16 جەلتوقسان – قازاقستان ءۇشىن اتاۋلى داتا. ءدال وسى كۇنى 1986 جىلى كەڭەس بيلىگىنە نارازىلىق كورسەتكەن جاستار الاڭعا شىعىپ، بيلىك قانعا بوكتىرگەن - جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولدى. كەيىن 1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن ءدال وسى كۇنى جاريالادى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن دە 16 جەلتوقسان 2011 جىلى جاڭاوزەن وقيعاسىمەن ەستە قالدى.
16 جەلتوقسان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەرەكەلىك كۇنتىزبەسىندە «تاۋەلسىزدىك كۇنى» دەپ تۇر. بۇل كۇندى ءبىرى ازا تۇتۋ كۇنى دەسە، ءبىرى تويلاتۋىمىز قاجەت دەيدى. بۇل جونىندە بەلگىلى ساياساتتانۋشى, تاۋەلسىزدىكءتىڭ بەلسەندى كۋاسى, كۇرەسكەر دوس كوشىممەن سۇحباتتاستىق.
– 1991 جىل 16 جەلتوقساندا تاۋەلسىزدىك جاريالاندى. سول وقيعانىڭ كۋاسىسىز. سول كەزدى ەسكە ءتۇسىرىڭىزشى. حالىق قالاي قابىلدادى؟
– مەنىڭشە، حالىق ەكى ءتۇرلى قابىلدادى. ورىسءتىلدى حالىق قاباقتارىن شىتسا، قازاقتار قۋانا قابىلدادى. بۇكىل رەسپۋبليكا ءبىر باعىتتا دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى، بۇل جەردە ۇلتتىق باعىتتاعى وزگەرىستەر, ايىرماشىلىقتار بولعانى راس. قازاق ۇلتىنداعىلار كوپشىلىگى تاۋەلسىزدىكتى كۇتتى، قولدادى. بىراق ول كەزدە قازاقستاندا قازاق حالقىنىڭ سانى 40 پايىزداي عانا ەدى.
مەن ول ۋاقىتتا 1990 جىلى قازاق ەلىندەگى ەڭ العاشقى ساياسي پارتيا - قازاق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ تەڭ توراعاسى بولدىم. ەكىنشى توراعا سەرگەي دۋۆانوۆ ەدى. ءبىر جىلدان كەيىن سەرگەي دۋۆانوۆ توراعالىقتان كەتىپ، مەن 4 جىل بويى سول پارتيانى ءوزىم باسقاردىم. ودان كەيىن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن ساياسي كۇشتىڭ ەڭ باسىندا ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسى تۇردى. ونىڭ قاتارىندا 400 مىڭنان استام ادام بولدى. ول كەزدە ءبىزدىڭ بيلىكتى الۋ ماقساتىمىز بولعان جوق، تەك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگىمىز كەلدى. تاۋەلسىزدىك بەكىتىلگەن كۇنى ءبىز قۋاندىق، ماقساتىمىزعا جەتكەنىمىز ءۇشىن باقىتتى بولدىق.
– حالىق تاۋەلسىزدىككە دايىن بولدى ما؟
– ول كەزدە تاۋەلسىزدىككە بەلگىلى ءبىر توپ قانا دايىن بولدى. بۇكىل حالىق دايىن بولدى دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى، 70 جىلدىق توتاليتارلىق رەجيم، تاعى 200 جىلدىق وتارشىلدىق كوبىمىزدى قازاقتىقتان الىپ كەتتى. بىزدەر سول كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا ورىستانعان، ورىس تىلىندەگى حالىق بولىپ قالدىق. سوندىقتان ءبىزدى كوبى قولداي قويعان جوق. اشىق ايتايىن، سول كەزدە ءبىزدى 30-40 پايىز ادام قولداعان شىعار.
– ءسىز توراعالىق ەتكەن پارتيا سول كەزدە تاۋەلسىزدىك الۋ ءۇشىن قانداي جۇمىستار اتقاردى؟ قانداي ىقپالى بولدى؟
– پارتيا 1990 جىلى 26 مامىردا قۇرىلدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز كومۋنيستىك يدەولوگيانى قۇرتۋ، كومۋنيستىك پارتيانى جابۋ بولاتىن. ءبىز شامامىز كەلگەنشە، كەڭەستىك يدەولوگيامەن كۇرەستىك. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىك، قازاق ءتىلى مەملەكەت ءتىل بولۋ كەرەك دەگەندە دە قولدادىق. ورىستىلدەردىڭ اراسىندا العاش رەت دەموكراتيانىڭ ماسەلەسىن ءبىز كورسەتتىك. ءبىزدىڭ ءۇش وبلىستا گازەتىمىز بولدى. ول كەزدە مۇنداي جاعدايعا ەشكىم جەتكەن جوق.
