16 jeltoqsan – Qazaqstan üşın atauly data. Däl osy künı 1986 jyly Keŋes bilıgıne narazylyq körsetken jastar alaŋǧa şyǧyp, bilık qanǧa böktırgen - Jeltoqsan köterılısı boldy. Keiın 1991 jyly Qazaqstan Täuelsızdıgın däl osy künı jariialady. Täuelsızdıkten keiın de 16 jeltoqsan 2011 jyly Jaŋaözen oqiǧasymen este qaldy.
16 jeltoqsan Qazaqstan Respublikasynyŋ merekelık küntızbesınde «Täuelsızdık künı» dep tūr. Būl kündı bırı aza tūtu künı dese, bırı toilatuymyz qajet deidı. Būl jönınde belgılı saiasattanuşy, täuelsızdıktıŋ belsendı kuäsı, küresker Dos Köşımmen sūhbattastyq.
– 1991 jyl 16 jeltoqsanda Täuelsızdık jariialandy. Sol oqiǧanyŋ kuäsısız. Sol kezdı eske tüsırıŋızşı. Halyq qalai qabyldady?
– Menıŋşe, halyq ekı türlı qabyldady. Orystıldı halyq qabaqtaryn şytsa, qazaqtar quana qabyldady. Bükıl respublika bır baǧytta dep aita almaimyn. Sebebı, būl jerde ūlttyq baǧyttaǧy özgerıster, aiyrmaşylyqtar bolǧany ras. Qazaq ūltyndaǧylar köpşılıgı täuelsızdıktı küttı, qoldady. Bıraq ol kezde Qazaqstanda qazaq halqynyŋ sany 40 paiyzdai ǧana edı.
Men ol uaqytta 1990 jyly qazaq elındegı eŋ alǧaşqy saiasi partiia - Qazaq Sosial-Demokratiialyq partiiasynyŋ teŋ töraǧasy boldym. Ekınşı töraǧa Sergei Duvanov edı. Bır jyldan keiın Sergei Duvanov töraǧalyqtan ketıp, men 4 jyl boiy sol partiiany özım basqardym. Odan keiın Täuelsızdık üşın küresken saiasi küştıŋ eŋ basynda azamattyq «Azat» qozǧalysy tūrdy. Onyŋ qatarynda 400 myŋnan astam adam boldy. Ol kezde bızdıŋ bilıktı alu maqsatymyz bolǧan joq, tek Täuelsızdıkke qol jetkızgımız keldı. Täuelsızdık bekıtılgen künı bız quandyq, maqsatymyzǧa jetkenımız üşın baqytty boldyq.
– Halyq täuelsızdıkke daiyn boldy ma?
– Ol kezde Täuelsızdıkke belgılı bır top qana daiyn boldy. Bükıl halyq daiyn boldy dep aita almaimyn. Sebebı, 70 jyldyq totalitarlyq rejim, taǧy 200 jyldyq otarşyldyq köbımızdı qazaqtyqtan alyp kettı. Bızder sol Keŋes ükımetınıŋ qūramynda orystanǧan, orys tılındegı halyq bolyp qaldyq. Sondyqtan bızdı köbı qoldai qoiǧan joq. Aşyq aitaiyn, sol kezde bızdı 30-40 paiyz adam qoldaǧan şyǧar.
– Sız töraǧalyq etken partiia sol kezde Täuelsızdık alu üşın qandai jūmystar atqardy? Qandai yqpaly boldy?
– Partiia 1990 jyly 26 mamyrda qūryldy. Bızdıŋ maqsatymyz komunistık ideologiiany qūrtu, komunistık partiiany jabu bolatyn. Bız şamamyz kelgenşe, keŋestık ideologiiamen kürestık. Täuelsızdık üşın kürestık, qazaq tılı memleket tıl bolu kerek degende de qoldadyq. Orystılderdıŋ arasynda alǧaş ret demokratiianyŋ mäselesın bız körsettık. Bızdıŋ üş oblysta gazetımız boldy. Ol kezde mūndai jaǧdaiǧa eşkım jetken joq.
