Erteŋ, 24 jeltoqsan künı – äzıl-qaljyŋy men ötkır syny qatar jürgen, qara qyldy qaq jarǧan synşy, dramaturg, audarmaşy, Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy Qaltai Mūhamedjanov aǧamyzdyŋ tuǧan künı. Aǧamyz tırı bolǧanda 95 jasqa tolar edı. Osyǧan orai akademik Mūhtar aǧamyzdyŋ «Menıŋ aǧalarym» siklymen jaryq körgen «Abyz» atty kezektı estelıgın özderıŋızben bölısudı jön kördım, dep jazady Raqymǧali Qūl-Mūhammed öz Facebook paraqşasynda.
Mūhtar Qūl-Mūhammed, akademik
«Menıŋ aǧalarym» siklynan
«Kei adam bılım biıgıne tynymsyz eŋbekpen jetedı. Endı bıreulerdıŋ jüregıne Jaratuşynyŋ özı bılım nūryn qūiady. Osy ekeuın ūştastyra bılgen adam ǧana naǧyz abyz bola almaq».
Sūltan SANJAR, ortaǧasyrlyq sopy
ABYZ
– Oi, jolbarysym-ai!
Aǧasynyŋ osy sözderın estıgende jolbarysty haiuanattar parkınen ǧana körgen ınılerıŋnıŋ ılezde-aq jaly küdıreiıp, arqalanyp şyǧa keluşı edı. Sözdıŋ syralǧysy retınde ǧana aityla salatyn Qalekeŋnıŋ osy bır qysqa qaratpasynyŋ özınde «öser eldıŋ balasy bırın-bırı batyr der» deitın halyq danalyǧy jatqandyǧyn kezınde aŋǧara qoimaǧan ekenbız.
Tırşılıgınde taǧylymyn körıp, tälımın alǧan abyz aǧanyŋ dünieden ozǧanyna bırneşe jyldyŋ jüzı bolsa da, onyŋ külkısınıŋ özıne iman ūialaǧan nūrly beinesı sanadan öşer emes. Endeşe bügıngı äŋgıme Qaltai aǧa turaly bolmaq.
Qalekeŋ, eŋ aldymen, arqaly aqynymyz Temırhan Medetbek aitqandai: «ūltymyzdyŋ ūlanǧaiyr külkısı» ekenı dausyz. Degenmen, ülken ädebietke «Böltırık börık astynda» atty komediiasymen kelıp, tyrnaqaldy tuyndysynyŋ özımen-aq Mūhtar Äuezov bastaǧan ūlt ädebietı ūlylaryn «dän riza» etken Qaltai Mūhamedjanov turaly baiandy onyŋ naǧyz abyzdarǧa tän bekzat bolmysynan bastaǧanymyz jön siiaqty.
Öner adamynyŋ ömırbaianynan ūlaǧat ızdegen jan onyŋ jauabyn önerpazdyŋ ölmes tuyndylarynan tabatyny belgılı. Al, men abyz aǧa ūlaǧatynyŋ när-qūnaryn onyŋ kädımgı adami tynys-tırşılıgınen köp baiqadym. Jadymda qalǧan sonyŋ bırın jaŋǧyrtyp köreiın.
Qalekeŋnıŋ jetpıs jyldyq mereitoiy elımızdıŋ ömırındegı eŋ bır qiyn kezeŋ – juannyŋ jıŋışkerıp, jıŋışkenıŋ üzıle jazdaǧan toqsan toǧyzdyŋ jazynda öttı. Al dūrysynda toqsan segızdıŋ soŋynda ötuge tiıs edı.
Ol mereitoidy özgelerden daralanyp, syrt közge syrbaz qalyp tanytu üşın emes, taǧylymy toi iesınen görı, aǧasyn alqalaǧan aǧaiynǧa ǧibrat bolyp qalar önege üşın jasady.
Būl özı abyz aǧanyŋ köl-kösır bılımı, aqjarma tılek-beiılı qart Tarazdyŋ Dulati atyndaǧy universitetınde bastalyp, şuaqty Şymkenttegı Äuezov atyndaǧy universitette jalǧasyn tauyp, kielı Türkıstannyŋ Iаsaui atyndaǧy halyqaralyq qazaq-türık universitetınde arnaly aǧysqa tüsıp, Qyzylordadaǧy Qorqyt Ata universitetınde dariianyŋ tolqynyndai jöŋkıle aqqan taǧylymy mol toi boldy.
Oqyǧan därısı öz aldyna, Qalekeŋ tört universitettıŋ kıtaphanasyna tört myŋ kıtap syilap, oqytuşylar men studentter qauymynyŋ da zor rizaşylyǧyna bölendı.
Sol joly Iаssaui atyndaǧy halyqaralyq qazaq-türık universitetınıŋ ortalyq akt zalyndaǧy kezdesude Qalekeŋ şeşılıp bır söilesın dersıŋ. Türkıstandyq dın ziialylary aldynda ärısı Taurat, Zäbürden bastap, berısı Injılge deiın tügel taldap, qasiettı Qūrannyŋ aiattary men paiǧambarymyzdyŋ hadisterın jatqa soqty. Bılmekke qūştar jas buyndy Äbubäkır as-Sydyqtan bastalyp, Zünün, Attar, Äl-Ǧazali, Äl-Bistami, Äl-Ansari, İbn-Arabi, Rumi, Naqşbandi, Qoja Ahmed Iаsauimen ūştasatyn, Abai jyrlarymen ädıptelıp, Şäkärım şyǧarmalarymen kömkerılgen bılım būlaǧynyŋ taŋdaidan şyǧar tūnyǧymen susyndatty. Sufizmnıŋ naqşbandiia, maulauiia, qassiriia, malamatiia, chiştiia, qūbrauiia siiaqty san aluan mektepterın sanamalap, arǧy-bergı sopylardyŋ tarihynan aǧyl-tegıl äŋgıme aitty. Ūlttyq tälım-tärbie jaiynan da talai taǧylymdy syr şertıldı. Türık ǧalymy F. Köprulu, tatar tektısı İ. Gaspraly, başqūrt ǧūlamasy Uälididen bastau alyp, Ahmet Baitūrsynovqa deiıngı türkolog eŋbekterı de ūmyt qalǧan joq. Qalekeŋnıŋ sözderı jas qauymnyŋ janaryna ot, denesıne quat, jüregıne şuaq bolyp qūiyldy.
Üzılıste qaumalai qorşaǧan studentterge qoltaŋba berıp, endı ornynan tūra bergende jasamystau kelgen türık professory aǧamyzdyŋ aldyn kes-kestep:
– Saiyn Qaltai bei! Sözıŋızge bek riza boldym. Naǧyz ǧūlama ekendıgıŋızge eş şübäm qalmady. Bıraq osy aitqandaryŋyz qazaq jastarynyŋ qūlaǧynda qalatynyna kümänım bar. Ainalaŋyzǧa qaraŋyzşy: qazaq qyzdarynyŋ bärı aşyq-şaşyq jüredı. Şaş pen köilektıŋ etegın qysqartqany öz aldyna, olar keiıngı kezde kındıgın jalaŋaştaudy da ädetke ainaldyra bastady. Al osynyŋ bärı Sız aitqan ūlttyq dästür, dıni joralǧylarǧa üilese qoiar ma eken, – dep kütpegen jerden külbılte saual tastady.
Jaŋa ǧana şalqyp, tolqyp tūrǧan köŋıl su sepkendei basyldy. Aǧaiynnyŋ äbesteu qylyǧyna qarap tūryp bız de qysyldyq. Bıraq Qalekeŋ saspady. Juan jūdyryǧymen qolaǧaştai mūrnyn bır süikep ötıp, oŋ qolynyŋ sūq sausaǧyn kötere bylai dedı:
– Jastyq şaq tırşılıktıŋ köktemı emes pe! Al köktemde türıktıŋ tüktı kılemındei qūlpyrǧan tırşılık ataulynyŋ bar boiauy betıne şyqpaityn ba edı. Gäp tırşılık köktemınıŋ mahabbat degen qan bazarynda, Sız aitqandai, aşyq-şaşyq emes, menıŋ aqyn dosym aitqandai, asyp-tasyp jürgen jastarda bolmai, solardyŋ aşyq-şaşyq jerın syǧalap jürgen sızderde me dep oilap qaldym. Qūdaiǧa şyn sengen adamnyŋ közı qannen qapersız jürgen jastardyŋ o jer, bū jerın emes, qaşanda rahmanly, rahymdy Jaratuşy İemızdıŋ nūrly beinesıne ǧana tüspeitın be edı? Äzäzıldıŋ azǧyruymen onda-mynda qarai bergen adamnyŋ közın qoiyp, özınde ne bereke boluşy edı.
Älgınde ǧana moinyn sozyp, iyǧyn qomdap, basyn kegjeŋdetıp tūrǧan älgı beişara taban astynda tauyp aitylǧan qorǧasyndai salmaqty jauaptan äp-sätte eŋsesı tüsıp, bızdıŋ köz aldymyzda myqşiyp, janşylyp bara jatty.