– 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى كەڭەس وداعى ىدىرايتىن قارساڭداعى نارازىلىقتىڭ باسى بولعانىمەن، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن وداقتاعى ەلدەردىڭ ەڭ سوڭىنان جاريالادى. نەلىكتەن؟
– بۇل – بيلىكتەن. ءيا، 86-شى جىلى ءبىرىنشى شىققانبىز، بىراق بيلىك ماسكەۋگە بەرىلگەن وتارشىلدىق جۇيەنى ءارى قاراي جالعاستىرعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلىعى سول دەڭگەيدە ساقتاپ قالدى. سوندىقتان بىزدەر كەش جاريالادىق. مۇمكىن، بىزدەن دە بار شىعار. ءبىز بيلىكتى وزگەرتەمىز، بيلىككە كەلەمىز دەگەن جوقپىز. ۇلتشىلدار بار، باسقالار بار، ءبىز ونى وزگەرتە المايتىندىعىمىزدى بىلدىك. ءبىز تەك تاۋەلسىزدىك الۋ ماسەلەسىن كوتەردىك.
– قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا كەڭەس وداعىنىڭ شالانجانسار ورتالىعى ماسكەۋ تاراپىنان, نەمەسە رەسپۋبليكا بيلىگى تاراپىنان قارسىلىق بولىپ پا ەدى؟
– جوق، قارسىلىق بولعان جوق. بيلىك تاراپى ءبىزدىڭ ىستەگەن جۇمىسىمىزدىڭ بارلىعىن بۇلار سودىرلار، ايقايشىلار دەپ ءمان بەرمەۋگە تىرىستى. تاۋەلسىزدىك كوتەرگەن ادامدارعا بيلىك ەش ۋاقىتتا وڭ كوزقاراسپەن قاراعان جوق. بيلىك ول ۋاقىتتا كەڭەس ۇكىمەتىن ساقتاپ قالۋمەن اينالىستى. نازارباەۆ تا، توقاەۆ تا بار ىشىندە. سەبەبى، بۇلار كوممۋنيستىك پارتيانىڭ وكىلدەرى بولدى. سوندىقتان بيلىك ءبىزدءى ايقايشىلدار، اقىماقتار، ۇلتشىلدار، دىنشىلدەر دەپ كورسەتتى. بىراق ناقتى قارسىلىق جاساعان جوق
«ازا تۇتامىز با؟ تويلايمىز با؟»
– 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى دا وسى ايعا ءدوپ كەلدى. 1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن دە جەلتوقساندا جاريالادى. تاۋەلسىزدىكتى سول كۇننەن ەرتە، نەمەسە كەشىرەك جاريالاۋعا بولماس پا ەدى؟ نەلىكتەن ءدال 16 جەلتوقسان كۇنىنە تۋرا كەلدى؟
– بۇل سۇراققا ناقتى جاۋاپ بەرە المايمىن. ءدال وسى كۇندى ناقتى ويلادى دەپ ويلامايمىن. بىراق كەيىن وسىنى پايدالانعانىن اشىق ايتامىن. تاۋەلسىزدىك كۇنىن تويلاۋدى 16-سىنا قويعانى جەلتوقساننىڭ قارسىلىعىن ارالاستىرىپ جىبەرۋ كەرەك بولدى. بىلايشا، بوتقا جاسادى. سونىمەن ءبىز قانشا جىل بولدى، «جەلتوقساندى ەسكە الىپ، ازا تۇتامىز با، الدە تاۋەلسىزدىگىمىزدى تويلايمىز با؟» دەۋمەن بولدىق. مەنىڭشە، جەلتوقسان كۇنىنە جەكە مەملەكەتتىك اتاپ ءوتۋ كۇنى مىندەتتى تۇردە بولۋ كەرەك. بۇل كۇن قۋانىش پا، قايعى ما مەن بىلمەيمىن. بۇل كۇندى اسقاقتاتۋىمىز كەرەك پە، جوق الدە ءبىز بۇل كۇندە قارا جامىلۋىمىز كەرەك پە، مەن بىلمەيمىن. بىراق ءبىز وسى كۇندە العاش رەت كەڭەس ۇكىمەتىنە سوققى بەردىك. توتاليتارلىق رەجيمگە سوققى بەردىك. ماسكەۋدىڭ ايتقان بۇيرىعىنا قارسى شىقتىق. وسىنى ءبىز اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك قوي. بىراق ءالى دە كوممۋنيستەر باردا اتاپ وتە المايمىز.
