Erteń, 24 jeltoqsan kúni – ázil-qaljyńy men ótkir syny qatar júrgen, qara qyldy qaq jarǵan synshy, dramatýrg, aýdarmashy, Qazaqstannyń halyq jazýshysy Qaltaı Muhamedjanov aǵamyzdyń týǵan kúni. Aǵamyz tiri bolǵanda 95 jasqa tolar edi. Osyǵan oraı akademık Muhtar aǵamyzdyń «Meniń aǵalarym» ıklymen jaryq kórgen «Abyz» atty kezekti esteligin ózderińizben bólisýdi jón kórdim, dep jazady Raqymǵalı Qul-Muhammed óz Facebook paraqshasynda.
Muhtar Qul-Muhammed, akademık
«Meniń aǵalarym» ıklynan
«Keı adam bilim bıigine tynymsyz eńbekpen jetedi. Endi bireýlerdiń júregine Jaratýshynyń ózi bilim nuryn quıady. Osy ekeýin ushtastyra bilgen adam ǵana naǵyz abyz bola almaq».
Sultan SANJAR,
ortaǵasyrlyq sopy
ABYZ
– Oı, jolbarysym-aı!
Aǵasynyń osy sózderin estigende jolbarysty haıýanattar parkinen ǵana kórgen inilerińniń ilezde-aq jaly kúdireıip, arqalanyp shyǵa kelýshi edi.
Sózdiń syralǵysy retinde ǵana aıtyla salatyn Qalekeńniń osy bir qysqa qaratpasynyń ózinde «óser eldiń balasy birin-biri batyr der» deıtin halyq danalyǵy jatqandyǵyn kezinde ańǵara qoımaǵan ekenbiz.
Tirshiliginde taǵylymyn kórip, tálimin alǵan abyz aǵanyń dúnıeden ozǵanyna birneshe jyldyń júzi bolsa da, onyń kúlkisiniń ózine ıman uıalaǵan nurly beınesi sanadan ósher emes. Endeshe búgingi áńgime Qaltaı aǵa týraly bolmaq.
Qalekeń, eń aldymen, arqaly aqynymyz Temirhan Medetbek aıtqandaı: «ultymyzdyń ulanǵaıyr kúlkisi» ekeni daýsyz. Degenmen, úlken ádebıetke «Bóltirik bórik astynda» atty komedııasymen kelip, tyrnaqaldy týyndysynyń ózimen-aq Muhtar Áýezov bastaǵan ult ádebıeti ulylaryn «dán rıza» etken Qaltaı Muhamedjanov týraly baıandy onyń naǵyz abyzdarǵa tán bekzat bolmysynan bastaǵanymyz jón sııaqty.
Óner adamynyń ómirbaıanynan ulaǵat izdegen jan onyń jaýabyn ónerpazdyń ólmes týyndylarynan tabatyny belgili. Al, men abyz aǵa ulaǵatynyń nár-qunaryn onyń kádimgi adamı tynys-tirshiliginen kóp baıqadym. Jadymda qalǵan sonyń birin jańǵyrtyp kóreıin.
Qalekeńniń jetpis jyldyq mereıtoıy elimizdiń ómirindegi eń bir qıyn kezeń – jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úzile jazdaǵan toqsan toǵyzdyń jazynda ótti. Al durysynda toqsan segizdiń sońynda ótýge tıis edi.
Ol mereıtoıdy ózgelerden daralanyp, syrt kózge syrbaz qalyp tanytý úshin emes, taǵylymy toı ıesinen góri, aǵasyn alqalaǵan aǵaıynǵa ǵıbrat bolyp qalar ónege úshin jasady.
Bul ózi abyz aǵanyń kól-kósir bilimi, aqjarma tilek-beıili qart Tarazdyń Dýlatı atyndaǵy ýnıversıtetinde bastalyp, shýaqty Shymkenttegi Áýezov atyndaǵy ýnıversıtette jalǵasyn taýyp, kıeli Túrkistannyń Iasaýı atyndaǵy halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetinde arnaly aǵysqa túsip, Qyzylordadaǵy Qorqyt Ata ýnıversıtetinde darııanyń tolqynyndaı jóńkile aqqan taǵylymy mol toı boldy.
Oqyǵan dárisi óz aldyna, Qalekeń tórt ýnıversıtettiń kitaphanasyna tórt myń kitap syılap, oqytýshylar men stýdentter qaýymynyń da zor rızashylyǵyna bólendi.
Sol joly Iassaýı atyndaǵy halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetiniń ortalyq akt zalyndaǵy kezdesýde Qalekeń sheshilip bir sóılesin dersiń. Túrkistandyq din zııalylary aldynda árisi Taýrat, Zábúrden bastap, berisi Injilge deıin túgel taldap, qasıetti Qurannyń aıattary men paıǵambarymyzdyń hadısterin jatqa soqty. Bilmekke qushtar jas býyndy Ábýbákir as-Sydyqtan bastalyp, Zúnún, Attar, Ál-Ǵazalı, Ál-Bıstamı, Ál-Ansarı, Ibn-Arabı, Rýmı, Naqshbandı, Qoja Ahmed Iasaýımen ushtasatyn, Abaı jyrlarymen ádiptelip, Shákárim shyǵarmalarymen kómkerilgen bilim bulaǵynyń tańdaıdan shyǵar tunyǵymen sýsyndatty. Sýfızmniń naqshbandııa, maýlaýııa, qassırııa, malamatııa, chıshtııa, qubraýııa sııaqty san alýan mektepterin sanamalap, arǵy-bergi sopylardyń tarıhynan aǵyl-tegil áńgime aıtty. Ulttyq tálim-tárbıe jaıynan da talaı taǵylymdy syr shertildi. Túrik ǵalymy F. Kóprýlý, tatar tektisi I. Gaspraly, bashqurt ǵulamasy Ýálıdıden bastaý alyp, Ahmet Baıtursynovqa deıingi túrkolog eńbekteri de umyt qalǵan joq. Qalekeńniń sózderi jas qaýymnyń janaryna ot, denesine qýat, júregine shýaq bolyp quıyldy.
Úziliste qaýmalaı qorshaǵan stýdentterge qoltańba berip, endi ornynan tura bergende jasamystaý kelgen túrik professory aǵamyzdyń aldyn kes-kestep:
– Saıyn Qaltaı beı! Sózińizge bek rıza boldym. Naǵyz ǵulama ekendigińizge esh shúbám qalmady. Biraq osy aıtqandaryńyz qazaq jastarynyń qulaǵynda qalatynyna kúmánim bar. Aınalańyzǵa qarańyzshy: qazaq qyzdarynyń bári ashyq-shashyq júredi. Shash pen kóılektiń etegin qysqartqany óz aldyna, olar keıingi kezde kindigin jalańashtaýdy da ádetke aınaldyra bastady. Al osynyń bári Siz aıtqan ulttyq dástúr, dinı joralǵylarǵa úılese qoıar ma eken, – dep kútpegen jerden kúlbilte saýal tastady.
Jańa ǵana shalqyp, tolqyp turǵan kóńil sý sepkendeı basyldy. Aǵaıynnyń ábesteý qylyǵyna qarap turyp biz de qysyldyq. Biraq Qalekeń saspady. Jýan judyryǵymen qolaǵashtaı murnyn bir súıkep ótip, oń qolynyń suq saýsaǵyn kótere bylaı dedi:
– Jastyq shaq tirshiliktiń kóktemi emes pe! Al kóktemde túriktiń túkti kilemindeı qulpyrǵan tirshilik ataýlynyń bar boıaýy betine shyqpaıtyn ba edi. Gáp tirshilik kókteminiń mahabbat degen qan bazarynda, Siz aıtqandaı, ashyq-shashyq emes, meniń aqyn dosym aıtqandaı, asyp-tasyp júrgen jastarda bolmaı, solardyń ashyq-shashyq jerin syǵalap júrgen sizderde me dep oılap qaldym. Qudaıǵa shyn sengen adamnyń kózi qannen qapersiz júrgen jastardyń o jer, bu jerin emes, qashanda rahmanly, rahymdy Jaratýshy Iemizdiń nurly beınesine ǵana túspeıtin be edi? Ázázildiń azǵyrýymen onda-mynda qaraı bergen adamnyń kózin qoıyp, ózinde ne bereke bolýshy edi.
Álginde ǵana moınyn sozyp, ıyǵyn qomdap, basyn kegjeńdetip turǵan álgi beıshara taban astynda taýyp aıtylǵan qorǵasyndaı salmaqty jaýaptan áp-sátte eńsesi túsip, bizdiń kóz aldymyzda myqshıyp, janshylyp bara jatty.