Qiǧaş sūraq qoiam dep küptı bolǧan aǧaiyndy bırjolata jer qylmau üşın:
– Jas kezımde men de jalaŋ aiaq, jalaŋ bas jüruşı edım. Qysy-jazy jalaŋaş jürgendıkten myna başailarymnyŋ arasyna deiın şöp şyǧyp ketuşı edı, – dep aiaǧyna bır qarap, ekı iyǧyn selkıldete myrs-myrs külgen boiy taiaǧyna süienıp, tapqyr jauapqa tapjylmai tūryp qol soqqan jastardyŋ ortasyna sıŋıp kete bardy.
Qaltai aǧa degdar ǧana emes, dındar da jan edı. Onyŋ äkesı «Qara molda» degen atpen Arqa men Syrǧa esımı qatar ketken Mūhamedjan atamyz kezınde Būqara şärıptegı Mır-Arab medresesın tämamdap, Qūran Kärımdı jatqa aitatyn qari («Qara molda» laqabynyŋ şyǧu tegı de osy qari moldalyqta bolsa kerek) hadis-şariftı tereŋnen taldaityn dın ǧūlamasy bolypty. Sodan bolar, ol öz kındıgınen taraǧan üş ūlynyŋ üşeuıne de dıni esım berıptı (Qaliolla – Qaltai, Äbibolla – Äbi, İbrahim – Qyrǧyzbai).
Mūhamedjan atamyz keŋes zamanynyŋ özınde meşıt-medrese ūstap, Syr öŋırıne imandylyq ūryǧyn seuıptı. Ataqty aqyn, audarmaşy Tūrmaǧambet Iztıleuovpen dos-jar bolyp, oǧan «Şahnamenı» audaruǧa keŋes bergen de osy Mūhamedjan qari eken. Syr elınıŋ Asqar Toqmaǧambetov, Quanyş Baimaǧambetov siiaqty äigılı aqyndary da osy Mūhamedjan atamyzdyŋ aldyn körgen şäkırtterı bolyp şyqty.
Qalekeŋnıŋ tuǧan aǧasy Äbibolla aǧamyzdyŋ öz qolymen jazyp qaldyrǧan derekterı boiynşa Mūhamedjan atamyz 1937 jyly 22 säuırde sol baiaǧy «halyq jauy» degen jalǧan jalamen ūstalǧan. Ol kezde Äbi – 10-da, Qaltai – 8-de, Qyrǧyzbai – 3 jasta, al kışı qaryndastary Ryskül älı emşekten de şyqpaǧan näreste eken. Ūstalǧan jyly-aq 49 müşelıne endı ǧana şyqqan Mūhamedjan atamyz stalindık qandy qasapqa tüsıp, atylyp kete barǧan.
Bar ǧūmyryn qolyndaǧy üş ūlyn jetkızuge arnaǧan Qaltaidyŋ anasy 1975 jylǧa deiın ömır sürıp, äkesınıŋ atyn ūly küllı älemge tanytyp, ataqty jazuşy bolǧanyn körıp kettı.
Qalekeŋ 1997 jyly bızdıŋ äkeidıŋ 70 jyldyq mereitoiyna qatysu üşın Semei öŋırıne jol tartty. Myŋ şaqyrymǧa juyq ūzyn joldyŋ boiynda änşeiınde aityla bermeitın äŋgıme men şertıle bermeitın syrdyŋ tiegı aǧytyldy. Sol äŋgımeden ūqqanym: Qalekeŋnıŋ nasabnamasy: Qaltai – Mūhamedjan – Nūreke – Narbota – Küderı – Köşek bolyp örıledı eken.
Mūndaǧy Küderı – ataǧy Saryarqa men Syrǧa tete jaiylǧan äigılı aqyn Küderıqoja Köşekūly. Şyǧarmaşylyq mūrasyn kezınde akademik V.V. Radlovtyŋ özı bastap zerttegen, han Kenenıŋ joryq jyrauy häm aqylman keŋesşısı atanǧan osy bır aqiyq aqynnyŋ bar mūrasy älı künge deiın tügendelıp bıtpese de, onyŋ HIH ǧasyrdaǧy qazaq poeziiasyndaǧy alar orny erekşe ekendıgın ädebiet zertteuşılerı äldeqaşan moiyndaǧan. Küderıqoja – zamanynda Ūlbike, Mailyqojalarmen jyr saiysyna tüsıp, aituly aitysker aqyn retınde daŋqy şyqqan adam.
Qaşanda «şöp şyqqan jerıne şyǧady» emes pe. Küderınıŋ bel balasy – Narbota söz ūstaǧan äigılı bi, nemeresı Nūreke el ūstaǧan pır, şöberesı Mūhamedjan dın jolyna tüsken degdar, al şöpşegı Qaltai – qazaq ädebietın älem biıgıne kötergen aituly tūlǧalar qataryn tolyqtyrdy.
Qalekeŋ – otyz kün oraza ūstap, bes uaqyt namazǧa jyǧylmasa da, Haq jolynan taimai ötken jan. Jürgen jerınde meşıt-medreselerge, aruaqty oryndarǧa at basyn tırep, ädemı qoŋyr maqammen qatym tüsırudı ūmytpauşy edı. Qadyr tünı, ait-arapa, mäulıt künderınde ünemı qūran audaryp otyruşy edı.
Qalekeŋ ömırınıŋ soŋyna qarai alǧan jaŋa üiıne köşkende, tüsıne kırgen aruaqtarǧa arnap jetı şelpek pısırtıp, qūdaiy tamaq berdı. As pısıp, dastarqan jaiylǧanda özı qūthanam dep ataityn kıtaphanasyna kırıp, aruaqtarǧa baǧyştap qūran oquǧa kırıstı. Ūzaqqa sozylyŋqyrap ketken dūǧaǧa şydamsyzdyq tanytqan dostarynyŋ bırı kabinettıŋ esıgınen syǧalasa, Qalekeŋ Qūrandy oŋtüstık-batysqa emes, basyn soltüstık-batysqa berıp oqyp otyr eken. Kezınde Qalekeŋnıŋ talai äjuasyna qalǧan älgı dosy qarymta qaitarǧysy kelıp, dastarqanǧa otyra bergen otaǧasyna:
– Qaleke, qanşa maqamdasaŋ da, osy jolǧy namazyŋ qaza boldy-au deimın. Öitkenı qūbylaŋ Mekkege emes, Mäskeuge qarap ketıptı, – dep tyrq-tyrq küldı.
– Qaiteiın, qanşama boldym-toldym deseŋ de, nadandyǧyŋ älı qalmapty-au, beişara. Qūdaidy Mekkede otyrady dep saǧan kım aityp edı. Bıle-bılseŋ, paiǧambardyŋ zamanynda äuelı mūsylmandar bes namazyn Mekkege emes, Qūddysqa qarap oqyǧan. Miǧraj tünı Äl-Burakqa mıngen paiǧambarymyz sol Mekkenı tastap, Jaratuşymyzdyŋ nūrly jüzın köru üşın Qūddys arqyly kökke ūşpap pa edı. Mäsele namazdy Mekkege qarap oquda emes, bırjolata imanǧa ūiyp, şyn köŋılmen niet etude. Sonda ǧana köktegı Qūdaidyŋ nūry jerdegı pendesınıŋ jüregıne qūiylady. Bızdei qarapaiym pendelerge Jaratuşyny közben köru mümkın emes, bıraq jürekpen sezemız. Qūdıretı Küştınıŋ bır aty – Haq, al oǧan barar jol Haqiqat dep atalady. Sonda «haqtyŋ» qazaqşasy «ras» bolmai ma? Abaidyŋ «Allanyŋ özı de ras, sözı de ras» degendegı «rasy» osy «haq» emes pe? Sonda şyn yqylaspen säjdege bas iıp tūrǧan menıŋ nietımnıŋ rastyǧyn Haq Taǧalam körmei otyr deisıŋ be?! Ne Allanyŋ, ne Abaidyŋ kıtabyn oqymaǧan sen be maǧan aqyl üiretetın, – dep ornyna otyrmastan qūthanasyna kırıp kettı. Älgı sorlyǧa dastarqannan däm auyz tiıp, jönıne ketuden basqa amal qalmady. Bıraq Qalekeŋnıŋ aituy da, qaituy da tez boluşy edı. Keiın aşuy tarqaǧan soŋ, eskı «dosymen» emen-jarqyn aralasyp ketkenınıŋ de kuäsı boldyq.
