تاياۋدا «ەۋروپاداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى» اتتى كىتاپ جارىق كوردى. وندا ەۋروپاعا بارعانىنا عاسىردان اسقان قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحى مەن 0از3رگ3 احۋالى ايتىلادى. اراسىندا قۋعىن-سۇرگىن سالدارىنان بەرتىنگە دەيىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن الەمگە ايگىلى تۇلعالار دا بار. كىتاپ اۆتورى دوسان بايمولدا «ادىرنا» سۇراقتارىنا جاۋاپ بەردى.
ەۋروپا ەلدەرىندەگى قازاقتاردىڭ ءومىرى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگىن زەرتتەپ، قونىستانۋ تاريحىنا شولۋ جاساپ جۇرگەن جۋرناليست، جازۋشى دوسان بايمولدانىڭ «ەۋروپاداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى» اتتى زەرتتەۋ كىتابى جارىق كوردى. بۇل كىتاپتا گەرمانيا، فرانتسيا، چەحيا، نورۆەگيا، دانيا سىندى بىرقاتار ەۋروپا ەلدەرىندەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى مەن بۇگىنگى تۇرمىس-تىرشىلىگى باياندالعان. كىتاپ اۆتورىمەن بولعان سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- ەۋروپاداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ ءومىرىن، تاريحىن زەرتتەپ، كىتاپ جازۋعا نە تۇرتكى بولدى؟
- بۇل تاقىرىپقا ءوزىم قىزىقتىم. 1973 جىلى 17 جاسىمدا پولشاعا وقۋعا اتتانعانمىن. باتىس بەرليندە قازاقتار تۇراتىنىن ەستىپ، تاڭ قالدىم. سول قازاقتارعا كەزىكسەم دەپ ارمانداپ ءجۇردىم. الدىمەن، «قارا جورعانى» بيلەپ تانىلعان ارىستان توسىن ەسىمدى قازاق ازاماتىمەن كەزدەستىم.
- ەۋروپاعا العاش رەت كوشىپ بارعان قازاقتاردىڭ تۇرمىسى قانداي بولدى؟ نەمەن اينالىستى؟
- 1992 جىلى چەحيادا جۇرگەنىمدە ەكى قازاقپەن كەزدەستىم. تەمىرحان التىن مەن قىزىرحان شولپان ەسىمدى ازاماتتار. ەلدىڭ ءدامىن، ادەبيەتىن ساعىنعان قازاقتاردى كوردىم. ولاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى قاراپايىم، قوعام ومىرىنە جاقسى ارالاسپاعان. جان-ساقتاۋ ءۇشىن نەمىستەردەن قالعان تاس ۇيلەردى پانالاپ، تۇركيادان تەمىر-تەرسەك، كيىم-كەشەك الىپ، ساتىپ جۇرگەن.
- ەۋروپاداعى قازاق دياسپوراسىن ءۇش كەزەڭگە بولگەن ەكەنسىز. تاريحىنا توقتالىپ وتسەڭىز.
- ەۋروپاعا قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ العاش كەلۋى 1921-1930 جىلدار دەپ ايتا الامىز. ال دياسپورانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العاشقى كەزەڭى 1941-1950 جىلداردى قامتىعان. ال 1962-1980 جىلدار قالىپتاسۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى بولدى. قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن، ياعني 1991 جىلدان كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق دياسپوراسى قالىپتاسۋىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى وتۋدە.
- قازاق دياسپوراسىنىڭ ەۋروپاعا قونىس اۋدارا باستاعانىنا ءبىر عاسىردىڭ ار جاق-بەر جاعى بولىپ قالعان ەكەن. سول جىلدارى شەتەل اسقان قانداستارىمىز تۋرالى ايتىپ ءوتىڭىزشى.
- مۇستافا شوقاي پاريجدە تۇرعانىن بىلەسىزدەر. ازىمبەك ءبىرىمجانوۆ، ءابدىراحمان مۇڭايتپاسوۆ، داموللا بيتىلەۋوۆ، تەمىربەك قازىبەكوۆ دەگەن قازاقتىڭ اتى تاريحي مالىمەتتەردە قالعان. ولار – گەرمانياداعى جوو-دا وتە جاقسى وقىعان ستۋدەنتتەر.
