رەسەي يادرولىق سوعىس قاتەرىن ەسكەرتىپ، اقش-پەن قاتىناسىن قاڭتارىپ قويدى. سوندايدا قازاقستانداعى كەڭەس داۋىرىنەن قالعان اۋقىمدى يادرولىق سىناق پوليگونى ماڭىندا تۇراتىن ادامدار «وتكەننەن ساباق الۋ كەرەگىن» ايتادى. «ادىرنا» Reuters اگەنتتىگىنىڭ ماقالاسىن ۇسىنادى.
1949-1989 جىلدار ارالىعىندا سەمەي اۋماعىنداعى تاقىر دالادا جۇزدەگەن سىناق جۇرگىزىلدى. رادياتسيانىڭ اسەرى قورشاعان ورتاعا جانە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا جويقىن اسەر ەتتى جانە ءالى كۇنگە دەيىن ونداعى تىرشىلىككە زيانىن تيگىزۋدە.
ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى سىناققا 30 جىلدان استام ۋاقىت وتكەننەن كەيىن كەز-كەلگەن يادرولىق دەرجاۆانىڭ سىناقتاردى قايتا باستاۋى ەكىتالاي. بىراق رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋىنە بايلانىستى شيەلەنىس بارعان سايىن دۇشپاندىق ريتوريكاعا اكەلىپ سوعۋدا جانە كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن سالىنعان قارۋ-جاراقتى باقىلاۋ ارحيتەكتۋراسى بۇزىلا باستادى.
قاراشا ايىنىڭ باسىندا ۆلاديمير پۋتين رەسەيدىڭ 1996 جىلعى يادرولىق قارۋدى سىناققا تىيىم سالۋ جونىندەگى جاھاندىق كەلىسىمدى راتيفيكاتسيادان قايتارىپ الدى. الايدا ماسكەۋ اقش يادرولىق سىناقتى ءبىرىنشى جاساماسا، ءبىز دە قايتا باستامايمىز دەپ وتىر.
«ءبىزدىڭ قاسىرەت باسقالارعا ساباق بولسىن. ەگەر بۇل سىناق قايتا باستالسا، ادامزات جويىلادى»، - دەيدى سەمەي پوليگونىنىڭ ىرگەسىندەگى سارجال اۋىلىنداعى ەل اعاسى سەرىكباي ىبىراي.
ول بالا كەزىندە سىناقتاردى شامامەن 20 شاقىرىم جەردە جۇرگىزىلىپ جاتقانىن كوزبەن كورگەنىن ايتادى.
اتوم بومباسىن اۋەدە جارىلعان كەزدە (1963 جىلعا دەيىن، سىناقتار جەر استىندا جۇرگىزىلگەنگە دەيىن) بيلىك جارىلىس تولقىنى عيماراتتاردى قۇلاتۋى مۇمكىن دەپ قورقىپ، تۇرعىنداردى ۇيلەر مەن مەكتەپتەن شىعىپ كەتۋگە بۇيىرعان.
فوتو: Reuters ۆيدەوسىنان الىندى
يادرولىق سىناقتاردىڭ كولەڭكەسىندە ءومىر سۇرگەن تاعى ءبىر اۋىل – قاينار اۋىلى. وسى اۋىلدىڭ تۇرعىنى باعلان عابدۋللين سىناق كەزىندە بەس جاستا بولعان. ول ۇلكەندەردىڭ وزىنە جانە دوستارىنا جارىلىس بولعان جاققا قاراماۋعا كەڭەس بەرگەنىن ەسىنە الدى.
«كىشكەنتاي ەدىك، قاراما دەسە دە، كەرىسىنشە، ءبىز قىزىعىپ قاراپ قويامىز. سوندا الدىمەن سارى ءتۇستى ساۋلە پايدا بولادى ەكەن. سودان كەيىن ول قارا ساڭىراۋقۇلاقتىڭ بەينەسىنە اينالاتىن»، - دەيدى ول.
ايتا كەتسەك، قازاقستان بيلىگى 1,5 ميلليونعا جۋىق ادام سىناقتاردان قالعان راديواكتيۆتى قالدىقتاردىڭ اسەرىنە ۇشىرادى دەپ ەسەپتەيدى. 1 ميلليوننان استام ادامنىڭ سىناق قۇربانى مارتەبەسىن راستايتىن، اي سايىن 18 مىڭ تەڭگە مولشەرىندە وتەماقى الۋعا قۇقىق بەرەتىن قۇجات العان.
«ءبارى ولە باستادى»
سەمەي تۇرعىنى، بەلسەندى مايرا ابەنوۆا وتباسى مۇشەلەرىنىڭ كوبى يادرولىق سىناقتىڭ سالدارىنان قايتىس بولعاننان كەيىن ولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعايتىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم قۇرىپ، ساياساتكەرلەردى يادرولىق قارۋدىڭ شيەلەنىسۋىنە جول بەرمەۋگە شاقىردى.