Şyndyǧynda, Mekkeden Medinege qonys audarǧan alǧaşqy jyly Mūhammed (s.ǧ.s.) paiǧambarymyz ben onyŋ ummasy Qūddys (İerusalim) baǧytyna («qybla» arab tılınen audarǧanda «baǧyt» degen maǧynany bıldıredı) qarap namazǧa jyǧylǧan eken. Hijranyŋ ekınşı jyly ǧana paiǧambarymyz (s.ǧ.s.) Alla Taǧalamyzdan baǧytty Mekkege būru jönınde uahi alǧan. Mūsylmandar betın qūbylaǧa būrǧanda Qaǧbaǧa nemese qara tasqa tabynu üşın emes, tek bır Allaǧa syiynu üşın būrady. Qasiettı Qūrannyŋ 2-süresınıŋ 142-aiatynda: «Allaǧa şyǧys ta, batys ta tiesılı. Ol kımdı qalasa, sony tura jolǧa bastaidy», – delıngen. Mūnyŋ mänısı: qai jaqqa qarai jüzıŋdı būrsaŋ da, Alla Taǧala jüregıŋde bolsyn. Sonda ǧana Jaratuşymyz senı tura jolǧa bastaityn bolady degen söz. Al Qūranda Qaǧba Allanyŋ jerdegı üiı, ejelgı üi (al-bait al-atik), kielı üi (al-bait al-haram) nemese tyiymdy üi (al-bait al mūharram) dep atalady.
Miǧraj tünı (Qūrandaǧy tolyq aty – al-İsra ua-l-Miǧraj – tüngı sapar jäne kökke ūşu) Mekkedegı Qaǧbanyŋ tübınde jatqan paiǧambarymyzdy (s.ǧ.s.) Jebıreiıl perışte äl-Buraq (qazaqtyŋ «pyraq» sözı osydan şyqqan) atty qanatty atqa mıngızıp, Qūddysqa alyp ūşady. Onda Mūhammed (s.ǧ.s.) paiǧambar Ybyraiym, Mūsa jäne İsa paiǧambarlarmen (ǧ.s.) bırge namazǧa jyǧylyp, Jebıreiıl perıştenıŋ jeleuımen jetı qat aspanǧa köterılıp, Jaratuşymyzdyŋ nūr sipatyn köru baqytyna ie bolady.
Alla Taǧalanyŋ 99 esımınıŋ bırı – Haq (qazaqşa – aqiqat) ekenı de jäne ras.
Osy tūsta menıŋ oiyma «Haq – myna men, menıŋ özım» («ana-l-haqq») degen sözı üşın tūtqynǧa alynyp, türmege jabylǧan, aqyr soŋynda örtelıp, külı Efratqa şaşylǧan H ǧasyrdyŋ ataqty sopysy Äl-Halladj tüsedı. Eger Haq – Jaratuşynyŋ özı de, bız sol Qūdıretı Küştınıŋ ämırımen jaratylǧan pende bolsaq, onda bız sol Alla Taǧala dem berıp, jan salǧan haqtyŋ bır bölşegı bolmaimyz ba. Endeşe «Ana-l-haqqty» aitqan Äl-Halladj jaryqtyq şyndyqtyŋ auylynan köp ūzap ketpegenı-au şamasy dep oilaisyŋ. Soŋyna «Kitab at-tauasin» («Köpşılıkke arnalǧan kıtap») atty ölmes kıtap jazǧan Äl-Halladj ömırınıŋ soŋynda Ündı elıne sapar şekkende bızdıŋ Türkıstanǧa da at basyn tıregen eken.
Qalekeŋnıŋ Allany jürekpen sezınu turaly oiy äigılı ortaǧasyrlyq sopy Bahauaddin Naqşbandidıŋ: «Allany şeksız süigende senıŋ jüregıŋ Qūdıretı Küştı jüzınıŋ ainasyna ainalady. Sonda sen öz jüregıŋe üŋılgende, odan Jaratuşymyzdyŋ nūrly jüzın köretın bolasyŋ», – degen sözderımen ūştasyp jatqan joq pa? Al osy oidyŋ nüktesı Qalekeŋ keltırgen joǧarydaǧy Abai öleŋınıŋ: «Alla ışıŋdı aitqyzbai bıledı oila, Pendesıne qastyqpen kınä qoima», – degen joldarynda jatqan joq pa?
Qaltai Mūhamedjanov, eŋ aldymen, dramaturg. Dramaturg bolǧanda, Mäskeudıŋ Memlekettık teatr önerı institutyn bıtırgen tūŋǧyş professional qazaq dramaturgy. Qazaq ädebietınıŋ köptegen klassikterı siiaqty dramaturgiiaǧa poeziiadan, prozadan kelgen ämbebaptar qatarynan emes, bar bılımı älemdık teatr önerınıŋ tarihy men teoriiasynyŋ jılık maiyn şaǧuǧa arnalǧan känıgı käsıbiler qatarynan. Tek osy qasietımen-aq özge qazaq dramaturgterınen oqşau tūrǧan qalamger. Qalekeŋ jalpylama ädebiet nemese öner mamandyǧyn emes, sonyŋ ışınen daralap «teatr önerı» mamandyǧyn taŋdady jäne osy saladaǧy kemel bılımdı keşegı Keŋes Odaǧyndaǧy ǧana emes, bükıl dünie jüzındegı eŋ äigılı teatr önerı institutynda aldy. Ol şyǧarmaşylyq qarymy erkın jetse de, dramaturgiiany böten janrmen bylǧamai öttı. Kez kelgen şyǧarmasyna kırıserde özıne zor talap qoiyp, mol daiyndyq jasaudy ädetke ainaldyrdy. Taŋdap-taldap jazdy. Mäselen, ol ömırınıŋ soŋyna deiın Şyŋǧys han turaly tarihi drama jazuǧa öz daiyndyǧyn olqysynyp jürdı. Qazaq dramaturgterınıŋ köpşılıgı öz şyǧarmalaryn qazaq teatrynyŋ (kei jaǧdaida naqty rejisser men akterlerdıŋ) mümkındıgıne laiyqtap jazady. Jastaiynan Mäskeu teatrlarynyŋ tärbiesımen ösken Qaltai Mūhamedjanovtyŋ pesalary äldeqaşan älemdık teatr önerınıŋ eŋ biıgın baǧyndyrǧan orys teatrlarynyŋ, kerek deseŋız, europalyq sahnalardyŋ deŋgeiınde jazyldy. Sodan bolar, Qaltaiǧa deiın de, odan keiın de bırde bır qazaq, tıptı keŋes dramaturgiiasynyŋ ökılı ol şyqqan biıkterdı baǧyndyra alǧan joq. Teatr mamany bolmasam da, osy üş uäjdı onyŋ üş şyǧarmasynyŋ deŋgeiınde däleldegım keledı. Qaltai qazaq dramaturgiiasyna 1958 jyly jazylyp, 1959 jyldyŋ aqpanynda sahnaǧa qoiylǧan «Böltırık börık astynda» atty komediiasymen keldı. Syrt qaraǧan adamǧa saiasatqa üş qainasa sorpasy qosylmaityn jastar taqyrybyna arnalǧan, onyŋ üstıne tört aiaǧyn teŋ basqan jorǧadai taipalǧan osy bır talantty tuyndynyŋ taǧdyr joly daŋǧyl, aidyny aşyq bolyp körınuı äbden mümkın. Şyndyǧynda, «Böltırıktıŋ» joly öte būralaŋ boldy. Äuelı oǧan bäz-baiaǧy «ūltşyldyq saryny basym», «tılder arqyly ūlttardy bır-bırıne qarsy qoiu äreketı bar», «kommunizm qūrylysşylary – sovet jastaryna jabylǧan jala» degen siiaqty standartty saiasi aiyptar taǧylyp, sol kezdegı Ortalyq komitettıŋ ideologiia jönındegı qaharly hatşysy N. Jandıldinnıŋ auzynan qatty-qatty syndar aitylady. Onyŋ üstıne «Böltırıktıŋ» dürkırep ötken premerasynan ekı ai ötpei jatyp, jas talantqa jyǧylǧan üstıne jūdyryqtai bolyp, qazaq teatr, kino önerınıŋ tarlany Şäken Aimanov aǧamyzdyŋ «Önerlı jasqa ötkır syn» atty atauynyŋ özı aibat şaşyp tūrǧan resenziiasy jaryq kördı.