Qıǵash suraq qoıam dep kúpti bolǵan aǵaıyndy birjolata jer qylmaý úshin:
– Jas kezimde men de jalań aıaq, jalań bas júrýshi edim. Qysy-jazy jalańash júrgendikten myna bashaılarymnyń arasyna deıin shóp shyǵyp ketýshi edi, – dep aıaǵyna bir qarap, eki ıyǵyn selkildete myrs-myrs kúlgen boıy taıaǵyna súıenip, tapqyr jaýapqa tapjylmaı turyp qol soqqan jastardyń ortasyna sińip kete bardy.
Qaltaı aǵa degdar ǵana emes, dindar da jan edi. Onyń ákesi «Qara molda» degen atpen Arqa men Syrǵa esimi qatar ketken Muhamedjan atamyz kezinde Buqara sháriptegi Mir-Arab medresesin támamdap, Quran Kárimdi jatqa aıtatyn qarı («Qara molda» laqabynyń shyǵý tegi de osy qarı moldalyqta bolsa kerek) hadıs-sharıfti tereńnen taldaıtyn din ǵulamasy bolypty. Sodan bolar, ol óz kindiginen taraǵan úsh ulynyń úsheýine de dinı esim beripti (Qalıolla – Qaltaı, Ábıbolla – Ábı, Ibrahım – Qyrǵyzbaı).
Muhamedjan atamyz keńes zamanynyń ózinde meshit-medrese ustap, Syr óńirine ımandylyq uryǵyn seýipti. Ataqty aqyn, aýdarmashy Turmaǵambet Iztileýovpen dos-jar bolyp, oǵan «Shahnameni» aýdarýǵa keńes bergen de osy Muhamedjan qarı eken. Syr eliniń Asqar Toqmaǵambetov, Qýanysh Baımaǵambetov sııaqty áıgili aqyndary da osy Muhamedjan atamyzdyń aldyn kórgen shákirtteri bolyp shyqty.
Qalekeńniń týǵan aǵasy Ábıbolla aǵamyzdyń óz qolymen jazyp qaldyrǵan derekteri boıynsha Muhamedjan atamyz 1937 jyly 22 sáýirde sol baıaǵy «halyq jaýy» degen jalǵan jalamen ustalǵan. Ol kezde Ábı – 10-da, Qaltaı – 8-de, Qyrǵyzbaı – 3 jasta, al kishi qaryndastary Ryskúl áli emshekten de shyqpaǵan náreste eken. Ustalǵan jyly-aq 49 músheline endi ǵana shyqqan Muhamedjan atamyz stalındik qandy qasapqa túsip, atylyp kete barǵan.
Bar ǵumyryn qolyndaǵy úsh ulyn jetkizýge arnaǵan Qaltaıdyń anasy 1975 jylǵa deıin ómir súrip, ákesiniń atyn uly kúlli álemge tanytyp, ataqty jazýshy bolǵanyn kórip ketti.
Qalekeń 1997 jyly bizdiń ákeıdiń 70 jyldyq mereıtoıyna qatysý úshin Semeı óńirine jol tartty. Myń shaqyrymǵa jýyq uzyn joldyń boıynda ánsheıinde aıtyla bermeıtin áńgime men shertile bermeıtin syrdyń tıegi aǵytyldy. Sol áńgimeden uqqanym: Qalekeńniń nasabnamasy: Qaltaı – Muhamedjan – Nureke – Narbota – Kúderi – Kóshek bolyp óriledi eken.
Mundaǵy Kúderi – ataǵy Saryarqa men Syrǵa tete jaıylǵan áıgili aqyn Kúderiqoja Kóshekuly. Shyǵarmashylyq murasyn kezinde akademık V.V. Radlovtyń ózi bastap zerttegen, han Keneniń joryq jyraýy hám aqylman keńesshisi atanǵan osy bir aqıyq aqynnyń bar murasy áli kúnge deıin túgendelip bitpese de, onyń HIH ǵasyrdaǵy qazaq poezııasyndaǵy alar orny erekshe ekendigin ádebıet zertteýshileri áldeqashan moıyndaǵan. Kúderiqoja – zamanynda Ulbıke, Maılyqojalarmen jyr saıysyna túsip, aıtýly aıtysker aqyn retinde dańqy shyqqan adam.
Qashanda «shóp shyqqan jerine shyǵady» emes pe. Kúderiniń bel balasy – Narbota sóz ustaǵan áıgili bı, nemeresi Nureke el ustaǵan pir, shóberesi Muhamedjan din jolyna túsken degdar, al shópshegi Qaltaı – qazaq ádebıetin álem bıigine kótergen aıtýly tulǵalar qataryn tolyqtyrdy.
Qalekeń – otyz kún oraza ustap, bes ýaqyt namazǵa jyǵylmasa da, Haq jolynan taımaı ótken jan. Júrgen jerinde meshit-medreselerge, arýaqty oryndarǵa at basyn tirep, ádemi qońyr maqammen qatym túsirýdi umytpaýshy edi. Qadyr túni, aıt-arapa, máýlit kúnderinde únemi quran aýdaryp otyrýshy edi.
Qalekeń ómiriniń sońyna qaraı alǵan jańa úıine kóshkende, túsine kirgen arýaqtarǵa arnap jeti shelpek pisirtip, qudaıy tamaq berdi. As pisip, dastarqan jaıylǵanda ózi quthanam dep ataıtyn kitaphanasyna kirip, arýaqtarǵa baǵyshtap quran oqýǵa kiristi. Uzaqqa sozylyńqyrap ketken duǵaǵa shydamsyzdyq tanytqan dostarynyń biri kabınettiń esiginen syǵalasa, Qalekeń Qurandy ońtústik-batysqa emes, basyn soltústik-batysqa berip oqyp otyr eken. Kezinde Qalekeńniń talaı ájýasyna qalǵan álgi dosy qarymta qaıtarǵysy kelip, dastarqanǵa otyra bergen otaǵasyna:
– Qaleke, qansha maqamdasań da, osy jolǵy namazyń qaza boldy-aý deımin. Óıtkeni qubylań Mekkege emes, Máskeýge qarap ketipti, – dep tyrq-tyrq kúldi.
– Qaıteıin, qanshama boldym-toldym deseń de, nadandyǵyń áli qalmapty-aý, beıshara. Qudaıdy Mekkede otyrady dep saǵan kim aıtyp edi. Bile-bilseń, paıǵambardyń zamanynda áýeli musylmandar bes namazyn Mekkege emes, Quddysqa qarap oqyǵan. Mıǵraj túni Ál-Býrakqa mingen paıǵambarymyz sol Mekkeni tastap, Jaratýshymyzdyń nurly júzin kórý úshin Quddys arqyly kókke ushpap pa edi. Másele namazdy Mekkege qarap oqýda emes, birjolata ımanǵa uıyp, shyn kóńilmen nıet etýde. Sonda ǵana kóktegi Qudaıdyń nury jerdegi pendesiniń júregine quıylady. Bizdeı qarapaıym pendelerge Jaratýshyny kózben kórý múmkin emes, biraq júrekpen sezemiz. Qudireti Kúshtiniń bir aty – Haq, al oǵan barar jol Haqıqat dep atalady. Sonda «haqtyń» qazaqshasy «ras» bolmaı ma? Abaıdyń «Allanyń ózi de ras, sózi de ras» degendegi «rasy» osy «haq» emes pe? Sonda shyn yqylaspen sájdege bas ıip turǵan meniń nıetimniń rastyǵyn Haq Taǵalam kórmeı otyr deısiń be?! Ne Allanyń, ne Abaıdyń kitabyn oqymaǵan sen be maǵan aqyl úıretetin, – dep ornyna otyrmastan quthanasyna kirip ketti. Álgi sorlyǵa dastarqannan dám aýyz tıip, jónine ketýden basqa amal qalmady. Biraq Qalekeńniń aıtýy da, qaıtýy da tez bolýshy edi. Keıin ashýy tarqaǵan soń, eski «dosymen» emen-jarqyn aralasyp ketkeniniń de kýási boldyq.
