازيرالى القاپ، الىستان كوز تىكسەڭ، اقشا بۇلتتارى اسپانمەن تالاسقان اسقاقتاعان تاۋ، تاعى بىردە بار قۇپياسىن سۇرعىلت تۇمان كومكەرىپ، ساعىمعا ورانعان كيەلى مەكەن سياقتى الۋان قىرىنان كورىنەدى. قالەكەڭنىڭ كەيىپكەرلەرى دە قۇددى وسى فۋدزيدەي بىردە اشىلىپ، بىردە شاشىلىپ، بىردە باسىلىپ، بىردە تاسىنىپ، ءبىر توبەنىڭ باسىندا قىرىق قۇبىلادى. ايىرماسى: حوكۋساي ءولى تابيعاتقا جان بىتىرسە، قالتاي جان يەلەرىن ءتىرى ولىك – قۇر سۇلدەرگە اينالدىرادى. حاس شەبەردىڭ ونەردى – ومىرگە، ال ءومىردى ونەرگە اينالدىراتىن قۇدىرەتى وسىندا بولسا كەرەك.
قالەكەڭنەن قالعان مول مۇرانىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى – پۋبليتسيستيكا. اعامىزدىڭ 70 جىلدىعى قارساڭىندا «اتامۇرا» باسپاسى قالتاي مۇحامەدجانوۆ شىعارمالارىنىڭ تاڭدامالى ءۇش تومدىعىن شىعاردى. وزىنە دە، وزگەگە دە وتە ۇلكەن تالاپ قوياتىن قالەكەڭ سونىڭ ءبىر تومىن شەكەسىنەن شەرتىپ وتىرىپ، ءار جىلدارداعى وي-تولعانىستارىنىڭ جەمىسىندەي بولعان پۋبليتسيستيكالىق شىعارمالارىنا ارنادى. اعامىزدىڭ كەسكىن-كەلبەتىن اشا ءتۇسۋ ءۇشىن سونىڭ ءبىرسىپىراسىنا توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىك.
قالەكەڭ كوزى تىرىسىندە اكادەميك س. كەڭەسباەۆ، قالامگەر دوسى ءا. ابىشەۆ پەن ءا. الىمجانوۆتارعا اشىق حات جازىپ، ءمۇفتي ر. نىسانباەۆپەن تەلەسايىسقا شىقتى.
قالەكەڭنىڭ قاھارلى قالامىنا ىلىككەندەردىڭ العاشقىسى ءومىر بويى قازاق ءتىلىنىڭ ارقاسىندا شەن الىپ، شەكپەن كيگەن اكادەميك س. كەڭەسباەۆ بولدى. نە تۇلەن تۇرتكەنىن كىم ءبىلسىن، ءدال وسى ادام قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ قالىپ-قالماۋى تارازىعا تۇسكەن كەزدە وزىنە ءومىر بويى نان جەگىزگەن انا ءتىلىن ورىس ءتىلىنىڭ قانجىعاسىنا بوكتەرە سالدى. جانە مۇنى ابايسىزدا ءبىر رەت ەمەس، ادەيىلەپ بىرنەشە رەت ايتتى. مۇنىمەن دە قويماي، وداقتىق باسىلىمنىڭ بىرىندە ارنايى ماقالا جاريالاپ، كۇللى قازاق قاۋىمىن تاعى دا جەرگە قاراتتى. بۇل ءوزى وداق ورنىندا، كومپارتيا ءالى قاھارىندا بولعان كەز بولاتىن. زيالى قاۋىم ءۇنسىز قالدى. مىنە، ءدال وسى تۇستا قالەكەڭنىڭ كۇندەي كۇركىرەگەن قۇدىرەتتى داۋىسى ەستىلىپ، «اقيقاتقا جۇگىنەيىك، اعا» (1989) دەگەن اشىق حاتى جارق ەتە قالدى.