Avtor da, körermen de ärı-särı küi keşken osy bır qysyltaiaŋ şaqta şyndyqtyŋ tekemetın tılıp söileitın aiauly Tahaŋ – Tahaui Ahtanov jazǧan «Jas adamǧa janaşyr söz» atty maqala avtorǧa äjeptäuır demeu bolsa da, «Böltırık» jönındegı börıdei şulaǧan toptyŋ dauysy basym tüsıp jatty. Tyrnaqaldy tuyndysy respublikanyŋ bükıl ädebi, mädeni qauymyn bylai qoiǧanda, saiasat, ideologiia qairatkerlerınıŋ özın äjeptäuır dürbeleŋge salǧan Qaltaidyŋ ülken ädebietke būl kelısın esık qaǧyp kelu emes, aqboz atpen atoi salyp kelu degen jön. «Böltırıktıŋ» dauy mūnymen bıtpedı. Tıptı soŋy odan ärı uşyǧa tüsıp, jas talanttyŋ taǧdyry saiasat qoşqarlarynyŋ kökparǧa tartar kök laǧyna ainalyp kete jazdaǧan şaqta ūly Mūhaŋnyŋ keŋ peiıl, mol meiırmen jazylǧan «Būl külkıge dän rizamyz» atty maqalasy jarq ete tüsedı. «Būl komediia qyzyl-qyrǧyn külkıge qarq qylǧan anyq talantty tabys» degen baltalasaŋ da būzylmaityn baǧamen aiaqtalǧan osy batadan soŋ «Böltırık» respublikanyŋ ülkendı-kışılı sahnalaryn şarlap kete bardy. Qyryq jyl boiy qazaq teatrlary sahnasynda üzdıksız qoiylǧan «Böltırık» ǧasyrlar toǧysynda – 1998 jyly sahna saŋlaǧy Asanälı Äşımovtıŋ jetekşılıgımen M. Äuezov atyndaǧy akademiialyq teatrda taǧy da zor tabyspen sahnalandy. Pesanyŋ osynşama ömırşeŋdıgınıŋ syry nede?
Eŋ aldymen, Qalekeŋnıŋ qoǧam dertın känıgı tamyrşydai tap basa bılgendıgınde. Pesada köterılgen problema künı bügınge deiın özınıŋ kökeikestılıgın joǧaltqan emes. Öitkenı är buynnyŋ öz Marfuǧasy bar. Qazaq universitetınde oqyp jürgende «Böltırıktı» bızdıŋ zamannyŋ studentterı de äuesqoi sahnaǧa şyǧardyq (Marfuǧa – Saltanat Aibergenova, Sapar – Saǧatbek Medeubekov, Sūŋǧat – Beibıt Saparalin t.b.). Ony endı bızdıŋ balalarymyz da öz ömırınıŋ şyndyǧyndai körıp, solarǧa arnap jazylǧan şyǧarmadai qabyldady. Keide oilanasyŋ: şapqan attai, atqan oqtai zymyrap ötıp bara jatqan zaman emes, adam – myna bızdıŋ özımız siiaqty körınedı. Öz ösın ainalyp tūrǧan Jer siiaqty ömır sahnasy da zyr ainalyp, är kezeŋde adamdardyŋ är buynynyŋ şyndyǧyn sahnaǧa şyǧarady. Ömır özgermese de, tırşılık tegerşıgı taǧy bır ainalǧanda adamzat buyny almasady. Bız «öttıŋ dünie-ai» dep qanşa kürsınsek te, dünie, şırkın, «äi, pendeler-ai, ötıp bara jatqan myna men emes, özderıŋ ekenın aŋǧarmaityn qandai alaŋǧasar edıŋder» dep Qūdıretı Küştınıŋ özı jaratqan ornynda tapjylmai tūra beredı. Pesa ömırşeŋdıgınıŋ taǧy bır syry onyŋ professional dramaturg qalamynan tuyndaǧanynda. Kemel bılımdı avtor sahna tehnikasyn qamyrdai ilep, qorǧasyndai balqytady. Onyŋ üstıne «Böltırıktı» keiın qazaq önerınıŋ aituly tūlǧalaryna ainalǧan rejisser Ä. Mämbetov, kompozitor Ǧ. Jūbanova siiaqty asa talantty jas buyn sahnalady. İä, ömır özgermeidı. Özgeretın bız. «Kezekpenen ölıner, baiaǧydai körınerdı» jazǧan Abai şyǧarmasynyŋ bır ärpı de özgergen joq, al sony är buyn öz biıgımen oqyp, oqyǧan saiyn özınşe jaŋalyq aşady. Bar qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken danyşpan Abaidyŋ myŋ bölınıp, ärkımnıŋ Abaiyna ainalatyny da osydan. Qaltai şyǧarmasyn qazaqtardyŋ är buyny jatsynbai qabyldap, odan öz beinesı men öz ömır sürgen ortasynyŋ şyndyǧyn köre bıletındıgı şyǧarmanyŋ osy ömırşeŋ ruhynan dep bılemın.
Toǧyz tılge audarylyp, talai jūrttyŋ sahnasyna jol tartqan «Böltırık» qazaq dramaturgiiasyna talantty komediograf kelgendıgın bırden tanytty. Būdan keiın M. Äuezov aitqan «anyq talantty tabystyŋ» kezdeisoq emestıgın däleldegısı kelgen Qalekeŋ «Qūdaǧi kelıptı» (1960), «Quyrdaq daiyn» (1962), «Özıme de sol kerek» (1964) atty bırınen bırı ötetın komediialardy ūsynyp, külkıge susaǧan körermendı äbden qarq qyldy. Qalekeŋnıŋ qalam qarymyn özgeşe qyrynan körsetken taǧy bır talantty tuyndysy – «Jat elde». Drama 1964 jyly Jazuşylar odaǧyndaǧy qyrǧyn talqylaudan keiın Ǧabit Müsırepovtıŋ zor bedelı arqasynda ülken sahnaǧa joldama alyp, 1966 jyly Äuezov teatrynda qoiyldy. Mūnyŋ aldynda jazylǧan «Bız perışte emespız» dramasy «qyraǧy közder» synynan öte almai qalsa da (qyryq jyl sartap bolǧan būl drama 1988 jyly ǧana sahnaǧa şyqty), Qalekeŋ taudai tolqyndary bırde tas, bırde bas jaryp tūrǧan aşuly teŋızdei tolqyǧan taqyrypqa qaisar şabyttyŋ qaiyǧyn qaiyra salady. «Jat eldenı» jazu äkesı otyz jetınıŋ qansoqtasynda atylyp ketken Qaltai üşın erlıkpen para-par edı. Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın ejelden enşısı bölınbegen Europa ekıge jaryldy. Tıptı ǧasyrlar boiy azuyn aiǧa bılegen äuelı Prussiia, keiın Germaniia imperiiasynyŋ bölınbegen astanasy bolǧan Berlinnıŋ özı qaq aiyrylyp kettı. Ekı jüienıŋ arasyndaǧy teketırestıŋ şielenıskenı sonşalyq, älem üşınşı düniejüzılık soǧystyŋ tabaldyryǧyn attap baryp äreŋ toqtady. Älem kartasyndaǧy aluan reŋk oŋǧaq tartyp, aq pen qaradai sosializm men kapitalizm degen ekı tüs qana qaldy. Osylaişa bükıl adamzat taǧdyry apokalipsis atty qylköpırdıŋ üstındegı qos qoşqardyŋ teketıresıne qarap qaldy. Tırşılık ataulynyŋ tüitkılı äbden şiyrşyq atqan osy bır şyrǧalaŋ sätte Qaltai aǧa şybyn janyn şüberekke tüiıp, qany sorǧalaǧan taqyrypqa qalam tartady.
– Ne sor türtkenın özım de bılmeimın. Bır jaǧy, özım künde tyŋdaityn «Azattyqtyŋ» äserı me eken, älde, bıreu bılıp, bıreu bılmeitın aqiqatty aitsam degen oi boldy ma, äiteuır, osy taqyryp menı özıne tartty da tūrdy. Äbden şiryǧyp jürgendıkten, şyǧarma bır demde jazyldy. Qazır oilap otyrsam: janynan bezgen adam ǧana baratyn sol taqyrypty jastyqtyŋ qyzuymen alǧan ekenmın. Däl bügıngı Qaltaidyŋ biıgınen qarar bolsam, onyŋ tıptı maŋynan da jürmes edım, – dep edı abyz aǧa seksenınşı jyldardaǧy äŋgımelerınıŋ bırınde äzıl-şynyn aralastyra söilep. Qanşalyqty körkem şyǧarma bolsa da, «Jat elde» keiıpkerlerınıŋ ömırde naqty prototipterı bar. Mysaly, Türkıstan legiony tarihynan habardar adamǧa Uäli Hasan – Uäli Kaiumhan, Bekmyrza – Baimyrza Hait, Saiyn – Zäki Uälidi, Qūrban – Qarys Qanatbaev, Asan – Mäjit Aitbaev ekendıkterın aŋǧaru qiyn emes. Avtor şyǧarmasyn jai ǧana drama dei salmai, «derekterge qūrylǧan üş bölımdı drama» deuınde osyndai ülken işara jatyr. Mysaldap, mysqyldap, äsırelep, astarlap jazudyŋ asqan şeberı sanalatyn Qalekeŋ būl şyǧarmasynda sol kezdegı jazudy qoiyp, aituǧa tyiym salynǧan bıraz aqiqatty jetkıze bılgen. Bırınşıden, şyǧarmada alaştyŋ ardager ūly Mūstafa Şoqaidyŋ aty atalady. Ol kezde Şoqaidyŋ aty mülde atalmaityn, atalǧan künnıŋ özınde ony ädettegı «ūltşyl», «alaşordaşyl» degen aiyptarmen emes, «opasyz», «satqyn», «faşist», «sılımtık» degen nebır sūrqiia sözdermen jerden alyp, jerge salatyn. Qalekeŋ osynyŋ bırıne de soqtyqpai, qiynnan qiystyryp jol tabady. Ol Bekmyrza degen keiıpkerdıŋ auzyna salǧan «Aǧaŋ Mūstafa Şoqaidyŋ basyn müjıgen osy ǧoi» degen bır auyz söz arqyly alaş arysynyŋ bükıl taǧdyryn körermennıŋ köz aldyna jaiyp salady. Endı osy bır auyz sözdıŋ astaryna üŋılıp köreiıkşı.