– 1986 jylǧy Almatydaǧy Jeltoqsan oqiǧasy Keŋes Odaǧy ydyraityn qarsaŋdaǧy narazylyqtyŋ basy bolǧanymen, Qazaqstan täuelsızdıgın odaqtaǧy elderdıŋ eŋ soŋynan jariialady. Nelıkten?
– Būl – bilıkten. İä, 86-şy jyly bırınşı şyqqanbyz, bıraq bilık Mäskeuge berılgen otarşyldyq jüienı ärı qarai jalǧastyrǧan kommunistık partiianyŋ basşylyǧy sol deŋgeide saqtap qaldy. Sondyqtan bızder keş jariialadyq. Mümkın, bızden de bar şyǧar. Bız bilıktı özgertemız, bilıkke kelemız degen joqpyz. Ūltşyldar bar, basqalar bar, bız ony özgerte almaityndyǧymyzdy bıldık. Bız tek Täuelsızdık alu mäselesın köterdık.
– Qazaqstan Täuelsızdık alǧanda Keŋes odaǧynyŋ şalanjansar ortalyǧy Mäskeu tarapynan, nemese respublika bilıgı tarapynan qarsylyq bolyp pa edı?
– Joq, qarsylyq bolǧan joq. Bilık tarapy bızdıŋ ıstegen jūmysymyzdyŋ barlyǧyn būlar sodyrlar, aiqaişylar dep män bermeuge tyrysty. Täuelsızdık kötergen adamdarǧa bilık eş uaqytta oŋ közqaraspen qaraǧan joq. Bilık ol uaqytta Keŋes ükımetın saqtap qalumen ainalysty. Nazarbaev ta, Toqaev ta bar ışınde. Sebebı, būlar kommunistık partiianyŋ ökılderı boldy. Sondyqtan bilık bızdı aiqaişyldar, aqymaqtar, ūltşyldar, dınşılder dep körsettı. Bıraq naqty qarsylyq jasaǧan joq
«AZA TŪTAMYZ BA? TOILAIMYZ BA?»
– 1986 jylǧy Jeltoqsan oqiǧasy da osy aiǧa döp keldı. 1991 jyly Qazaqstan täuelsızdıgın de jeltoqsanda jariialady. Täuelsızdıktı sol künnen erte, nemese keşırek jariialauǧa bolmas pa edı? Nelıkten däl 16 jeltoqsan künıne tura keldı?
– Būl sūraqqa naqty jauap bere almaimyn. Däl osy kündı naqty oilady dep oilamaimyn. Bıraq keiın osyny paidalanǧanyn aşyq aitamyn. Täuelsızdık künın toilaudy 16-syna qoiǧany jeltoqsannyŋ qarsylyǧyn aralastyryp jıberu kerek boldy. Bylaişa, botqa jasady. Sonymen bız qanşa jyl boldy, «jeltoqsandy eske alyp, aza tūtamyz ba, älde Täuelsızdıgımızdı toilaimyz ba?» deumen boldyq. Menıŋşe, jeltoqsan künıne jeke memlekettık atap ötu künı mındettı türde bolu kerek. Būl kün quanyş pa, qaiǧy ma men bılmeimın. Būl kündı asqaqtatuymyz kerek pe, joq älde bız būl künde qara jamyluymyz kerek pe, men bılmeimın. Bıraq bız osy künde alǧaş ret Keŋes ükımetıne soqqy berdık. Totalitarlyq rejimge soqqy berdık. Mäskeudıŋ aitqan būiryǧyna qarsy şyqtyq. Osyny bız atap ötuımız kerek qoi. Bıraq älı de kommunister barda atap öte almaimyz.
– Sol bır quanyşty sätte Almatynyŋ alaŋyna halyq jinalypty. Mäz-meiram bolyp, toilatypty. Degenmen, Täuelsızdık jariialaǧannan keiın qandai da bır qiyndyqtar boldy ma?