قۇداي قالتايدىڭ قالامىنا ىلىكتىرمەسىن دەڭىز. «اعالاپ» وتىرىپ-اق اكادەميكتى تىرىدەي ىرەپ، بىتەۋدەي سويدى. قازاق ءتىلى تۋرالى كەشەگى كلاپروت، رادلوۆ، مەليورانسكيدەن باستاپ، بۇگىنگى بەلگەر، گاركوۆەتس، ششەگوليحيندەردىڭ، ارعى-بەرگى زامانداعى قازاق زيالىلارىنىڭ كەلىستى پىكىرلەرىن كەلتىرە وتىرىپ، اكادەميكتى «وتكىردىڭ جۇزىنە» سالدى-اي دەرسىڭ. باسىنان اياعىنا بۇتارلاساڭ بۇزا المايتىن بۇلتارتپاس دالەل، ورنەكتى وي، قيسىندى پىكىرگە قۇرىلعان حات قالاي تاپقانىن اۆتوردىڭ ءوزى عانا بىلەتىن ۇلى مۇحاڭنىڭ قولجازبا قورىنان الىنعان: «كورىنەۋ ماقتانشاق، تارقىلداق، ءىشى ارام، قيقارلىعى كوپ، ەكى ءجۇزدى، نەندەي قيانات، ارام ساۋداعا وپ-وڭاي بارا سالاتىن، ارزان «ارامشىلىعى» بار جىگىت» دەگەن جازا باسقان اكادەميكتىڭ وڭمەنىنەن وتەردەي پىكىرىمەن قورىتىندىلانىپ، «سىزدەن شىندىق تابۋدان گورى ماعان پىسكەن جۇمىرتقادان بالاپان الۋ وڭاي» دەگەن تەك قالتايعا عانا ءتان تىركەسپەن اياقتالادى. اشىق حات انا ءتىلى جاناشىرلارىنىڭ ايىزىن قاندىرىپ قانا قويماي، قازاق تىلىنە شابۋىلداۋشى ولەرمەن توپتىڭ وڭەشىنە قۇم قۇيىپ، تاۋبەسىنە ءتۇسىردى. ناعىز ازاماتتىق پوزيتسيا بولسا، وسىنداي-اق بولار دەيمىن.
كەڭەسباەۆقا جازعان حات بۇكىل زيالى قاۋىمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن سول وقيعاعا تۋرا ەكى جىل وتكەندە قالەكەڭنىڭ جازۋشى ءالجاپپار ابىشەۆكە ارنالعان «بارىمىزدى باعالاي بىلەيىك» اتتى تاعى ءبىر حاتى جاريالاندى.
الجەكەڭ كەزىندە كومپارتيا قولىنان بىلەۋ-بىلەۋ ماي اساپ، دىنمۇحاممەد احمەتۇلىنىڭ شەكسىز شاراپاتىن كورگەن جان ەكەندىگىنىڭ شەت جاعاسىن ءبىز دە ەستىگەن ەدىك. سول اعامىز كولبين كەلگەندە وتە ءبىر ابەس قىلىق جاساپتى دەگەنگە كەزىندە سەنەر-سەنبەسىمىزدى بىلمەي دال بولىپ ءجۇرۋشى ەدىك. «باقسام – باقا ەكەن» دەگەندەي، مۇنىڭ ءوزى شىندىق بولىپ شىقتى. ءدال وسى وقيعا تۋرالى قاشاندا قارا قىلدى قاق جاراتىن قالەكەڭ جازعان اشىق حاتتا بىلاي دەلىنگەن: «باستىق اتاۋلىعا جولىڭىز توتە جاتاتىنىن بىلەم، ءالى ەسىمدە، رەسپۋبليكانىڭ جاڭا باسشىسى گ.