Bırınşıden, avtor esımın atauǧa tyiym salynǧan Mūstafa Şoqai degen qairatkerdıŋ bolǧandyǧyn eske salady. Ekınşıden, avtor jai ǧana «Mūstafa Şoqai» dei salmai, «aǧaŋ Mūstafa Şoqai» deidı jäne būl sözdı qazaq keiıpkerı qazaqqa qarata aitpaidy, qyrǧyz keiıpkerı qazaqqa qarata söileidı. Mūnyŋ özı Mūstafa bır äulettıŋ nemese atanyŋ emes, bükıl qazaq halqynyŋ aǧasy degen ūǧymdy soqyrǧa taiaq ūstatqandai aiqyn da anyq bıldırıp tūrǧan joq pa?! Üşınşıden, M. Şoqaidyŋ «basyn» anau-mynau emes, Türkıstan Respublikasy prezidenttıgınıŋ taǧynan ümıtker Uäli Hasan «müjıgen» degen derektı de alǧa tartady. Būl – M. Şoqai tūtas türkı jūrtynyŋ talassyz kösemı boldy degen işara. Şyndyǧynda, Mūstafa Şoqai türkı halyqtarynyŋ talassyz liderı edı. Onyŋ faşister tūtqynyna tüsıp, Buhenvald, Osvensim, Dahau konslagerlerınde tırıdei şıruge ainalǧan türkı jūraǧatyn aman saqtau üşın ärı Ortalyq Aziiada Türkıstan Respublikasyn qūru maqsatynda «Türkıstan legionyn» jasaqtauǧa äreket jasaǧany şyndyq. Mūstafa – opasyz dosy Uäli Kaiumhannyŋ qastandyǧynan qūrban bolǧan jan. Avtor älgı sözınde sol kezde bıreu bılıp, bıreu bılmeitın būl faktını de qazaq qauymyna qūlaǧdar etıp tūr. Qalekeŋ mūnymen de toqtamai, osy bır opasyzdyqtyŋ qazaqtardyŋ arqasyna aiazdai batatynyn da Asan degen keiıpkerdıŋ: «Endı kım dep edıŋ. Dertım ışımde, kek qaitarar kün qaida? Türkıstan azat etılgen künı būl ittıŋ sybaǧasyn özım berem», – degen sözderımen sezdırıp ötedı. Pesanyŋ osy uaqytqa deiın keibır zertteuşıler tarapynan qaǧa berıs qalyp kele jatqan taǧy bır erekşelıgı – onda Qazaq elınıŋ egemendıgı turaly ideianyŋ körınıs bergendıgı. Bır qaraǧanda, «Jat eldenıŋ» keiıpkerlerı tuǧan Otanynan jyraqtap qalǧan, basynda bilıgı joq beişara jandar bolyp körınuı mümkın. Bıraq, olardyŋ bärı bırdei as ışıp, aiaq bosatqanyna mäz bop jürgen jandar emes, köpşılıgınıŋ armany – Qazaqstannyŋ täuelsız el boluyn köru. Qalekeŋ taǧy sol Asannyŋ (būl keiıpkerge prototip bolǧan Qorqyt, Qobyzşy Qorqyt bürkenşık atyn paidalanyp, talai-talai tuyndylar jazǧan talantty aqyn – Mäjit Aitbaev) auzyna: «Monako, Andorra, Liuksemburg te derbes memleket qoi. Jinala bastasaq, olardan äldeqaida asyp tüsemız» degen söz salady. Alpys altynşy jyly mūndai sözdı jüregınıŋ tügı bar qalamger ǧana jaza alatyn edı. «Er tuǧan jerınde». Qalekeŋnıŋ taǧy bır keiıpkerı Jūmannyŋ esıl-dertı «esebın tauyp, tuǧan elge jetu». Aqyr soŋynda ol solai ıstedı de. Osy şyǧarmasynda Qalekeŋ jazu, aitudy bylai qoiyp, estıgen adamnyŋ esın ketıretındei sözderdı dramalyq janrdyŋ bar mümkındıgın asqan şeberlıkpen paidalana otyryp, bırese ana, bırese myna keiıpkerınıŋ auzyna salyp, otşa oinatyp otyrǧan. Mysaly, amerikalyq keiıpkerdıŋ auzyna: «kommunizmnıŋ bos qiial ekendıgın ūǧyndyru – bükıl Rossiiany bolşevizmnen azat etudıŋ bastamasy» degen sözderdı salu arqyly barlyq alaş qairatkerlerı mūrat etken ūly ideiany da jarqyrata jaiyp salady. Ärine, qazır zaman özgerdı, qoǧam özgerdı. Täuelsız memleket qūrdyq. İdeologiialyq şekteulıkterdıŋ bärı de kelmeske kettı. Qai taqyrypqa bolmasyn erkın qalam tartatyn boldyq. Al qylyşynan qan tamǧan alpys altynşy jyly köp oilardy işaramen, tūspalmen, keiıpker sözı, sahna tılımen jetkızgen būl şyǧarma bügınde taqyryby kömeskı tarta bastasa da, qazaq dramaturgiiasy tarihyndaǧy kezeŋdı ärı kesek tuyndy retınde qala bermek. Qalekeŋ dramaturgiiasynyŋ şyŋy deuge tūrarlyq taǧy bır şyǧarma – «Köktöbedegı kezdesu». Şyǧarma būǧan deiın älem ädebietınde myŋ märte şiyrlanyp, san ret saralanǧan taqyrypqa arnalsa da, Qalekeŋ oǧan özgeşe qyrynan keledı. Äuelı «Köktöbenıŋ» jazylu tarihyna toqtala keteiık. Öitkenı spektakl saraiyna bastaityn kılt osy tarihta jatyr. Kelesı jyly özınıŋ jarty ǧasyrlyq tarihyn ataiyn dep otyrǧan Mäskeudıŋ «Sovremennik» teatry 70-jyldardyŋ basynda daǧdarysqa ūşyrady. Teatrdyŋ körkemdık jetekşılıgınen orys teatrynyŋ tarlany, rejisser häm mäşhür akter Oleg Efremov ketıp, keiın onyŋ ornyna esımın sol kezde bıreu bılıp, bıreu bılmeitın Galina Volchek keldı. Özınıŋ būl orynǧa kezdeisoq kelmegendıgın ärı teatrdyŋ endıgı tırlıgınde Efremov salǧan eskı joldan özgeşe sürleu sala alatynyn däleldeu üşın ol tyŋ ızdenısterge barady. Volchekke teatrdyŋ atyna sai osy zamannyŋ özektı problemalaryna batyl bara alatyn jaŋa avtor kerek edı. Onyŋ üstıne däl osy kezeŋdegı orys dramaturgiiasy, bır jaǧynan, orys ädebietınıŋ altyn ǧasyrynda düniege kelgen äigılı tuyndylardyŋ köleŋkesınen şyǧa almai, ekınşı jaǧynan, sosialistık realizm ädebietınıŋ äbden sartap bolǧan eskı taqyryptaryn şiyrlaudan asa almaǧan müsäpır hal keşe bastaǧan bolatyn. Osy kezde qyryq ailaly äiel zatynan şyqqan Volchek qūryqty är şyǧarmasymen küllı keŋes ädebietın sılkıntıp, serpıltıp tūrǧan jas perı Şyŋǧys Aitmatovqa salady. Prozada aidarynan jel esken Aitmatovtyŋ dramaturgiiadan dämesı zor da, därmenı şamaly bolatyn. Mıne, osy tūsta şoŋ qyrǧyz qolqany Qaltai Mūhamedjanovqa salady. «Köktöbenıŋ» jazylu tarihy ary qarai tömendegıdei örıste örbidı. Şyǧarmanyŋ ideiasy men bolaşaq poveske laiyqtalǧan siujetınıŋ ūzyn-yrǧasyn Şyŋǧys 1972 jyldyŋ qaŋtarynda aitady. Ūsynysty qabyl alǧan Qaltai «jobasy bar da jotasy joq» pesany jazuǧa otyrady. Äuelden-aq «tüie tolǧaqpen» jüretın Qalekeŋ eş uaqytta üş aida pesa jazyp körmeptı. Bıraq Bışkektegı Şyŋǧys, Almatydaǧy Äbdıjämıl dosynyŋ qairauymen qaita-qaita jazu üstelıne otyrady. Qanşa tyryssa da, «Köktöbenıŋ» kök mūnarasyn ūstap tūratyn jonarqa tabylmaidy. Söitıp ärı-särı küide jürgende onyŋ üiıne Şyŋǧystyŋ qaiyn apasy, soǧys kezınde internatta tärbieşı bolǧan Aişa apai keledı. Mıne, osy Aişa apaidyŋ obrazy «Köktöbege» osy