- شەتەل ارحيۆتەرىندە قازاقتار تۋرالى اقپارات قانشالىقتى قولجەتىمدى؟
- مۇستافا شوقاي تۋرالى دەرەكتەر وتە كوپ. ول ۇلى تۇلعا بولدى. مەن پولشا ارحيۆتەرىن زەرتتەدىم. مەنىڭ باستى ارتىقشىلىعىم – پولياك ءتىلىن ءبىلۋىم. وسى ارقىلى مەن كوپ اقپاراتقا قولجەتكىزدىم. ودان بولەك، جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى بولعان اعامىز ۇلىقبەك ەسداۋلەت 1935-1936 جىلدارى پاريجدە ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ قىزى اللا يلچۋن تۋرالى كىتابىڭا قوس دەدى. ول – اتاقتى Christian Dior ءسان كومپانياسىنىڭ ەڭ العاشقى مودەلى بولعان قاراپايىم قازاق قىزى. ونىڭ قازاق ۇلتىنان ەكەنىن بىلمەگەن، حارۆيندە تۋعان. بىراق ونىڭ اكەسى قۋانتقان دەگەن قارا تەمىرجولشى. اللا قايتىس بولارىنىڭ الدىندا جۋرناليستەردى جيناپ، ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن ايتىپ كەتكەن.
فوتودا اللا يلچۋن
- بۇگىندە ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ تۇرمىسى مەن تىرشىلىگى قانداي؟ ستۋدەنتتىك شاعىڭىزدا بايلانىس ورناتقان قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىمەن بايلانىستاسىز با؟
- ارينە، بايلانىسىم ۇزىلگەن ەمەس. تەلەفونمەن حابارلاسىپ، جاعداي سۇراسامىز. ولار قازاق دەسە جۇرەگى سوعىپ تۇراتىندار. ولار قازاقتاردىڭ قازاقستاندا تۇرىپ، ورىس تىلىندە سويلەيتىنىنە رەنجيدى. الايدا شەتەلدە تۋعان قازاق بالالارى ءوز ۇلتىن ۇمىتىپ جاتقانداي. ولار ءتىل بىلمەيدى، ءتىپتى تۇرىك تىلىندە دە از بىلەدى. ءبىر بالا فرانتسۋزشا، ءبىرى يسپانشا سويلەسەدى.
مەن ىلعي شەتەل قازاقتارىن ەلگە شاقىرىپ وتىرامىن. كاسىپتەرىن ءبىزدىڭ ەلىمىزگە اكەلىپ، وسىندا ەڭبەك ەتسىن. اتا قونىسقا ورالعانى جاقسى. ءبارىبىر بىرەۋدىڭ ەلىندە جۇرگەن سوڭ ءوز ەلىڭدەي بولمايدى. ەۋروپاداعى قازاقتار قازاق بولىپ قالامىز دەسە ونىڭ ەكى جولى بار. مەن ونى كىتاپتا دا جازدىم. ءبىرىنشى جول – مۇمكىندىك بولسا، قازاقستانعا كەلۋ. قازاقستانعا كەلۋدى قيىنسىنساڭ، وندا تۇركيادا تۇر. تۇركيا دا جامان ەمەس، ەلدىڭ مادەنيەتى ۇقساس. بىراق ەۋروپا بولعان سوڭ ولاردا زاڭ دا، تالاپ تا جاقسى. بارىنە باسپانا بەرىپ، جاعدايىن جاسايدى.
- ەۋروپاداعى قازاقتار ەلگە ورالسا شەتەلدەگىدەي جاعداي جاساپ بەرە الامىز با؟
- ءبىز ەۋروپاداعى قازاق تۇرماق، ءوزىمىزدى جارىلقاي الماي وتىرمىز. جاقسى نارسەلەر ايتىلادى، بىراق جۇزەگە اسپايدى. جوعارى جاقتان ءتۇرلى باعدارلامالار، يدەيالار ايتىلادى، اقشا بولىنەدى. بىراق ناتيجە جوق، جۇزەگە اسپايدى.