ۆ. كولبين جازۋشىلارمەن ديدارلاسۋعا كەلگەندە، «ءسىزدىڭ كەلۋىڭىزدى جيىرما بەس جىلدان بەرى ارمان ەتىپ ەدىم» دەپ جوعالعان جيەنىڭىزدى جاڭا تاپقانداي قۇشاعىڭىزدى جايعانىڭىزدى كورگەندە «تىم اسىعىس كەتتى-اۋ، اقساقال باسىنا لايىق بولمادى» دەگەنىمىز بار». وسى جولداردى وقىعاندا الدەقاشان پايعامبار جاسىنان اسقان اقساقال جازۋشىمىزدىڭ تىم اسىعىس قانا ەمەس، وتە ابەس كەتكەنىنە ءبىز دە جاعامىزدى ۇستادىق. الجەكەڭنىڭ كەزىندە ۇلى مۇحاڭنىڭ وزىنە دە تەتە اۆتور بولىپ، «نامىس گۆاردياسى» اتتى شالا-جانسار پەسا جازىسقانىن، ءتىپتى سونىڭ كەسەلىنەن ءومىرى شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماعان مۇحاڭ ايبىنى بەت قاراتپاس باۋىرجانداي باتىر باۋىرىنان سۇراپىل سىن-ەسكەرتپەلەر العانىن دا بىلەتىن ەدىك. وسى ءبىر جاي تۋرالى قالەكەڭ كانىگى دراماتۋرگتىڭ تاسىلىمەن ءبىر اقساقالدىڭ اۋزىنا: «ءپاشتۋ، مۇحاڭداي مۇحيتقا ءبىز سەكىلدى جيعان-تەرگەنىنەن قىسىر جىلان كەبىسىن شەشپەي وتە شىعاتىن جىلىمشى جىلعاشىقتار اقىل قوسىپ نە قارىق قىلاتىن ەدى»، – دەگەن ءسوز سالىپ، اعاسىن تىرىدەي تاباعا شىجعىرادى.
ەل ەگەمەندىگىنىڭ ەلەڭ-الاڭىندا جاريالانعان وسى حات: «ۇلىمىزدىڭ ۇلىلىعىن، ۇلكەنىمىزدىڭ ۇلكەندىگىن، جاقسىمىزدىڭ جاقسىلىعىن دالەلدەي الۋ ءۇشىن دە جالپىنىڭ تۇگەل، تۇتاس بولعانى لازىم» دەگەن ناعىز ابىزدىڭ عانا اۋزىنان شىعاتىن ەلدىككە، ىنتىماققا، تۇتاستىققا شاقىرعان باتالى سوزبەن اياقتالۋشى ەدى.
شابىت شىركىننىڭ كوكتەگى قۇسى تاعىعا عانا ەمەس، تاسقا تۇسەتىن ادامنىڭ كەيبىر ساتتەرىندە قالەكەڭنىڭ قالامى ءانۋار ءالىمجانوۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، مۇرات اۋەزوۆ سياقتى زامانداس ىنىلەرىنە دە شۇيلىگىپ، ارتىق-اۋىس كەتكەن جەرلەرى دە بولدى. وسى ءبىر جازبالاردى تاڭدامالىنىڭ ءۇش تومدىعىنا كىرگىزەر تۇستا «ەسكىنى جاڭعىرتىپ قايتەمىز» دەگەن مەنىڭ ۇسىنىسىما:
– مۇحتارجان، مىنا جۇرت «ءاي دەيتىن اجە جوعىن بىلسە دە، قوي دەيتىن قوجا» بارىن ءبىلىپ ءجۇرسىن دە، – دەپ ءازىل-شىنىن ارالاستىرا جاۋاپ قاتىپ، جەڭسىك بەرمەي كەتكەن.
قالەكەڭنىڭ قالامىنان قاھارلى حاتتار عانا ەمەس، شۋاق شاشىپ، مەيىرىم توككەن شىعارمالار دا مولىنان تۋىندادى.