esımdes keiıpker bolyp engennen keiın pesa jondanyp şyǧa keledı. Bärı oryn-ornyna tüsıp, qiiulasa ketken oqiǧany Qalekeŋ tez arada hatqa tüsırıp, älem sahnasyn şarlap ketken şiyrşyq atqan şyǧarmanyŋ soŋǧy nüktesın qoiady. Tört aiaǧyn teŋ basqan tuyndyny Şyŋǧys ta şyraiyn keltırıp-aq orysşaǧa audarady. Pesany ekı alaqanyn jaiyp kütıp otyrǧan G. Volchek jaŋa tuǧan şaranadai tosyp alyp, sol jyldyŋ aiaǧynda «Sovremennik» sahnasynda jarqyrata qoiady. Qaltaidyŋ jaŋa tuyndysy keŋes qana emes, älemdık dramaturgiianyŋ üzdık tuyndylarynyŋ bırı, dūrysy, bıregeiı retınde qabyldandy. «Köktöbe» «Sovremennik» sahnasyna şyǧysymen-aq älem teatrlaryn şarlap kettı. Qany sorǧalaǧan şyndyqqa qūrylǧan būl şyǧarmany äuelı Riga, Vilnius, Tallin teatrlary qoidy. Ony kelesı jyly-aq Vaşingtonnyŋ «Arena stenş», Londonnyŋ «Hansted» teatry sahnalady. Būdan keiın ol Varşava, Budapeşt, Plovdiv, Stokgolm, Helsinki, Tokio, Bombei – barlyǧy 19 şet eldıŋ sahnasynda zor tabyspen qoiylyp, älem halyqtarynyŋ ondaǧan tılderıne audaryldy. Keŋes ädebietınıŋ 70 jyldyq tarihynda bırde-bır sovet dramaturgynyŋ şyǧarmasy mūndai daŋqqa bölenıp, osyndai abyroiǧa ie bolǧan emes. Būǧan deiın de qazaq sahnasynyŋ bar şyraiyn kırgızgen şyǧarmalarymen közı tırı klassikter qatarynan berık oryn alǧan Qaltai Mūhamedjanov tek «Köktöbedegı kezdesu» arqyly-aq älemdık dramaturgiianyŋ eŋ taŋdauly tūlǧalary qatarynan oiyp tūryp oryn aldy desek, eşbır artyq aitqandyq bola qoimas, sırä. Osy tūsta aitpasa atasy öletın taǧy bır söz bar. Jol arasynan kınärat ızdeitın keibır qyzylközderge aldyn ala eskerte keteiın: maqsatym bırı dünieden ozyp, ekınşısı jer ortasyna jaqyndaǧan qos talanttyŋ ortasyna syna qaǧu üşın emes, aqiqatty aiqyndau ǧana. «Köktöbenıŋ» avtory – Qaltai Mūhamedjanov. İä, däl osy jerden ary qarai qoiylatyn ütır men jäne bır avtordyŋ aty-jönın ızdemei-aq qoiyŋyz. Qosalqy avtor, bügıngı zaman tılımen aitqanda, şyǧarmanyŋ emes, jobanyŋ, ideianyŋ avtory. Mūny Şyŋǧys Aitmatovtyŋ özı de eşqaşan joqqa şyǧarǧan emes. Ädıldık üşın Şyqaŋnyŋ özın söiletıp köreiıkşı: «Iа ne skaju, chto moe vstuplenie v «rang» dramaturga bylo bezoblachnym. Material prednaznachalsia pervonachalno ne dlia pesy, a dlia povesti. No kogda teatr v lise Galiny Volchek i Olega Tabakova ubedil menia, chto moi siujet bolee vsego podhodit dlia sseny, ia rasskazal siujet svoemu drugu, kazahskomu dramaturgu Kaltaiu Muhamedjanovu, kotoryi potom stal moim soavtorom. On pisal na kazahskom iazyke, kotoryi ia perevel na russkii». Şyqaŋ tek şyndyqty aitqan. Onda tek siujet qana bar. Şyqaŋ ony Qaltai dosyna aitady. Al Qaltai bolsa osy siujet negızınde jeke-dara pesa jazyp şyǧady. Şyqaŋ daiyn dünienı orys tılıne audarady. Al osy turaly Qalekeŋ ne deidı? Endı oǧan da kezek bereiık. «1972 jyldyŋ ianvar aiynyŋ orta şenınde Şyŋǧys Almatyǧa keldı... Maǧan Şyŋǧys öz oiyndaǧy bır povestıŋ oqiǧasyn täptıştep aitty... – Osydan pesa jazu kerek. Moskva teatrynyŋ basşylaryna aityp edım, endı soŋymnan qalmai, basymdy älekke saldy. Osyny ekeuımız bırıgıp jazsaq qaitedı degen oimen keldım. Almatyda däl qazır osydan basqa şaruam joq. Men oilanyp qaldym... Ol tünı bızde ūiqy bolǧan joq. Taŋ syz bere bölmege kırıp, qolda qaǧaz joq eken, üstel üstındegı kalendardyŋ üş-tört paraǧyna bolaşaq dramanyŋ josparyn jasadyq. Uäde osy boldy da Şyŋǧys jürıp kettı... Arada bır ai ötpei Şyŋǧys «Batyr-äkesı, hal qalai?» dep telefon soqty. Haldyŋ mäz emes ekendıgın aittym... Ar jaǧy 11 künde pesa bıttı. Özım Ystyqkölge bara jatyp, maidyŋ ortasynda sol nūsqany Frunzedegı Şyŋǧysqa berıp kettım». Ekı avtordyŋ da derekterı bırdei, tek Qalaǧaŋnyŋ bız yqşamdap keltırgen estelıgındegı detal, naqtylyq basym. Endı «Köktöbenıŋ» jūlyn omyrtqasyn ūstap tūrǧan keiıpker Aişa apaidyŋ tarihyna oralaiyq. Şyqaŋ aitady: «My oba ponimali, chto zdes nujno naiti kakoi-to osobyi «hod», kotoryi sviazal by i obedinil geroev, iarche i znachitelno proiavil by ih harakter i postupki. Nujen byl personaj vysokogo nravstvennogo zvuchaniia, sudia, opponent, drug... İ vot imenno on, dramaturg Kaltai Muhamedjanov, naşel etot personaj – Aişu apa, byvşuiu uchitelnisu, starogo, blagorodnogo cheloveka, vyrastivşego i vospitavşego naşih geroev i vse vdrug vstalo na svoi mesta, ojilo». Būl joly da bekzat bolmysty qyrǧyz jazuşysy şynaiy şyndyqty aitqan. Endı būl turaly Qalekeŋ ne deidı. «Ekı bılektı sybanyp ıske kırıstım. Sybanǧany qūrysyn, qanşa otyrsam da bel beretın türı joq... Söitıp jürgende osynda universitetke oquǧa tüsuge kelgen Şyŋǧystyŋ ülken ūly Sanjarmen bırge tūratyn qaiyn apasy Aişa bır künı üige keldı. Äŋgımeden äŋgıme şyǧyp, Aişa apai soǧys kezınde internatta tärbieşı bolǧandyǧyn aitty. Bızdıŋ basty keiıpkerlerımız internattan maidanǧa ketıp, sodan aman qaitqandary bolatyn. Men Aişa apai ketpei-aq jazu üstelıne otyrdym». Aişa apaidyŋ būdan keiıngı oqyrmanǧa äbden tanys tarihyn ary qarai ejıkteudıŋ qajetı joq dep bılemın. Ekı qalamgerdıŋ bar şyndyqty jaiyp salyp, aqtaryla aşylǧan osy pıkırlerınen qandai qorytyndy şyǧaruǧa bolady? Siujettıŋ avtory – Şyŋǧys Aitmatov, ony pesaǧa ainaldyru ideiasynyŋ avtory – Galina Volchek, şyǧarmany jeke-dara jazyp şyqqan – Qaltai Mūhamedjanov, ony orys tılıne audarǧan – Şyŋǧys Aitmatov. Osy tūsta sahna syrtynda tūrǧan «Köktöbege» qatysty taǧy üş adamnyŋ esımın atai ketken läzım: Qaltaiǧa dem beruşı dosy – Äbdıjämıl Nūrpeiısov, sahnalanǧan spektakldıŋ prodiusserı – «Sovremenniktıŋ» direktory Oleg Tabakov, promouterı – Roman Karmen. Qolmen qoiǧandai osy derekterden kımnıŋ kım ekendıgı jönındegı endıgı qorytyndyny közı qaraqty oqyrman özı-aq jasap