Shyndyǵynda, Mekkeden Medınege qonys aýdarǵan alǵashqy jyly Muhammed (s.ǵ.s.) paıǵambarymyz ben onyń ýmmasy Quddys (Ierýsalım) baǵytyna («qybla» arab tilinen aýdarǵanda «baǵyt» degen maǵynany bildiredi) qarap namazǵa jyǵylǵan eken. Hıjranyń ekinshi jyly ǵana paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) Alla Taǵalamyzdan baǵytty Mekkege burý jóninde ýahı alǵan. Musylmandar betin qubylaǵa burǵanda Qaǵbaǵa nemese qara tasqa tabyný úshin emes, tek bir Allaǵa syıyný úshin burady. Qasıetti Qurannyń 2-súresiniń 142-aıatynda: «Allaǵa shyǵys ta, batys ta tıesili. Ol kimdi qalasa, sony týra jolǵa bastaıdy», – delingen. Munyń mánisi: qaı jaqqa qaraı júzińdi bursań da, Alla Taǵala júregińde bolsyn. Sonda ǵana Jaratýshymyz seni týra jolǵa bastaıtyn bolady degen sóz. Al Quranda Qaǵba Allanyń jerdegi úıi, ejelgi úı (al-baıt al-atık), kıeli úı (al-baıt al-haram) nemese tyıymdy úı (al-baıt al muharram) dep atalady.
Mıǵraj túni (Qurandaǵy tolyq aty – al-Isra ýa-l-Mıǵraj – túngi sapar jáne kókke ushý) Mekkedegi Qaǵbanyń túbinde jatqan paıǵambarymyzdy (s.ǵ.s.) Jebireıil perishte ál-Býraq (qazaqtyń «pyraq» sózi osydan shyqqan) atty qanatty atqa mingizip, Quddysqa alyp ushady. Onda Muhammed (s.ǵ.s.) paıǵambar Ybyraıym, Musa jáne Isa paıǵambarlarmen (ǵ.s.) birge namazǵa jyǵylyp, Jebireıil perishteniń jeleýimen jeti qat aspanǵa kóterilip, Jaratýshymyzdyń nur sıpatyn kórý baqytyna ıe bolady.
Alla Taǵalanyń 99 esiminiń biri – Haq (qazaqsha – aqıqat) ekeni de jáne ras.
Osy tusta meniń oıyma «Haq – myna men, meniń ózim» («ana-l-haqq») degen sózi úshin tutqynǵa alynyp, túrmege jabylǵan, aqyr sońynda órtelip, kúli Efratqa shashylǵan H ǵasyrdyń ataqty sopysy Ál-Halladj túsedi. Eger Haq – Jaratýshynyń ózi de, biz sol Qudireti Kúshtiniń ámirimen jaratylǵan pende bolsaq, onda biz sol Alla Taǵala dem berip, jan salǵan haqtyń bir bólshegi bolmaımyz ba. Endeshe «Ana-l-haqqty» aıtqan Ál-Halladj jaryqtyq shyndyqtyń aýylynan kóp uzap ketpegeni-aý shamasy dep oılaısyń. Sońyna «Kıtab at-taýasın» («Kópshilikke arnalǵan kitap») atty ólmes kitap jazǵan Ál-Halladj ómiriniń sońynda Úndi eline sapar shekkende bizdiń Túrkistanǵa da at basyn tiregen eken.
Qalekeńniń Allany júrekpen seziný týraly oıy áıgili ortaǵasyrlyq sopy Bahaýaddın Naqshbandıdiń: «Allany sheksiz súıgende seniń júregiń Qudireti Kúshti júziniń aınasyna aınalady. Sonda sen óz júregińe úńilgende, odan Jaratýshymyzdyń nurly júzin kóretin bolasyń», – degen sózderimen ushtasyp jatqan joq pa? Al osy oıdyń núktesi Qalekeń keltirgen joǵarydaǵy Abaı óleńiniń: «Alla ishińdi aıtqyzbaı biledi oıla, Pendesine qastyqpen kiná qoıma», – degen joldarynda jatqan joq pa?
Qaltaı Muhamedjanov, eń aldymen, dramatýrg. Dramatýrg bolǵanda, Máskeýdiń Memlekettik teatr óneri ınstıtýtyn bitirgen tuńǵysh professıonal qazaq dramatýrgy. Qazaq ádebıetiniń kóptegen klassıkteri sııaqty dramatýrgııaǵa poezııadan, prozadan kelgen ámbebaptar qatarynan emes, bar bilimi álemdik teatr óneriniń tarıhy men teorııasynyń jilik maıyn shaǵýǵa arnalǵan kánigi kásibıler qatarynan. Tek osy qasıetimen-aq ózge qazaq dramatýrgterinen oqshaý turǵan qalamger.
Qalekeń jalpylama ádebıet nemese óner mamandyǵyn emes, sonyń ishinen daralap «teatr óneri» mamandyǵyn tańdady jáne osy saladaǵy kemel bilimdi keshegi Keńes Odaǵyndaǵy ǵana emes, búkil dúnıe júzindegi eń áıgili teatr óneri ınstıtýtynda aldy.
Ol shyǵarmashylyq qarymy erkin jetse de, dramatýrgııany bóten janrmen bylǵamaı ótti. Kez kelgen shyǵarmasyna kiriserde ózine zor talap qoıyp, mol daıyndyq jasaýdy ádetke aınaldyrdy. Tańdap-taldap jazdy. Máselen, ol ómiriniń sońyna deıin Shyńǵys han týraly tarıhı drama jazýǵa óz daıyndyǵyn olqysynyp júrdi.
Qazaq dramatýrgteriniń kópshiligi óz shyǵarmalaryn qazaq teatrynyń (keı jaǵdaıda naqty rejısser men akterlerdiń) múmkindigine laıyqtap jazady. Jastaıynan Máskeý teatrlarynyń tárbıesimen ósken Qaltaı Muhamedjanovtyń pesalary áldeqashan álemdik teatr óneriniń eń bıigin baǵyndyrǵan orys teatrlarynyń, kerek deseńiz, eýropalyq sahnalardyń deńgeıinde jazyldy. Sodan bolar, Qaltaıǵa deıin de, odan keıin de birde bir qazaq, tipti keńes dramatýrgııasynyń ókili ol shyqqan bıikterdi baǵyndyra alǵan joq.
Teatr mamany bolmasam da, osy úsh ýájdi onyń úsh shyǵarmasynyń deńgeıinde dáleldegim keledi.
Qaltaı qazaq dramatýrgııasyna 1958 jyly jazylyp, 1959 jyldyń aqpanynda sahnaǵa qoıylǵan «Bóltirik bórik astynda» atty komedııasymen keldi. Syrt qaraǵan adamǵa saıasatqa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn jastar taqyrybyna arnalǵan, onyń ústine tórt aıaǵyn teń basqan jorǵadaı taıpalǵan osy bir talantty týyndynyń taǵdyr joly dańǵyl, aıdyny ashyq bolyp kórinýi ábden múmkin. Shyndyǵynda, «Bóltiriktiń» joly óte buralań boldy.
Áýeli oǵan báz-baıaǵy «ultshyldyq saryny basym», «tilder arqyly ulttardy bir-birine qarsy qoıý áreketi bar», «kommýnızm qurylysshylary – sovet jastaryna jabylǵan jala» degen sııaqty standartty saıası aıyptar taǵylyp, sol kezdegi Ortalyq komıtettiń ıdeologııa jónindegi qaharly hatshysy N. Jandildınniń aýzynan qatty-qatty syndar aıtylady. Onyń ústine «Bóltiriktiń» dúrkirep ótken premerasynan eki aı ótpeı jatyp, jas talantqa jyǵylǵan ústine judyryqtaı bolyp, qazaq teatr, kıno óneriniń tarlany Sháken Aımanov aǵamyzdyń «Ónerli jasqa ótkir syn» atty ataýynyń ózi aıbat shashyp turǵan reenzııasy jaryq kórdi.
Avtor da, kórermen de ári-sári kúı keshken osy bir qysyltaıań shaqta shyndyqtyń tekemetin tilip sóıleıtin aıaýly Tahań – Tahaýı Ahtanov jazǵan «Jas adamǵa janashyr sóz» atty maqala avtorǵa ájeptáýir demeý bolsa da, «Bóltirik» jónindegi bórideı shýlaǵan toptyń daýysy basym túsip jatty. Tyrnaqaldy týyndysy respýblıkanyń búkil ádebı, mádenı qaýymyn bylaı qoıǵanda, saıasat, ıdeologııa qaıratkerleriniń ózin ájeptáýir dúrbeleńge salǵan Qaltaıdyń úlken ádebıetke bul kelisin esik qaǵyp kelý emes, aqboz atpen atoı salyp kelý degen jón.