– Täuelsızdık jariialaǧannan keiın eşnärse bolǧan joq, eŋ qyzyǧy. Täuelsızdık üşın küresken adamdar sol deŋgeiınde qaldy. Täuelsızdıkke qarsy şyqqandar, täuelsızdık bolmasyn dep tılep otyrǧandar qaita bilıkke keldı. Bilıkke kelgender kommunistık partiia. Onyŋ bastyǧy Nazarbaev Prezident boldy.
Bır qyzyǧy, 19 oblys boldy, bır künnıŋ ışınde 19 oblystaǧy basşylardyŋ kabinetınıŋ esıgındegı jazu auystyryldy. Būrynǧy jazu obkomnyŋ bırınşı hatşysy bolatyn. Ony bır künde alyp tastady da, oblystyŋ äkımı degen jazuǧa özgerttı. Älı künge deiın sol, ataulardy özgerte beredı. Negızınde, adamdar attaryn qorqynyştan almastyrady, qylmyskerler de «menı ūstamasyn» dep öz atyn almastyra beredı. Būl sol kommunistık partiianyŋ jalǧasy, osynyŋ körınısı.
«TÄUELSIZDIK» MEN ÜŞIN KERMEK TATİDY»
– Mıne, bügınde Täuelsızdık alǧanymyzǧa 32 jyl toldy. Būl kün elımız üşın atauly data, maŋyzdy mereke. Osy aituly kündı Qazaqstan qalai atap ötu kerek? Bügıngıge köŋılıŋız tola ma?
– Täuelsızdık – bızdıŋ bailyǧymyz. Bıraq Täuelsızdık qūr äşeiın aspanǧa şaşu şaşyp, orden men medal taratu emes. Täuelsızdık būrynǧy alǧa qoiǧan maqsattardy jüzege asyruǧa mümkındık beredı. Aldymyzǧa qandai maqsat qoidyq?
Alaşordanyŋ maqsatyn qaraŋdar, jeltoqsanda köterılgen ūrandardy qaraŋdar, täuelsızdık üşın küresken «Azat» qozǧalysynyŋ maqsattaryn qaraŋdar. Sol jüzege asty ma? Sol jüzege assa, bız sonda toilauymyz kerek. Eŋ qyzyǧy, eşnärse jüzege asqan joq. İä, olardyŋ bärın maqtaimyz, kei uaqytta eske tüsırıp qoiamyz. Bıraq eşnärse jüzege asqan joq. Sondyqtan menıŋ köŋılım tolmaidy. «Täuelsızdık» degen söz men üşın kermek tatidy. Men täuelsızdıktı moiyndar edım, eger täuelsızdık üşın küreskenderdı bırınşı dastarhanǧa otyrǧyzǧan bolsa. Olardyŋ aldynabas qoiyp, qūrmetteuımız kerek.
Osydan 2 jyl būryn täuelsızdıktıŋ 30 jyldyǧy bolǧanda Täuelsızdık üşın sottalǧan Hasen Qojahmetke alǧys aitqan joq. Sol üşın küresken, sol üşın ömırlerın qiǧandarǧa qūrmet körsetılmese, nesıne Täuelsızdık. Ol aldamşy. Qazaqstan osy Täuelsızdık üşın küresken azamattardy törge otyrǧyzbaiynşa, olardy taza şyn jüregımen toilady dep aita almaimyn.
– Täuelsızdık üşın küreskenderdı nege elemei otyr?
– Olar Täuelsızdık üşın küreskenderdı elese, olarǧa «sen qaida boldyŋ?» degen sūraq tuyndaidy. Būl sūraq kerek! Bıraq olar oǧan köbısı ündemeidı, köbısı ötırık aitady. Sondyqtan olar Täuelsızdık üşın küreskenderdı elemeidı. Täuelsızdıktıŋ 30 jyldyǧy kezınde Hasen Qojahmet pen Jasaral Quanyşälinnıŋ elenbegenı menıŋ janyma batady.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa raqmet!
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