ابىز اعا ءار جىلدارى دانىشپان اباي، جامبىل جاكەسى، كەنەن اتاسى، مۇحتار اعاسىنان باستاپ، قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ قايتالانباس تۇلعالارى س. قوجامقۇلوۆ، ق. جانداربەكوۆ، ك. بايسەيىتوۆا، ش. قۇسايىنوۆ، ت. احتانوۆ، ا. توقماعامبەتوۆ، ا. توقپانوۆ ت.ب. جايلى توگىلدىرە تەربەپ، تاعىلىمى زور پورترەتتەر سەرياسىن جازدى. تالانتتى ىنىلەرى ءا. كەكىلباەۆ، س. ورازباەۆ، ر. نۇرعاليلاردىڭ تۆورچەستۆولىق تابىستارىنا قۋانا قول سوقتى. يسلام دۇنيەسى، تۇركى الەمىنىڭ ۇلى تۇلعالارى جايلى تەرەڭ تەبىرەنىسكە تولى ماقالالار شوعىرىن جاريالادى. سولاردىڭ ىشىندە تۇرىكتىڭ ايگىلى ساتيريك جازۋشىسى ءا. نەسين مەن قىرعىزدىڭ شوڭ جازۋشىسى ش. ايتماتوۆ جايلى ماقالالارى قالامداس قالامگەرلەرگە دەگەن زور سۇيىسپەنشىلىكپەن جازىلعان تاڭداۋلى تۋىندىلار قاتارىنان ورىن الدى.
ءبىر توپىراقتا تۋىپ، ءبىر ورتادا وسكەن، قىرىق جىل اراسىنان قىل وتپەگەن قيماس دوسى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ جايلى ادەمى ازىلمەن ادىپتەپ وتىرىپ جازعان «ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ» ءوزى نەگە تۇرادى؟!.
«جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەگەن ەكەن جيرەنشە دەگەن دانىشپان بابامىز. قالەكەڭ – ۇرپاقتاردىڭ جادىندا جاقسى دەگەن اتى، ماڭگى ولمەس حاتى قالعان باقىتتى قالامگەر.
«بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىمىن» كورگەندە «شىركىن، وسى بۇرىمعا بۋىنىپ ولگەن جىگىتتە ارمان بار ما ەكەن» دەپ عاشىق بولىپ، جارتى عاسىر جاراستى عۇمىر كەشكەن جارى فاريدا جەڭەشەمىز اعامىزدىڭ شاڭىراعىنىڭ دا، شىعارماسىنىڭ دا شىراعىن سوندىرمەي، ۇرپاقتار يگىلىگىنە جاراتىپ وتىر.
ەسسەنىڭ سوڭعى نۇكتەسى قويىلعاننان كەيىن ءبىز ابىز اعانىڭ ارۋاعىنا دۇعا باعىشتاۋ ءۇشىن جەڭەشەمدى ەرتىپ، قالەكەڭنىڭ بيىك رۋحى ماڭگىلىك بايىز تاپقان كەڭسايعا كەلدىك. قۇران دا وقىلىپ، بەت تە سيپالىپ، ەندى اتتانا بەرگەندە كوكتوبەنىڭ باسىنداعى كوپ زيراتتان وقشاۋ ورنالاسقان اعا قۇلپىتاسىنا قيماس كوڭىلمەن تاعى ءبىر قارادىم.
تىزەسىنە ءبىر قۇشاق گۇل تولتىرعان ءمارماردان قاشالعان ەسكەرتكىش-بەينە ءومىر-تەاترداعى قىم-قۋىت تىرلىكتىڭ قام-قارەكەتىندە جۇرگەن الۋان-الۋان پەندەنى ار-ۇيات تارازىسىنا تارتۋ ءۇشىن جازىلعان «كوكتوبەدەگى كەزدەسۋدىڭ» پرەمەراسىندا وتىرعانداي اسەر قالدىردى. العا ۇمتىلا بەرە تاس بەينەگە تاعى ءبىر كوز تاستادىم. جۇزىندە الدەبىر جۇمباق جىميىستىڭ بولار-بولماس تابى بار ەكەن...
2006 جىل