«Bóltiriktiń» daýy munymen bitpedi. Tipti sońy odan ári ýshyǵa túsip, jas talanttyń taǵdyry saıasat qoshqarlarynyń kókparǵa tartar kók laǵyna aınalyp kete jazdaǵan shaqta uly Muhańnyń keń peıil, mol meıirmen jazylǵan «Bul kúlkige dán rızamyz» atty maqalasy jarq ete túsedi. «Bul komedııa qyzyl-qyrǵyn kúlkige qarq qylǵan anyq talantty tabys» degen baltalasań da buzylmaıtyn baǵamen aıaqtalǵan osy batadan soń «Bóltirik» respýblıkanyń úlkendi-kishili sahnalaryn sharlap kete bardy. Qyryq jyl boıy qazaq teatrlary sahnasynda úzdiksiz qoıylǵan «Bóltirik» ǵasyrlar toǵysynda – 1998 jyly sahna sańlaǵy Asanáli Áshimovtiń jetekshiligimen M. Áýezov atyndaǵy akademııalyq teatrda taǵy da zor tabyspen sahnalandy. Pesanyń osynshama ómirsheńdiginiń syry nede?
Eń aldymen, Qalekeńniń qoǵam dertin kánigi tamyrshydaı tap basa bilgendiginde. Pesada kóterilgen problema kúni búginge deıin óziniń kókeıkestiligin joǵaltqan emes. Óıtkeni ár býynnyń óz Marfýǵasy bar. Qazaq ýnıversıtetinde oqyp júrgende «Bóltirikti» bizdiń zamannyń stýdentteri de áýesqoı sahnaǵa shyǵardyq (Marfýǵa – Saltanat Aıbergenova, Sapar – Saǵatbek Medeýbekov, Suńǵat – Beıbit Saparalın t.b.). Ony endi bizdiń balalarymyz da óz ómiriniń shyndyǵyndaı kórip, solarǵa arnap jazylǵan shyǵarmadaı qabyldady.
Keıde oılanasyń: shapqan attaı, atqan oqtaı zymyrap ótip bara jatqan zaman emes, adam – myna bizdiń ózimiz sııaqty kórinedi. Óz ósin aınalyp turǵan Jer sııaqty ómir sahnasy da zyr aınalyp, ár kezeńde adamdardyń ár býynynyń shyndyǵyn sahnaǵa shyǵarady. Ómir ózgermese de, tirshilik tegershigi taǵy bir aınalǵanda adamzat býyny almasady. Biz «óttiń dúnıe-aı» dep qansha kúrsinsek te, dúnıe, shirkin, «áı, pendeler-aı, ótip bara jatqan myna men emes, ózderiń ekenin ańǵarmaıtyn qandaı alańǵasar edińder» dep Qudireti Kúshtiniń ózi jaratqan ornynda tapjylmaı tura beredi.
Pesa ómirsheńdiginiń taǵy bir syry onyń professıonal dramatýrg qalamynan týyndaǵanynda. Kemel bilimdi avtor sahna tehnıkasyn qamyrdaı ılep, qorǵasyndaı balqytady. Onyń ústine «Bóltirikti» keıin qazaq óneriniń aıtýly tulǵalaryna aınalǵan rejısser Á. Mámbetov, kompozıtor Ǵ. Jubanova sııaqty asa talantty jas býyn sahnalady.
Iá, ómir ózgermeıdi. Ózgeretin biz. «Kezekpenen óliner, baıaǵydaı kórinerdi» jazǵan Abaı shyǵarmasynyń bir árpi de ózgergen joq, al sony ár býyn óz bıigimen oqyp, oqyǵan saıyn ózinshe jańalyq ashady. Bar qazaqtyń mańdaıyna bitken danyshpan Abaıdyń myń bólinip, árkimniń Abaıyna aınalatyny da osydan. Qaltaı shyǵarmasyn qazaqtardyń ár býyny jatsynbaı qabyldap, odan óz beınesi men óz ómir súrgen ortasynyń shyndyǵyn kóre biletindigi shyǵarmanyń osy ómirsheń rýhynan dep bilemin.
Toǵyz tilge aýdarylyp, talaı jurttyń sahnasyna jol tartqan «Bóltirik» qazaq dramatýrgııasyna talantty komedıograf kelgendigin birden tanytty. Budan keıin M. Áýezov aıtqan «anyq talantty tabystyń» kezdeısoq emestigin dáleldegisi kelgen Qalekeń «Qudaǵı kelipti» (1960), «Qýyrdaq daıyn» (1962), «Ózime de sol kerek» (1964) atty birinen biri ótetin komedııalardy usynyp, kúlkige sýsaǵan kórermendi ábden qarq qyldy.
Qalekeńniń qalam qarymyn ózgeshe qyrynan kórsetken taǵy bir talantty týyndysy – «Jat elde». Drama 1964 jyly Jazýshylar odaǵyndaǵy qyrǵyn talqylaýdan keıin Ǵabıt Músirepovtiń zor bedeli arqasynda úlken sahnaǵa joldama alyp, 1966 jyly Áýezov teatrynda qoıyldy. Munyń aldynda jazylǵan «Biz perishte emespiz» dramasy «qyraǵy kózder» synynan óte almaı qalsa da (qyryq jyl sartap bolǵan bul drama 1988 jyly ǵana sahnaǵa shyqty), Qalekeń taýdaı tolqyndary birde tas, birde bas jaryp turǵan ashýly teńizdeı tolqyǵan taqyrypqa qaısar shabyttyń qaıyǵyn qaıyra salady. «Jat eldeni» jazý ákesi otyz jetiniń qansoqtasynda atylyp ketken Qaltaı úshin erlikpen para-par edi.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin ejelden enshisi bólinbegen Eýropa ekige jaryldy. Tipti ǵasyrlar boıy azýyn aıǵa bilegen áýeli Prýssııa, keıin Germanııa ımperııasynyń bólinbegen astanasy bolǵan Berlınniń ózi qaq aıyrylyp ketti. Eki júıeniń arasyndaǵy teketirestiń shıeleniskeni sonshalyq, álem úshinshi dúnıejúzilik soǵystyń tabaldyryǵyn attap baryp áreń toqtady. Álem kartasyndaǵy alýan reńk ońǵaq tartyp, aq pen qaradaı soıalızm men kapıtalızm degen eki tús qana qaldy. Osylaısha búkil adamzat taǵdyry apokalıpsıs atty qylkópirdiń ústindegi qos qoshqardyń teketiresine qarap qaldy.
Tirshilik ataýlynyń túıtkili ábden shıyrshyq atqan osy bir shyrǵalań sátte Qaltaı aǵa shybyn janyn shúberekke túıip, qany sorǵalaǵan taqyrypqa qalam tartady.
– Ne sor túrtkenin ózim de bilmeımin. Bir jaǵy, ózim kúnde tyńdaıtyn «Azattyqtyń» áseri me eken, álde, bireý bilip, bireý bilmeıtin aqıqatty aıtsam degen oı boldy ma, áıteýir, osy taqyryp meni ózine tartty da turdy. Ábden shıryǵyp júrgendikten, shyǵarma bir demde jazyldy. Qazir oılap otyrsam: janynan bezgen adam ǵana baratyn sol taqyrypty jastyqtyń qyzýymen alǵan ekenmin. Dál búgingi Qaltaıdyń bıiginen qarar bolsam, onyń tipti mańynan da júrmes edim, – dep edi abyz aǵa sekseninshi jyldardaǵy áńgimeleriniń birinde ázil-shynyn aralastyra sóılep.
Qanshalyqty kórkem shyǵarma bolsa da, «Jat elde» keıipkerleriniń ómirde naqty prototıpteri bar. Mysaly, Túrkistan legıony tarıhynan habardar adamǵa Ýálı Hasan – Ýálı Kaıýmhan, Bekmyrza – Baımyrza Haıt, Saıyn – Zákı Ýálıdı, Qurban – Qarys Qanatbaev, Asan – Májıt Aıtbaev ekendikterin ańǵarý qıyn emes. Avtor shyǵarmasyn jaı ǵana drama deı salmaı, «derekterge qurylǵan úsh bólimdi drama» deýinde osyndaı úlken ıshara jatyr.
Mysaldap, mysqyldap, ásirelep, astarlap jazýdyń asqan sheberi sanalatyn Qalekeń bul shyǵarmasynda sol kezdegi jazýdy qoıyp, aıtýǵa tyıym salynǵan biraz aqıqatty jetkize bilgen.