– سول ءبىر قۋانىشتى ساتتە الماتىنىڭ الاڭىنا حالىق جينالىپتى. ءماز-مەيرام بولىپ، تويلاتىپتى. دەگەنمەن، ءتاۋەلسىزدىك جاريالاعاننان كەيىن قانداي دا ءبىر قيىندىقتار بولدى ما؟
– تاۋەلسىزدىك جاريالاعاننان كەيىن ەشنارسە بولعان جوق، ەڭ قىزىعى. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن ادامدار سول دەڭگەيىندە قالدى. تاۋەلسىزدىككە قارسى شىققاندار، تاۋەلسىزدىك بولماسىن دەپ تىلەپ وتىرعاندار قايتا بيلىككە كەلدى. بيلىككە كەلگەندەر كوممۋنيستىك پارتيا. ونىڭ باستىعى نازارباەۆ پرەزيدەنت بولدى.
ءبىر قىزىعى، 19 وبلىس بولدى، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە 19 وبلىستاعى باسشىلاردىڭ كابينەتىنىڭ ەسىگىندەگى جازۋ اۋىستىرىلدى. بۇرىنعى جازۋ وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولاتىن. ونى ءبىر كۇندە الىپ تاستادى دا، وبلىستىڭ اكىمى دەگەن جازۋعا وزگەرتتى. ءالى كۇنگە دەيىن سول، اتاۋلاردى وزگەرتە بەرەدى. نەگىزىندە، ادامدار اتتارىن قورقىنىشتان الماستىرادى، قىلمىسكەرلەر دە «مەنى ۇستاماسىن» دەپ وز اتىن الماستىرا بەرەدى. بۇل سول كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جالعاسى، وسىنىڭ كورىنىسى.
«تاۋەلسىزدىك» مەن ءۇشىن كەرمەك تاتيدى»
– مىنە، بۇگىندە تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 32 جىل تولدى. بۇل كۇن ەلىمىز ءۇشىن اتاۋلى داتا، ماڭىزدى مەرەكە. وسى ايتۋلى كۇندى قازاقستان قالاي اتاپ ءوتۋ كەرەك؟ بۇگىنگىگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– تاۋەلسىزدىك – ءبىزدىڭ بايلىعىمىز. بىراق تاۋەلسىزدىك قۇر اشەيىن اسپانعا شاشۋ شاشىپ، وردەن مەن مەدال تاراتۋ ەمەس. تاۋەلسىزدىك بۇرىنعى العا قويعان ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. الدىمىزعا قانداي ماقسات قويدىق؟
الاشوردانىڭ ماقساتىن قاراڭدار, جەلتوقساندا كوتەرىلگەن ۇرانداردى قاراڭدار، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن «ازات» قوزعالىسىنىڭ ماقساتتارىن قاراڭدار. سول جۇزەگە استى ما؟ سول جۇزەگە اسسا، ءبىز سوندا تويلاۋىمىز كەرەك. ەڭ قىزىعى، ەشنارسە جۇزەگە اسقان جوق. ءيا، ولاردىڭ ءبارىن ماقتايمىز، كەي ۋاقىتتا ەسكە ءتۇسىرىپ قويامىز. بىراق ەشنارسە جۇزەگە اسقان جوق. سوندىقتان مەنىڭ كوڭىلىم تولمايدى. «تاۋەلسىزدىك» دەگەن ءسوز مەن ءۇشىن كەرمەك تاتيدى. مەن تاۋەلسىزدىكتى مويىندار ەدىم، ەگەر تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەندەردى ءبىرىنشى داستارحانعا وتىرعىزعان بولسا. ولاردىڭ الدىناباس قويىپ، قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك.
وسىدان 2 جىل بۇرىن تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى بولعاندا تاۋەلسىزدىك ءۇشىن سوتتالعان حاسەن قوجاحمەتكە العىس ايتقان جوق. سول ءۇشىن كۇرەسكەن، سول ءۇشىن ومىرلەرىن قيعاندارعا قۇرمەت كورسەتىلمەسە، نەسىنە تاۋەلسىزدىك. ول الدامشى. قازاقستان وسى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن ازاماتتاردى تورگە وتىرعىزبايىنشا، ولاردى تازا شىن جۇرەگىمەن تويلادى دەپ ايتا المايمىن.
– تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەندەردى نەگە ەلەمەي وتىر؟
– ولار تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەندەردى ەلەسە، ولارعا «سەن قايدا بولدىڭ؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بۇل سۇراق كەرەك! بىراق ولار وعان كوبىسى ۇندەمەيدى، كوبىسى وتىرىك ايتادى. سوندىقتان ولار تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەندەردى ەلەمەيدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى كەزىندە حاسەن قوجاحمەت پەن جاسارال قۋانىشءالينءنىڭ ەلەنبەگەنى مەنىڭ جانىما باتادى.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راقمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