alatynyna eş kümänım joq. Menıkı tek aitylmasa atasy öletın şyndyqty tırıltu ǧana. «Köktöbedegı kezdesu» – orys, qazaq, tıptı älemnıŋ är tükpırındegı auzymen qūs tıstegen teatr synşylary tarapynan äbden taldanyp, äldeqaşan jıktelıp, jılıktengen tuyndy. Menıŋ dramaturgiiaǧa alty alasy, bes beresım joq. Söitse de körermen, oqyrman retınde öz pıkırımdı bıldıre ketkendı jön sanadym. Şyǧarmada: bırı – özı de, sözı de joq, ekınşısı – özı joq ta, sözı bar, üşınşısı – özı de, sözı de bolsa da, şyǧarma soŋynda ekeuınen de aiyrylyp şyǧa keletın üş bas keiıpker bar. Mūnyŋ bırınşısı – Fudziiama. Japondar ony Fudzi, keide jany bar adamdai Fudzisan deidı («Fudziiama» dep tek şeteldıkter ǧana aitady). Būl tau degendı bylai qoiyp, şoqy deuge tūrmaityn töbeşık qana. Sonysyna qaramai küllı japon elındegı eŋ biık nükte, bıraq onyŋ biıktıgı bızdıŋ Alataudaǧy Abai şyŋyn bylai qoiǧanda, Talǧar şoqysynyŋ janynda da jıp ese almaidy. Bıraq eŋsesı tömen bolsa da ertegıdei tarihy bar älı sönbegen janartau. Onyŋ üstıne kesenıŋ tübıne qūiylǧan bır ūrttam şaiyn demdep qana emes, däsersıtıp beretın japondar üşın Fudzidıŋ orny är zamanda da erekşe bolǧan. «Fudzi» sözınıŋ tüp-törkını Japoniianyŋ soltüstıgın mekendeitın baiyrǧy halyq aindardyŋ «fushi» – «ot qūdaiy» sözınen alynǧandyǧy da bıraz jaidan habar berıp tūrǧan joq pa. Ata-babalarynyŋ ärbır dästürıne erekşe qūrmetpen qaraityn japondardyŋ bügıngı buyny üşın de Fudzi kielı oryn, qasiettı meken sanalady. Sondyqtan jyl saiyn olar tılek-nietterınıŋ tazalyǧyn bıldıretın aq kiımge oranyp, Fudzidıŋ töbesıne şyǧady. Pesada avtor allegoriia retınde alǧan Fudzi är keiıpkerdıŋ ar-ūiatyn aiqyndaityn tarazy beinesın atqarǧan. Tarazyǧa tüsken zat tartyluǧa tiıs bolatyny sebeptı, düniege kelgen är adam da mezgıl-mezgıl öz ar-ūiatynyŋ aldynda esep berıp otyruǧa tiıstı. Endeşe Köktöbege şyqtyŋ eken – jan dünieŋdı jalǧannyŋ jaryǧyna jaiyp sal. Tarazy bar jerde onyŋ ölşemı – tasy boluy kerek. Köktöbenıŋ basyna şyqqan är keiıpkerdıŋ ar-ūiatyn Aişa apai şyǧarmada bız «özı joq ta, sözı bar» dep jūmbaqtap otyrǧan keiıpker Sabyrmen bezbendeidı. Öitkenı Sabyr – adaldyq pen ädıldıktıŋ, dostyq pen mahabbattyŋ etalony. Sabyrdy satu – dostyqty satu, Sabyrdy küstanalau – ädıldıktıŋ aq jolyn attau. Dramaturgiianyŋ jazylmaǧan zaŋy boiynşa sahnaǧa tarazy da, tas ta şyqqan soŋ, ony qozǧalysqa keltıretın taǧy bır tūlǧa kerek. Osy tūsta qazaqtyŋ ūly dramaturgy Aişa apaidy oilap tabady. Orystyŋ ataqty rejisserı K.S. Stanislavskiidıŋ äldeqaşan aforizmge ainalǧan: «Kogda igraeş zlogo, işi gde on dobryi», – degen sözı bar. Köktöbege jinalǧandardyŋ bärı bırdei jauyz bolyp düniege kelgen joq. Kezınde adal dostyqty tu köterıp, maidanǧa attanǧan bır kezdegı şäkırtterınıŋ ar-ūiatyn Aişa apai Sabyrǧa degen közqarastarymen ölşeidı. Esımı pesaǧa qatysuşylar sanatynda mülde atalmaityn Sabyrdy menıŋ bas keiıpker därejesınde qarastyruymnyŋ syry da osynda. Öz basym Japoniiada qanşa bolsam da, Fudzidı körgen emespın. Tıptı körudıŋ de qajetı joq dep esepteimın. Men onymen äigılı japon suretşısı Kasusika Hokusaidyŋ «Fudzidıŋ 36 kelbetı» jäne «Fudzidıŋ 100 beinesı» atty kartinalary arqyly äldeqaşan tanyspyn. Mūnyŋ alǧaşqysy türlı tüstı ksilografiiamen (aǧaştaǧy graviura) salynǧan. Maǧan Qalekeŋ keiıpkerlerınıŋ obrazyn Hokusaidyŋ osy suretterıne qarap jasaǧan siiaqty körınedı de tūrady. Hokusai graviuralaryndaǧy Fudzi bırde Abai aitqan «arystannyŋ jalyndai būira tolqynnyŋ» tasasyndaǧy kışkentai ǧana töbeşık, endı bırde qyzuy bet qaratpaityn ot bop janǧan janartau, jaqyn kelseŋ, etegı syŋsyǧan ormanǧa toly jaziraly alqap, alystan köz tıkseŋ, aqşa būlttary aspanmen talasqan asqaqtaǧan tau, taǧy bırde bar qūpiiasyn sūrǧylt tūman kömkerıp, saǧymǧa oranǧan kielı meken siiaqty aluan qyrynan körınedı. Qalekeŋnıŋ keiıpkerlerı de qūddy osy Fudzidei bırde aşylyp, bırde şaşylyp, bırde basylyp, bırde tasynyp, bır töbenıŋ basynda qyryq qūbylady. Aiyrmasy: Hokusai ölı tabiǧatqa jan bıtırse, Qaltai jan ielerın tırı ölık – qūr sülderge ainaldyrady. Has şeberdıŋ önerdı – ömırge, al ömırdı önerge ainaldyratyn qūdıretı osynda bolsa kerek. Qalekeŋnen qalǧan mol mūranyŋ ülken bır salasy – publisistika. Aǧamyzdyŋ 70 jyldyǧy qarsaŋynda «Atamūra» baspasy Qaltai Mūhamedjanov şyǧarmalarynyŋ taŋdamaly üş tomdyǧyn şyǧardy. Özıne de, özgege de öte ülken talap qoiatyn Qalekeŋ sonyŋ bır tomyn şekesınen şertıp otyryp, är jyldardaǧy oi-tolǧanystarynyŋ jemısındei bolǧan publisistikalyq şyǧarmalaryna arnady. Aǧamyzdyŋ keskın-kelbetın aşa tüsu üşın sonyŋ bırsypyrasyna toqtala ketkendı jön kördık. Qalekeŋ közı tırısınde akademik S. Keŋesbaev, qalamger dosy Ä. Äbışev pen Ä. Älımjanovtarǧa aşyq hat jazyp, müfti R. Nysanbaevpen telesaiysqa şyqty. Qalekeŋnıŋ qaharly qalamyna ılıkkenderdıŋ alǧaşqysy ömır boiy qazaq tılınıŋ arqasynda şen alyp, şekpen kigen akademik S. Keŋesbaev boldy. Ne tülen türtkenın kım bılsın, däl osy adam qazaq tılınıŋ memlekettık tıl bolyp qalyp-qalmauy tarazyǧa tüsken kezde özıne ömır boiy nan jegızgen ana tılın orys tılınıŋ qanjyǧasyna böktere saldy. Jäne mūny abaisyzda bır ret emes, ädeiılep bırneşe ret aitty. Mūnymen de qoimai, odaqtyq basylymnyŋ bırınde arnaiy maqala jariialap, küllı qazaq qauymyn taǧy da jerge qaratty. Būl özı Odaq ornynda, Kompartiia älı qaharynda bolǧan kez bolatyn. Ziialy qauym ünsız qaldy. Mıne, däl osy tūsta Qalekeŋnıŋ kündei kürkıregen qūdırettı dauysy estılıp, «Aqiqatqa jügıneiık, aǧa» (1989) degen aşyq haty jarq ete qaldy. Qūdai Qaltaidyŋ qalamyna ılıktırmesın deŋız. «Aǧalap» otyryp-aq akademiktı tırıdei ırep, bıteudei soidy. Qazaq tılı