Birinshiden, shyǵarmada alashtyń ardager uly Mustafa Shoqaıdyń aty atalady. Ol kezde Shoqaıdyń aty múlde atalmaıtyn, atalǵan kúnniń ózinde ony ádettegi «ultshyl», «alashordashyl» degen aıyptarmen emes, «opasyz», «satqyn», «fashıst», «silimtik» degen nebir surqııa sózdermen jerden alyp, jerge salatyn. Qalekeń osynyń birine de soqtyqpaı, qıynnan qıystyryp jol tabady. Ol Bekmyrza degen keıipkerdiń aýzyna salǵan «Aǵań Mustafa Shoqaıdyń basyn mújigen osy ǵoı» degen bir aýyz sóz arqyly alash arysynyń búkil taǵdyryn kórermenniń kóz aldyna jaıyp salady. Endi osy bir aýyz sózdiń astaryna úńilip kóreıikshi.
Birinshiden, avtor esimin ataýǵa tyıym salynǵan Mustafa Shoqaı degen qaıratkerdiń bolǵandyǵyn eske salady.
Ekinshiden, avtor jaı ǵana «Mustafa Shoqaı» deı salmaı, «aǵań Mustafa Shoqaı» deıdi jáne bul sózdi qazaq keıipkeri qazaqqa qarata aıtpaıdy, qyrǵyz keıipkeri qazaqqa qarata sóıleıdi. Munyń ózi Mustafa bir áýlettiń nemese atanyń emes, búkil qazaq halqynyń aǵasy degen uǵymdy soqyrǵa taıaq ustatqandaı aıqyn da anyq bildirip turǵan joq pa?!
Úshinshiden, M. Shoqaıdyń «basyn» anaý-mynaý emes, Túrkistan Respýblıkasy prezıdenttiginiń taǵynan úmitker Ýálı Hasan «mújigen» degen derekti de alǵa tartady.
Bul – M. Shoqaı tutas túrki jurtynyń talassyz kósemi boldy degen ıshara. Shyndyǵynda, Mustafa Shoqaı túrki halyqtarynyń talassyz lıderi edi. Onyń fashıster tutqynyna túsip, Býhenvald, Osvenım, Dahaý konlagerlerinde tirideı shirýge aınalǵan túrki juraǵatyn aman saqtaý úshin ári Ortalyq Azııada Túrkistan Respýblıkasyn qurý maqsatynda «Túrkistan legıonyn» jasaqtaýǵa áreket jasaǵany shyndyq.
Mustafa – opasyz dosy Ýálı Kaıýmhannyń qastandyǵynan qurban bolǵan jan. Avtor álgi sózinde sol kezde bireý bilip, bireý bilmeıtin bul faktini de qazaq qaýymyna qulaǵdar etip tur. Qalekeń munymen de toqtamaı, osy bir opasyzdyqtyń qazaqtardyń arqasyna aıazdaı batatynyn da Asan degen keıipkerdiń: «Endi kim dep ediń. Dertim ishimde, kek qaıtarar kún qaıda? Túrkistan azat etilgen kúni bul ıttiń sybaǵasyn ózim berem», – degen sózderimen sezdirip ótedi.
Pesanyń osy ýaqytqa deıin keıbir zertteýshiler tarapynan qaǵa beris qalyp kele jatqan taǵy bir ereksheligi – onda Qazaq eliniń egemendigi týraly ıdeıanyń kórinis bergendigi. Bir qaraǵanda, «Jat eldeniń» keıipkerleri týǵan Otanynan jyraqtap qalǵan, basynda bıligi joq beıshara jandar bolyp kórinýi múmkin. Biraq, olardyń bári birdeı as iship, aıaq bosatqanyna máz bop júrgen jandar emes, kópshiliginiń armany – Qazaqstannyń táýelsiz el bolýyn kórý. Qalekeń taǵy sol Asannyń (bul keıipkerge prototıp bolǵan Qorqyt, Qobyzshy Qorqyt búrkenshik atyn paıdalanyp, talaı-talaı týyndylar jazǵan talantty aqyn – Májıt Aıtbaev) aýzyna: «Monako, Andorra, Lıýksembýrg te derbes memleket qoı. Jınala bastasaq, olardan áldeqaıda asyp túsemiz» degen sóz salady. Alpys altynshy jyly mundaı sózdi júreginiń túgi bar qalamger ǵana jaza alatyn edi.
«Er týǵan jerinde». Qalekeńniń taǵy bir keıipkeri Jumannyń esil-derti «esebin taýyp, týǵan elge jetý». Aqyr sońynda ol solaı istedi de.
Osy shyǵarmasynda Qalekeń jazý, aıtýdy bylaı qoıyp, estigen adamnyń esin ketiretindeı sózderdi dramalyq janrdyń bar múmkindigin asqan sheberlikpen paıdalana otyryp, birese ana, birese myna keıipkeriniń aýzyna salyp, otsha oınatyp otyrǵan. Mysaly, amerıkalyq keıipkerdiń aýzyna: «kommýnızmniń bos qııal ekendigin uǵyndyrý – búkil Rossııany bolshevızmnen azat etýdiń bastamasy» degen sózderdi salý arqyly barlyq alash qaıratkerleri murat etken uly ıdeıany da jarqyrata jaıyp salady.
Árıne, qazir zaman ózgerdi, qoǵam ózgerdi. Táýelsiz memleket qurdyq. Ideologııalyq shekteýlikterdiń bári de kelmeske ketti. Qaı taqyrypqa bolmasyn erkin qalam tartatyn boldyq. Al qylyshynan qan tamǵan alpys altynshy jyly kóp oılardy ısharamen, tuspalmen, keıipker sózi, sahna tilimen jetkizgen bul shyǵarma búginde taqyryby kómeski tarta bastasa da, qazaq dramatýrgııasy tarıhyndaǵy kezeńdi ári kesek týyndy retinde qala bermek.
Qalekeń dramatýrgııasynyń shyńy deýge turarlyq taǵy bir shyǵarma – «Kóktóbedegi kezdesý». Shyǵarma buǵan deıin álem ádebıetinde myń márte shıyrlanyp, san ret saralanǵan taqyrypqa arnalsa da, Qalekeń oǵan ózgeshe qyrynan keledi.
Áýeli «Kóktóbeniń» jazylý tarıhyna toqtala keteıik. Óıtkeni spektakl saraıyna bastaıtyn kilt osy tarıhta jatyr.
Kelesi jyly óziniń jarty ǵasyrlyq tarıhyn ataıyn dep otyrǵan Máskeýdiń «Sovremennık» teatry 70-jyldardyń basynda daǵdarysqa ushyrady. Teatrdyń kórkemdik jetekshiliginen orys teatrynyń tarlany, rejısser hám máshhúr akter Oleg Efremov ketip, keıin onyń ornyna esimin sol kezde bireý bilip, bireý bilmeıtin Galına Volchek keldi. Óziniń bul orynǵa kezdeısoq kelmegendigin ári teatrdyń endigi tirliginde Efremov salǵan eski joldan ózgeshe súrleý sala alatynyn dáleldeý úshin ol tyń izdenisterge barady. Volchekke teatrdyń atyna saı osy zamannyń ózekti problemalaryna batyl bara alatyn jańa avtor kerek edi. Onyń ústine dál osy kezeńdegi orys dramatýrgııasy, bir jaǵynan, orys ádebıetiniń altyn ǵasyrynda dúnıege kelgen áıgili týyndylardyń kóleńkesinen shyǵa almaı, ekinshi jaǵynan, soıalıstik realızm ádebıetiniń ábden sartap bolǵan eski taqyryptaryn shıyrlaýdan asa almaǵan músápir hal keshe bastaǵan bolatyn. Osy kezde qyryq aılaly áıel zatynan shyqqan Volchek quryqty ár shyǵarmasymen kúlli keńes ádebıetin silkintip, serpiltip turǵan jas peri Shyńǵys Aıtmatovqa salady. Prozada aıdarynan jel esken Aıtmatovtyń dramatýrgııadan dámesi zor da, dármeni shamaly bolatyn. Mine, osy tusta shoń qyrǵyz qolqany Qaltaı Muhamedjanovqa salady.
«Kóktóbeniń» jazylý tarıhy ary qaraı tómendegideı óriste órbıdi.
Shyǵarmanyń ıdeıasy men bolashaq poveske laıyqtalǵan sıýjetiniń uzyn-yrǵasyn Shyńǵys 1972 jyldyń qańtarynda aıtady. Usynysty qabyl alǵan Qaltaı «jobasy bar da jotasy joq» pesany jazýǵa otyrady. Áýelden-aq «túıe tolǵaqpen» júretin Qalekeń esh ýaqytta úsh aıda pesa jazyp kórmepti. Biraq Bishkektegi Shyńǵys, Almatydaǵy Ábdijámil dosynyń qaıraýymen qaıta-qaıta jazý ústeline otyrady. Qansha tyryssa da, «Kóktóbeniń» kók munarasyn ustap turatyn jonarqa tabylmaıdy. Sóıtip ári-sári kúıde júrgende onyń úıine Shyńǵystyń qaıyn apasy, soǵys kezinde ınternatta tárbıeshi bolǵan Aısha apaı keledi. Mine, osy Aısha apaıdyń obrazy «Kóktóbege» osy esimdes keıipker bolyp engennen keıin pesa jondanyp shyǵa keledi. Bári oryn-ornyna túsip, qııýlasa ketken oqıǵany Qalekeń tez arada hatqa túsirip, álem sahnasyn sharlap ketken shıyrshyq atqan shyǵarmanyń sońǵy núktesin qoıady.