- ەۋروپانىڭ قاي ەلىندە قازاقتار كوپتەپ قونىستانعان؟
- قازاقتار فرانتسيا مەن گەرمانيادا كوپ. ءبىر قىزىعى، گەرمانيادا قانشا قازاق تۇراتىنىن ايتۋ، ەسەبىن شىعارۋ قيىن. تۇركيادان بارعان قازاقتار بولەك جۇرەدى، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان سوڭ بارعاندار ولار بولەك جۇرەدى. جاقىن ارالاسىپ، قوسىلا بەرمەيدى. مەن پولشاداعى كونسۋلدان سانىن سۇراعانىمدا ولار ناقتى سانىن ايتقان. چەحيادا ون مىڭداي قازاقستاندىق بار. ولاردىڭ كوپشىلىگى سلاۆياندار ەكەن. چەحيانىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءۇش مىڭداي قازاق ستۋدەنتى وقيدى ەكەن. بىراق بۇل – تۇراقسىز سان. قازاقتىڭ سانى ەۋروپا ەلدەرىندە اسا كوپ ەمەس.
- بۇل كىتاپ تولىقتىرىلىپ، ەكىنشى رەت «ۇلى دالا جوباسى» بويىنشا جارىققا شىقتى عوي؟
- ەڭ اۋەلى 2015 جىلى جارىق كورگەن «ەۆروپاداعى قازاقتار» كىتابى اقپارات، انىقتامالىق رەتىندە جاريالانعان تۋىندىنى. ال قازىر مەنىڭ "ەۋروپاداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى" اتتى زەرتتەۋ كىتابىم سۋرەتتەرمەن، زەرتتەۋلەرمەن تولىققان. بۇل تۋىندى كونكۋرستان وتكەن باسقا 8 اۆتوردىڭ كىتاپتارىمەن بىرگە " وتانداستار" قورى جانە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ بىرلەسكەن "ۇلى دالا" جوباسى بويىنشا جارىققا شىقتى. الماتىدا، جازۋشىلار وداعىندا وسى كىتاپتاردىڭ تۇساۋكەسەرى بولىپ ءوتتى. ەندى جاقىن ارادا كىتاپحانا سورەسىنە جەتكىزىلەدى.
- كىتاپتا جازىلعان قۇندى ەستەلىكپەن بولىسسەڭىز
- ورالدان ءبىر جىگىت حابارلاستى. ول 2015 جىلى جارىق كورگەن كىتابىمنان ءوز اتاسى تۋرالى اقپارات وقىعان ەكەن. «گەرمانيادا سوعىس تۇتقىنى بولىپ، سول جاقتا جەرلەنگەن اتام تۋرالى ءوز كىتابىڭىزدا جازىپسىز. قارىس قاناتباەۆ دەگەن – مەنىڭ اتام» دەپ، ورالدان ارنايى ۇشىپ كەلدى. سويلەسىپ، پىكىرلەسكەننەن سوڭ، اتاسىنىڭ قايدا جاتقانىن ءبىلىپ بەرۋىن سۇرادى. شەتەلدەگى قازاقتارعا، ارىپتەستەرىمە حابارلاسىپ، زيراتتى تاپتىق. جولىن ۇيلەستىرىپ، ۆارشاۆاعا باردى. ودان ءارى تاعى ءبىراز جول ءجۇرىپ، اتاسىنىڭ زيراتىن كورۋگە كومەگىمىز تيگەن بولاتىن. قارىس قاناتباي ميۋنحەندەگى ۆالدفريەدحەف زيراتىنا جەرلەنگەن.
- بۇل كىتاپ قانشا تيراجبەن باسىلدى؟ وقىرمان ءسىزدىڭ كىتابىڭىزدى قايدان وقي الادى؟
- بۇل كىتاپ 500 دانا بولىپ باسىلادى. بۇل «ۇلى دالا جوباسى» بويىنشا شىعىپ وتىر. ول كىتاپتار تاراتىلادى. جاقىن ارادا بۇكىل كىتاپحانالارعا تاراتىلادى. كەز كەلگەن وقىرمان كىتاپتى قولىنا الىپ، وقىپ، جاقىنىراق تانىسۋىنا مۇمكىندىك بار.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سۇحباتتاسقان سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