turaly keşegı Klaprot, Radlov, Melioranskiiden bastap, bügıngı Belger, Garkoves, Şegolihinderdıŋ, arǧy-bergı zamandaǧy qazaq ziialylarynyŋ kelıstı pıkırlerın keltıre otyryp, akademiktı «ötkırdıŋ jüzıne» saldy-ai dersıŋ. Basynan aiaǧyna būtarlasaŋ būza almaityn būltartpas dälel, örnektı oi, qisyndy pıkırge qūrylǧan hat qalai tapqanyn avtordyŋ özı ǧana bıletın ūly Mūhaŋnyŋ qoljazba qorynan alynǧan: «körıneu maqtanşaq, tarqyldaq, ışı aram, qiqarlyǧy köp, ekı jüzdı, nendei qiianat, aram saudaǧa op-oŋai bara salatyn, arzan «aramşylyǧy» bar jıgıt» degen jaza basqan akademiktıŋ öŋmenınen öterdei pıkırımen qorytyndylanyp, «sızden şyndyq tabudan görı maǧan pısken jūmyrtqadan balapan alu oŋai» degen tek Qaltaiǧa ǧana tän tırkespen aiaqtalady. Aşyq hat ana tılı janaşyrlarynyŋ aiyzyn qandyryp qana qoimai, qazaq tılıne şabuyldauşy ölermen toptyŋ öŋeşıne qūm qūiyp, täubesıne tüsırdı. Naǧyz azamattyq pozisiia bolsa, osyndai-aq bolar deimın. Keŋesbaevqa jazǧan hat bükıl ziialy qauymdy dür sılkındırgen sol oqiǧaǧa tura ekı jyl ötkende Qalekeŋnıŋ jazuşy Äljappar Äbışevke arnalǧan «Barymyzdy baǧalai bıleiık» atty taǧy bır haty jariialandy. Äljekeŋ kezınde Kompartiia qolynan bıleu-bıleu mai asap, Dınmūhammed Ahmetūlynyŋ şeksız şarapatyn körgen jan ekendıgınıŋ şet jaǧasyn bız de estıgen edık. Sol aǧamyz Kolbin kelgende öte bır äbes qylyq jasapty degenge kezınde sener-senbesımızdı bılmei dal bolyp jüruşı edık. «Baqsam – baqa eken» degendei, mūnyŋ özı şyndyq bolyp şyqty. Däl osy oqiǧa turaly qaşanda qara qyldy qaq jaratyn Qalekeŋ jazǧan aşyq hatta bylai delıngen: «Bastyq ataulyǧa jolyŋyz töte jatatynyn bılem, älı esımde, respublikanyŋ jaŋa basşysy G.V. Kolbin jazuşylarmen didarlasuǧa kelgende, «Sızdıŋ keluıŋızdı jiyrma bes jyldan berı arman etıp edım» dep joǧalǧan jienıŋızdı jaŋa tapqandai qūşaǧyŋyzdy jaiǧanyŋyzdy körgende «tym asyǧys kettı-au, aqsaqal basyna laiyq bolmady» degenımız bar». Osy joldardy oqyǧanda äldeqaşan paiǧambar jasynan asqan aqsaqal jazuşymyzdyŋ tym asyǧys qana emes, öte äbes ketkenıne bız de jaǧamyzdy ūstadyq. Äljekeŋnıŋ kezınde ūly Mūhaŋnyŋ özıne de tete avtor bolyp, «Namys gvardiiasy» atty şala-jansar pesa jazysqanyn, tıptı sonyŋ keselınen ömırı şaşasyna şaŋ jūqtyrmaǧan Mūhaŋ aibyny bet qaratpas Bauyrjandai batyr bauyrynan sūrapyl syn-eskertpeler alǧanyn da bıletın edık. Osy bır jai turaly Qalekeŋ känıgı dramaturgtıŋ täsılımen bır aqsaqaldyŋ auzyna: «Päştu, Mūhaŋdai mūhitqa bız sekıldı jiǧan-tergenınen qysyr jylan kebısın şeşpei öte şyǧatyn jylymşy jylǧaşyqtar aqyl qosyp ne qaryq qylatyn edı», – degen söz salyp, aǧasyn tırıdei tabaǧa şyjǧyrady. El egemendıgınıŋ eleŋ-alaŋynda jariialanǧan osy hat: «Ūlymyzdyŋ ūlylyǧyn, ülkenımızdıŋ ülkendıgın, jaqsymyzdyŋ jaqsylyǧyn däleldei alu üşın de jalpynyŋ tügel, tūtas bolǧany lazym» degen naǧyz abyzdyŋ ǧana auzynan şyǧatyn eldıkke, yntymaqqa, tūtastyqqa şaqyrǧan bataly sözben aiaqtaluşy edı. Şabyt şırkınnıŋ köktegı qūsy taǧyǧa ǧana emes, tasqa tüsetın adamnyŋ keibır sätterınde Qalekeŋnıŋ qalamy Änuar Älımjanov, Oljas Süleimenov, Mūrat Äuezov siiaqty zamandas ınılerıne de şüilıgıp, artyq-auys ketken jerlerı de boldy. Osy bır jazbalardy taŋdamalynyŋ üş tomdyǧyna kırgızer tūsta «eskını jaŋǧyrtyp qaitemız» degen menıŋ ūsynysyma: – Mūhtarjan, myna jūrt «äi deitın äje joǧyn bılse de, qoi deitın qoja» baryn bılıp jürsın de, – dep äzıl-şynyn aralastyra jauap qatyp, jeŋsık bermei ketken. Qalekeŋnıŋ qalamynan qaharly hattar ǧana emes, şuaq şaşyp, meiırım tökken şyǧarmalar da molynan tuyndady. Abyz aǧa är jyldary danyşpan Abai, Jambyl jäkesı, Kenen atasy, Mūhtar aǧasynan bastap, qazaq ädebietı men önerınıŋ qaitalanbas tūlǧalary S. Qojamqūlov, Q. Jandarbekov, K. Baiseiıtova, Ş. Qūsaiynov, T. Ahtanov, A. Toqmaǧambetov, A. Toqpanov t.b. jaily tögıldıre terbep, taǧylymy zor portretter seriiasyn jazdy. Talantty ınılerı Ä. Kekılbaev, S. Orazbaev, R. Nūrǧalilardyŋ tvorchestvolyq tabystaryna quana qol soqty. İslam düniesı, türkı älemınıŋ ūly tūlǧalary jaily tereŋ tebırenıske toly maqalalar şoǧyryn jariialady. Solardyŋ ışınde türıktıŋ äigılı satirik jazuşysy Ä. Nesin men qyrǧyzdyŋ şoŋ jazuşysy Ş. Aitmatov jaily maqalalary qalamdas qalamgerlerge degen zor süiıspenşılıkpen jazylǧan taŋdauly tuyndylar qatarynan oryn aldy. Bır topyraqta tuyp, bır ortada ösken, qyryq jyl arasynan qyl ötpegen qimas dosy Äbdıjämıl Nūrpeiısov jaily ädemı äzılmen ädıptep otyryp jazǧan «Bır auyz sözınıŋ» özı nege tūrady?!. «Jaqsynyŋ aty, ǧalymnyŋ haty ölmeidı» degen eken Jirenşe degen danyşpan babamyz. Qalekeŋ – ūrpaqtardyŋ jadynda jaqsy degen aty, mäŋgı ölmes haty qalǧan baqytty qalamger. «Bılektei arqasynda örgen būrymyn» körgende «şırkın, osy būrymǧa buynyp ölgen jıgıtte arman bar ma eken» dep ǧaşyq bolyp, jarty ǧasyr jarasty ǧūmyr keşken jary Farida jeŋeşemız aǧamyzdyŋ şaŋyraǧynyŋ da, şyǧarmasynyŋ da şyraǧyn söndırmei, ūrpaqtar igılıgıne jaratyp otyr. Essenıŋ soŋǧy nüktesı qoiylǧannan keiın bız abyz aǧanyŋ aruaǧyna dūǧa baǧyştau üşın jeŋeşemdı ertıp, Qalekeŋnıŋ biık ruhy mäŋgılık baiyz tapqan Keŋsaiǧa keldık. Qūran da oqylyp, bet te sipalyp, endı attana bergende Köktöbenıŋ basyndaǧy köp zirattan oqşau ornalasqan aǧa qūlpytasyna qimas köŋılmen taǧy bır qaradym. Tızesıne bır qūşaq gül toltyrǧan märmärdan qaşalǧan eskertkış-beine ömır-teatrdaǧy qym-quyt tırlıktıŋ qam-qareketınde jürgen aluan-aluan pendenı ar-ūiat tarazysyna tartu üşın jazylǧan «Köktöbedegı kezdesudıŋ» premerasynda otyrǧandai äser qaldyrdy. Alǧa ūmtyla bere tas beinege taǧy bır köz tastadym. Jüzınde äldebır jūmbaq jymiystyŋ bolar-bolmas taby bar eken...
2006 jyl