Tórt aıaǵyn teń basqan týyndyny Shyńǵys ta shyraıyn keltirip-aq orysshaǵa aýdarady. Pesany eki alaqanyn jaıyp kútip otyrǵan G. Volchek jańa týǵan sharanadaı tosyp alyp, sol jyldyń aıaǵynda «Sovremennık» sahnasynda jarqyrata qoıady.
Qaltaıdyń jańa týyndysy keńes qana emes, álemdik dramatýrgııanyń úzdik týyndylarynyń biri, durysy, biregeıi retinde qabyldandy.
«Kóktóbe» «Sovremennık» sahnasyna shyǵysymen-aq álem teatrlaryn sharlap ketti. Qany sorǵalaǵan shyndyqqa qurylǵan bul shyǵarmany áýeli Rıga, Vılnıýs, Tallın teatrlary qoıdy. Ony kelesi jyly-aq Vashıngtonnyń «Arena stensh», Londonnyń «Hansted» teatry sahnalady. Budan keıin ol Varshava, Býdapesht, Plovdıv, Stokgolm, Helsınkı, Tokıo, Bombeı – barlyǵy 19 shet eldiń sahnasynda zor tabyspen qoıylyp, álem halyqtarynyń ondaǵan tilderine aýdaryldy.
Keńes ádebıetiniń 70 jyldyq tarıhynda birde-bir sovet dramatýrgynyń shyǵarmasy mundaı dańqqa bólenip, osyndaı abyroıǵa ıe bolǵan emes. Buǵan deıin de qazaq sahnasynyń bar shyraıyn kirgizgen shyǵarmalarymen kózi tiri klassıkter qatarynan berik oryn alǵan Qaltaı Muhamedjanov tek «Kóktóbedegi kezdesý» arqyly-aq álemdik dramatýrgııanyń eń tańdaýly tulǵalary qatarynan oıyp turyp oryn aldy desek, eshbir artyq aıtqandyq bola qoımas, sirá.
Osy tusta aıtpasa atasy óletin taǵy bir sóz bar. Jol arasynan kinárat izdeıtin keıbir qyzylkózderge aldyn ala eskerte keteıin: maqsatym biri dúnıeden ozyp, ekinshisi jer ortasyna jaqyndaǵan qos talanttyń ortasyna syna qaǵý úshin emes, aqıqatty aıqyndaý ǵana.
«Kóktóbeniń» avtory – Qaltaı Muhamedjanov. Iá, dál osy jerden ary qaraı qoıylatyn útir men jáne bir avtordyń aty-jónin izdemeı-aq qoıyńyz. Qosalqy avtor, búgingi zaman tilimen aıtqanda, shyǵarmanyń emes, jobanyń, ıdeıanyń avtory. Muny Shyńǵys Aıtmatovtyń ózi de eshqashan joqqa shyǵarǵan emes. Ádildik úshin Shyqańnyń ózin sóıletip kóreıikshi: «Ia ne skajý, chto moe vstýplenıe v «rang» dramatýrga bylo bezoblachnym. Materıal prednaznachalsıa pervonachalno ne dlıa pesy, a dlıa povestı. No kogda teatr v lıe Galıny Volchek ı Olega Tabakova ýbedıl menıa, chto moı sıýjet bolee vsego podhodıt dlıa seny, ıa rasskazal sıýjet svoemý drýgý, kazahskomý dramatýrgý Kaltaıý Mýhamedjanový, kotoryı potom stal moım soavtorom. On pısal na kazahskom ıazyke, kotoryı ıa perevel na rýsskıı».
Shyqań tek shyndyqty aıtqan. Onda tek sıýjet qana bar. Shyqań ony Qaltaı dosyna aıtady. Al Qaltaı bolsa osy sıýjet negizinde jeke-dara pesa jazyp shyǵady. Shyqań daıyn dúnıeni orys tiline aýdarady.
Al osy týraly Qalekeń ne deıdi? Endi oǵan da kezek bereıik.
«1972 jyldyń ıanvar aıynyń orta sheninde Shyńǵys Almatyǵa keldi... Maǵan Shyńǵys óz oıyndaǵy bir povestiń oqıǵasyn táptishtep aıtty...
– Osydan pesa jazý kerek. Moskva teatrynyń basshylaryna aıtyp edim, endi sońymnan qalmaı, basymdy álekke saldy. Osyny ekeýimiz birigip jazsaq qaıtedi degen oımen keldim. Almatyda dál qazir osydan basqa sharýam joq.
Men oılanyp qaldym... Ol túni bizde uıqy bolǵan joq. Tań syz bere bólmege kirip, qolda qaǵaz joq eken, ústel ústindegi kalendardyń úsh-tórt paraǵyna bolashaq dramanyń josparyn jasadyq. Ýáde osy boldy da Shyńǵys júrip ketti... Arada bir aı ótpeı Shyńǵys «Batyr-ákesi, hal qalaı?» dep telefon soqty. Haldyń máz emes ekendigin aıttym... Ar jaǵy 11 kúnde pesa bitti. Ózim Ystyqkólge bara jatyp, maıdyń ortasynda sol nusqany Frýnzedegi Shyńǵysqa berip kettim».
Eki avtordyń da derekteri birdeı, tek Qalaǵańnyń biz yqshamdap keltirgen esteligindegi detal, naqtylyq basym.
Endi «Kóktóbeniń» julyn omyrtqasyn ustap turǵan keıipker Aısha apaıdyń tarıhyna oralaıyq. Shyqań aıtady: «My oba ponımalı, chto zdes nýjno naıtı kakoı-to osobyı «hod», kotoryı svıazal by ı obedınıl geroev, ıarche ı znachıtelno proıavıl by ıh harakter ı postýpkı. Nýjen byl personaj vysokogo nravstvennogo zvýchanııa, sýdıa, opponent, drýg... I vot ımenno on, dramatýrg Kaltaı Mýhamedjanov, nashel etot personaj – Aıshý apa, byvshýıý ýchıtelnıý, starogo, blagorodnogo cheloveka, vyrastıvshego ı vospıtavshego nashıh geroev ı vse vdrýg vstalo na svoı mesta, ojılo».
Bul joly da bekzat bolmysty qyrǵyz jazýshysy shynaıy shyndyqty aıtqan.
Endi bul týraly Qalekeń ne deıdi.
«Eki bilekti sybanyp iske kiristim. Sybanǵany qurysyn, qansha otyrsam da bel beretin túri joq... Sóıtip júrgende osynda ýnıversıtetke oqýǵa túsýge kelgen Shyńǵystyń úlken uly Sanjarmen birge turatyn qaıyn apasy Aısha bir kúni úıge keldi. Áńgimeden áńgime shyǵyp, Aısha apaı soǵys kezinde ınternatta tárbıeshi bolǵandyǵyn aıtty. Bizdiń basty keıipkerlerimiz ınternattan maıdanǵa ketip, sodan aman qaıtqandary bolatyn. Men Aısha apaı ketpeı-aq jazý ústeline otyrdym». Aısha apaıdyń budan keıingi oqyrmanǵa ábden tanys tarıhyn ary qaraı ejikteýdiń qajeti joq dep bilemin.
Eki qalamgerdiń bar shyndyqty jaıyp salyp, aqtaryla ashylǵan osy pikirlerinen qandaı qorytyndy shyǵarýǵa bolady? Sıýjettiń avtory – Shyńǵys Aıtmatov, ony pesaǵa aınaldyrý ıdeıasynyń avtory – Galına Volchek, shyǵarmany jeke-dara jazyp shyqqan – Qaltaı Muhamedjanov, ony orys tiline aýdarǵan – Shyńǵys Aıtmatov. Osy tusta sahna syrtynda turǵan «Kóktóbege» qatysty taǵy úsh adamnyń esimin ataı ketken lázim: Qaltaıǵa dem berýshi dosy – Ábdijámil Nurpeıisov, sahnalanǵan spektakldiń prodıýsseri – «Sovremennıktiń» dırektory Oleg Tabakov, promoýteri – Roman Karmen.
Qolmen qoıǵandaı osy derekterden kimniń kim ekendigi jónindegi endigi qorytyndyny kózi qaraqty oqyrman ózi-aq jasap alatynyna esh kúmánim joq. Meniki tek aıtylmasa atasy óletin shyndyqty tiriltý ǵana.
«Kóktóbedegi kezdesý» – orys, qazaq, tipti álemniń ár túkpirindegi aýzymen qus tistegen teatr synshylary tarapynan ábden taldanyp, áldeqashan jiktelip, jiliktengen týyndy. Meniń dramatýrgııaǵa alty alasy, bes beresim joq. Sóıtse de kórermen, oqyrman retinde óz pikirimdi bildire ketkendi jón sanadym.
Shyǵarmada: biri – ózi de, sózi de joq, ekinshisi – ózi joq ta, sózi bar, úshinshisi – ózi de, sózi de bolsa da, shyǵarma sońynda ekeýinen de aıyrylyp shyǵa keletin úsh bas keıipker bar.
Munyń birinshisi – Fýdzııama. Japondar ony Fýdzı, keıde jany bar adamdaı Fýdzısan deıdi («Fýdzııama» dep tek sheteldikter ǵana aıtady). Bul taý degendi bylaı qoıyp, shoqy deýge turmaıtyn tóbeshik qana. Sonysyna qaramaı kúlli japon elindegi eń bıik núkte, biraq onyń bıiktigi bizdiń Alataýdaǵy Abaı shyńyn bylaı qoıǵanda, Talǵar shoqysynyń janynda da jip ese almaıdy. Biraq eńsesi tómen bolsa da ertegideı tarıhy bar áli sónbegen janartaý. Onyń ústine keseniń túbine quıylǵan bir urttam shaıyn demdep qana emes, dásersitip beretin japondar úshin Fýdzıdiń orny ár zamanda da erekshe bolǵan. «Fýdzı» sóziniń túp-tórkini Japonııanyń soltústigin mekendeıtin baıyrǵy halyq aındardyń «fýshı» – «ot qudaıy» sózinen alynǵandyǵy da biraz jaıdan habar berip turǵan joq pa. Ata-babalarynyń árbir dástúrine erekshe qurmetpen qaraıtyn japondardyń búgingi býyny úshin de Fýdzı kıeli oryn, qasıetti meken sanalady. Sondyqtan jyl saıyn olar tilek-nıetteriniń tazalyǵyn bildiretin aq kıimge oranyp, Fýdzıdiń tóbesine shyǵady. Pesada avtor allegorııa retinde alǵan Fýdzı ár keıipkerdiń ar-uıatyn aıqyndaıtyn tarazy beınesin atqarǵan. Tarazyǵa túsken zat tartylýǵa tıis bolatyny sebepti, dúnıege kelgen ár adam da mezgil-mezgil óz ar-uıatynyń aldynda esep berip otyrýǵa tıisti. Endeshe Kóktóbege shyqtyń eken – jan dúnıeńdi jalǵannyń jaryǵyna jaıyp sal.
Tarazy bar jerde onyń ólshemi – tasy bolýy kerek. Kóktóbeniń basyna shyqqan ár keıipkerdiń ar-uıatyn Aısha apaı shyǵarmada biz «ózi joq ta, sózi bar» dep jumbaqtap otyrǵan keıipker Sabyrmen bezbendeıdi. Óıtkeni Sabyr – adaldyq pen ádildiktiń, dostyq pen mahabbattyń etalony. Sabyrdy satý – dostyqty satý, Sabyrdy kústanalaý – ádildiktiń aq jolyn attaý.
Dramatýrgııanyń jazylmaǵan zańy boıynsha sahnaǵa tarazy da, tas ta shyqqan soń, ony qozǵalysqa keltiretin taǵy bir tulǵa kerek. Osy tusta qazaqtyń uly dramatýrgy Aısha apaıdy oılap tabady. Orystyń ataqty rejısseri K.S. Stanıslavskııdiń áldeqashan aforızmge aınalǵan: «Kogda ıgraesh zlogo, ıı gde on dobryı», – degen sózi bar. Kóktóbege jınalǵandardyń bári birdeı jaýyz bolyp dúnıege kelgen joq. Kezinde adal dostyqty tý kóterip, maıdanǵa attanǵan bir kezdegi shákirtteriniń ar-uıatyn Aısha apaı Sabyrǵa degen kózqarastarymen ólsheıdi. Esimi pesaǵa qatysýshylar sanatynda múlde atalmaıtyn Sabyrdy meniń bas keıipker dárejesinde qarastyrýymnyń syry da osynda.
Óz basym Japonııada qansha bolsam da, Fýdzıdi kórgen emespin. Tipti kórýdiń de qajeti joq dep esepteımin. Men onymen áıgili japon sýretshisi Kaýsıka Hokýsaıdyń «Fýdzıdiń 36 kelbeti» jáne «Fýdzıdiń 100 beınesi» atty kartınalary arqyly áldeqashan tanyspyn. Munyń alǵashqysy túrli tústi ksılografııamen (aǵashtaǵy gravıýra) salynǵan. Maǵan Qalekeń keıipkerleriniń obrazyn Hokýsaıdyń osy sýretterine qarap jasaǵan sııaqty kórinedi de turady.
Hokýsaı gravıýralaryndaǵy Fýdzı birde Abaı aıtqan «arystannyń jalyndaı buıra tolqynnyń» tasasyndaǵy kishkentaı ǵana tóbeshik, endi birde qyzýy bet qaratpaıtyn ot bop janǵan janartaý, jaqyn kelseń, etegi syńsyǵan ormanǵa toly jazıraly alqap, alystan kóz tikseń, aqsha bulttary aspanmen talasqan asqaqtaǵan taý, taǵy birde bar qupııasyn surǵylt tuman kómkerip, saǵymǵa oranǵan kıeli meken sııaqty alýan qyrynan kórinedi. Qalekeńniń keıipkerleri de quddy osy Fýdzıdeı birde ashylyp, birde shashylyp, birde basylyp, birde tasynyp, bir tóbeniń basynda qyryq qubylady. Aıyrmasy: Hokýsaı óli tabıǵatqa jan bitirse, Qaltaı jan ıelerin tiri ólik – qur súlderge aınaldyrady. Has sheberdiń ónerdi – ómirge, al ómirdi ónerge aınaldyratyn qudireti osynda bolsa kerek.
Qalekeńnen qalǵan mol muranyń úlken bir salasy – pýblııstıka. Aǵamyzdyń 70 jyldyǵy qarsańynda «Atamura» baspasy Qaltaı Muhamedjanov shyǵarmalarynyń tańdamaly úsh tomdyǵyn shyǵardy. Ózine de, ózgege de óte úlken talap qoıatyn Qalekeń sonyń bir tomyn shekesinen shertip otyryp, ár jyldardaǵy oı-tolǵanystarynyń jemisindeı bolǵan pýblııstıkalyq shyǵarmalaryna arnady. Aǵamyzdyń keskin-kelbetin asha túsý úshin sonyń birsypyrasyna toqtala ketkendi jón kórdik.
Qalekeń kózi tirisinde akademık S. Keńesbaev, qalamger dosy Á. Ábishev pen Á. Álimjanovtarǵa ashyq hat jazyp, múftı R. Nysanbaevpen telesaıysqa shyqty.
Qalekeńniń qaharly qalamyna ilikkenderdiń alǵashqysy ómir boıy qazaq tiliniń arqasynda shen alyp, shekpen kıgen akademık S. Keńesbaev boldy. Ne túlen túrtkenin kim bilsin, dál osy adam qazaq tiliniń memlekettik til bolyp qalyp-qalmaýy tarazyǵa túsken kezde ózine ómir boıy nan jegizgen ana tilin orys tiliniń qanjyǵasyna bóktere saldy. Jáne muny abaısyzda bir ret emes, ádeıilep birneshe ret aıtty. Munymen de qoımaı, odaqtyq basylymnyń birinde arnaıy maqala jarııalap, kúlli qazaq qaýymyn taǵy da jerge qaratty. Bul ózi Odaq ornynda, Kompartııa áli qaharynda bolǵan kez bolatyn. Zııaly qaýym únsiz qaldy. Mine, dál osy tusta Qalekeńniń kúndeı kúrkiregen qudiretti daýysy estilip, «Aqıqatqa júgineıik, aǵa» (1989) degen ashyq haty jarq ete qaldy.
Qudaı Qaltaıdyń qalamyna iliktirmesin deńiz. «Aǵalap» otyryp-aq akademıkti tirideı irep, biteýdeı soıdy. Qazaq tili týraly keshegi Klaprot, Radlov, Melıoranskııden bastap, búgingi Belger, Garkove, egolıhınderdiń, arǵy-bergi zamandaǵy qazaq zııalylarynyń kelisti pikirlerin keltire otyryp, akademıkti «ótkirdiń júzine» saldy-aı dersiń. Basynan aıaǵyna butarlasań buza almaıtyn bultartpas dálel, órnekti oı, qısyndy pikirge qurylǵan hat qalaı tapqanyn avtordyń ózi ǵana biletin uly Muhańnyń qoljazba qorynan alynǵan: «kórineý maqtanshaq, tarqyldaq, ishi aram, qıqarlyǵy kóp, eki júzdi, nendeı qııanat, aram saýdaǵa op-ońaı bara salatyn, arzan «aramshylyǵy» bar jigit» degen jaza basqan akademıktiń óńmeninen óterdeı pikirimen qorytyndylanyp, «sizden shyndyq tabýdan góri maǵan pisken jumyrtqadan balapan alý ońaı» degen tek Qaltaıǵa ǵana tán tirkespen aıaqtalady. Ashyq hat ana tili janashyrlarynyń aıyzyn qandyryp qana qoımaı, qazaq tiline shabýyldaýshy ólermen toptyń óńeshine qum quıyp, táýbesine túsirdi. Naǵyz azamattyq pozıııa bolsa, osyndaı-aq bolar deımin.
Keńesbaevqa jazǵan hat búkil zııaly qaýymdy dúr silkindirgen sol oqıǵaǵa týra eki jyl ótkende Qalekeńniń jazýshy Áljappar Ábishevke arnalǵan «Barymyzdy baǵalaı bileıik» atty taǵy bir haty jarııalandy.
Áljekeń kezinde Kompartııa qolynan bileý-bileý maı asap, Dinmuhammed Ahmetulynyń sheksiz sharapatyn kórgen jan ekendiginiń shet jaǵasyn biz de estigen edik. Sol aǵamyz Kolbın kelgende óte bir ábes qylyq jasapty degenge kezinde sener-senbesimizdi bilmeı dal bolyp júrýshi edik. «Baqsam – baqa eken» degendeı, munyń ózi shyndyq bolyp shyqty. Dál osy oqıǵa týraly qashanda qara qyldy qaq jaratyn Qalekeń jazǵan ashyq hatta bylaı delingen: «Bastyq ataýlyǵa jolyńyz tóte jatatynyn bilem, áli esimde, respýblıkanyń jańa basshysy G.V. Kolbın jazýshylarmen dıdarlasýǵa kelgende, «Sizdiń kelýińizdi jıyrma bes jyldan beri arman etip edim» dep joǵalǵan jıenińizdi jańa tapqandaı qushaǵyńyzdy jaıǵanyńyzdy kórgende «tym asyǵys ketti-aý, aqsaqal basyna laıyq bolmady» degenimiz bar». Osy joldardy oqyǵanda áldeqashan paıǵambar jasynan asqan aqsaqal jazýshymyzdyń tym asyǵys qana emes, óte ábes ketkenine biz de jaǵamyzdy ustadyq. Áljekeńniń kezinde uly Muhańnyń ózine de tete avtor bolyp, «Namys gvardııasy» atty shala-jansar pesa jazysqanyn, tipti sonyń keselinen ómiri shashasyna shań juqtyrmaǵan Muhań aıbyny bet qaratpas Baýyrjandaı batyr baýyrynan surapyl syn-eskertpeler alǵanyn da biletin edik. Osy bir jaı týraly Qalekeń kánigi dramatýrgtiń tásilimen bir aqsaqaldyń aýzyna: «Páshtý, Muhańdaı muhıtqa biz sekildi jıǵan-tergeninen qysyr jylan kebisin sheshpeı óte shyǵatyn jylymshy jylǵashyqtar aqyl qosyp ne qaryq qylatyn edi», – degen sóz salyp, aǵasyn tirideı tabaǵa shyjǵyrady.
El egemendiginiń eleń-alańynda jarııalanǵan osy hat: «Ulymyzdyń ulylyǵyn, úlkenimizdiń úlkendigin, jaqsymyzdyń jaqsylyǵyn dáleldeı alý úshin de jalpynyń túgel, tutas bolǵany lazym» degen naǵyz abyzdyń ǵana aýzynan shyǵatyn eldikke, yntymaqqa, tutastyqqa shaqyrǵan bataly sózben aıaqtalýshy edi.
Shabyt shirkinniń kóktegi qusy taǵyǵa ǵana emes, tasqa túsetin adamnyń keıbir sátterinde Qalekeńniń qalamy Ánýar Álimjanov, Oljas Súleımenov, Murat Áýezov sııaqty zamandas inilerine de shúıligip, artyq-aýys ketken jerleri de boldy. Osy bir jazbalardy tańdamalynyń úsh tomdyǵyna kirgizer tusta «eskini jańǵyrtyp qaıtemiz» degen meniń usynysyma:
– Muhtarjan, myna jurt «áı deıtin áje joǵyn bilse de, qoı deıtin qoja» baryn bilip júrsin de, – dep ázil-shynyn aralastyra jaýap qatyp, jeńsik bermeı ketken.
Qalekeńniń qalamynan qaharly hattar ǵana emes, shýaq shashyp, meıirim tókken shyǵarmalar da molynan týyndady.
Abyz aǵa ár jyldary danyshpan Abaı, Jambyl jákesi, Kenen atasy, Muhtar aǵasynan bastap, qazaq ádebıeti men óneriniń qaıtalanbas tulǵalary S. Qojamqulov, Q. Jandarbekov, K. Baıseıitova, Sh. Qusaıynov, T. Ahtanov, A. Toqmaǵambetov, A. Toqpanov t.b. jaıly tógildire terbep, taǵylymy zor portretter serııasyn jazdy. Talantty inileri Á. Kekilbaev, S. Orazbaev, R. Nurǵalılardyń tvorchestvolyq tabystaryna qýana qol soqty. Islam dúnıesi, túrki áleminiń uly tulǵalary jaıly tereń tebireniske toly maqalalar shoǵyryn jarııalady. Solardyń ishinde túriktiń áıgili satırık jazýshysy Á. Nesın men qyrǵyzdyń shoń jazýshysy Sh. Aıtmatov jaıly maqalalary qalamdas qalamgerlerge degen zor súıispenshilikpen jazylǵan tańdaýly týyndylar qatarynan oryn aldy.
Bir topyraqta týyp, bir ortada ósken, qyryq jyl arasynan qyl ótpegen qımas dosy Ábdijámil Nurpeıisov jaıly ádemi ázilmen ádiptep otyryp jazǵan «Bir aýyz sóziniń» ózi nege turady?!.
«Jaqsynyń aty, ǵalymnyń haty ólmeıdi» degen eken Jırenshe degen danyshpan babamyz. Qalekeń – urpaqtardyń jadynda jaqsy degen aty, máńgi ólmes haty qalǵan baqytty qalamger.
«Bilekteı arqasynda órgen burymyn» kórgende «shirkin, osy burymǵa býynyp ólgen jigitte arman bar ma eken» dep ǵashyq bolyp, jarty ǵasyr jarasty ǵumyr keshken jary Farıda jeńeshemiz aǵamyzdyń shańyraǵynyń da, shyǵarmasynyń da shyraǵyn sóndirmeı, urpaqtar ıgiligine jaratyp otyr.
Esseniń sońǵy núktesi qoıylǵannan keıin biz abyz aǵanyń arýaǵyna duǵa baǵyshtaý úshin jeńeshemdi ertip, Qalekeńniń bıik rýhy máńgilik baıyz tapqan Keńsaıǵa keldik. Quran da oqylyp, bet te sıpalyp, endi attana bergende Kóktóbeniń basyndaǵy kóp zırattan oqshaý ornalasqan aǵa qulpytasyna qımas kóńilmen taǵy bir qaradym.
Tizesine bir qushaq gúl toltyrǵan mármárdan qashalǵan eskertkish-beıne ómir-teatrdaǵy qym-qýyt tirliktiń qam-qareketinde júrgen alýan-alýan pendeni ar-uıat tarazysyna tartý úshin jazylǵan «Kóktóbedegi kezdesýdiń» premerasynda otyrǵandaı áser qaldyrdy. Alǵa umtyla bere tas beınege taǵy bir kóz tastadym. Júzinde áldebir jumbaq jymıystyń bolar-bolmas taby bar eken...
2006 jyl