«40 جىلعا سوزىلعان يادرولىق سوعىستىڭ زاردابىن باستان كەشكەن ادام رەتىندە ءبىز الەمگە نە كورگەنىمىزدى ايتا الامىز دەپ ويلايمىن»، - دەدى ول.
ايتا كەتسەك، قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن يادرولىق سىناقتىڭ ناقتى دەنساۋلىققا اسەرى تۋرالى سەنىمدى دەرەكتەر از. بىراق عالىمدار جەردەگى راديواكتيۆتى ماتەريالداردىڭ اسەرى، اۋاداعى راديواكتيۆتى بولشەكتەردىڭ ينگالياتسياسى جانە لاستانعان ازىق-تۇلىك، سونىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى مالدى تۇتىنۋ قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارى مەن تۋا بىتكەن اقاۋلاردىڭ قاۋپىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەتىنىن ايتتى.
فوتو: Reuters ۆيدەوسىنان الىندى
ەكى مىڭعا جۋىق تۇرعىنى بار سارجال اۋىلىنداعى اۋلاسىندا اعاش وسكەن، اكتەلگەن شاعىن ءۇيدىڭ بىرىندە تۇراتىن گۇلسىم مۇقانوۆا باسقا بالالارمەن بىرگە “اتموسفەرالىق سىناقتار” دەپ اتالاتىن اۋەدەگى جارىلىستاردى قالاي تاماشالاعانىن ەسكە الادى.
«بالا ەدىك، بارىنە قىزىعاتىنبىز. ءبىز سول «ساڭىراۋقۇلاقتاردى» تاماشالايتىن ەدىك. اكەم 58 جاسىندا قايتىس بولدى، كەيىن اعام، ودان كەيىن اپكەم قايتىس بولدى. ءبارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ولە باستادى»، - دەيدى 60 جاسقا تاياعان گۇلسىم مۇقانوۆا.
قايناردا ورناتىلعان يادرولىق سىناق قۇرباندارىنا ارنالعان شاعىن ەسكەرتكىشتىڭ جانىندا سويلەگەن باعلان عابدۋللين دە ادام شىعىنى ءجيى بولاتىنىن ايتادى.
"مەنىمەن بىرگە 300-گە جۋىق تراكتورشى جۇمىس ىستەدى... قازىر ەكى-ۇشەۋى عانا ءتىرى. بارلىعى دا قاتەرلى ىسىك پەن لەيكوزدان قايتىس بولدى. ول كەزدە مەنىمەن جۇمىس ىستەگەن مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءوزى قازىر 50-53 جاستا، قازىردىڭ وزىندە ولار ءولىپ جاتىر»، - دەيدى ول.
باعلان عابدۋللين دە، گۇلسىم مۇقانوۆا دا اۋرۋ مەن مەزگىلسىز ءولىمنىڭ يادرولىق جارىلىسقا قاتىستىلىعىن ايقىندايتىن دالەلدەر كەلتىرگەن جوق.
قاينار، سارجال سياقتى اۋىلدار تىكەلەي رادياتسياعا ۇشىراعاندا دالانىڭ جەلى يادرولىق اعىندى يتاليانىڭ كولەمىمەن بىردەي اۋماققا جەتكىزەدى.
ال جەر استىندا جاسالعان جارىلىس سالدارىنان پايدا بولعان كولدەر ماڭى ءالى دە ادام ءومىرى ءۇشىن تىم لاستانعان بولىپ سانالادى.
«لاستانۋ ۇرپاقتارعا جالعاسادى»
سەمەي يادرولىق پوليگونىندا 450-دەن استام سىناق جۇرگىزىلدى. ونىڭ 100-دەن استامى اتموسفەرادا، قالعانى جەر استىندا بولدى. اقش پەن سسسر عارىشتا، اۋەدە نەمەسە سۋ استىندا يادرولىق قارۋدى سىناۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى كەلىسىمنە قول قويىپ، شارت كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن 1963 جىلدان باستاپ سىناق اۋەدە ەمەس، جەر استىندا جاسالاتىن بولدى. بۇل اۋەدەگى سىناققا قاراعاندا زيانى از دەپ ەسەپتەلەتىن.
1991 جىلى كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ماسكەۋدىڭ قازاق جەرىندەگى يادرولىق سىناق پوليگونىنا كىرۋ مۇمكىندىگى بولمادى. الايدا رەسەي بۇگىندە وسىنداي سىناق الاڭىنىڭ تاعى بالاماسى جاڭا جەر ارالىنداعى پوليگونعا يە.
يادرولىق ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى سىناق جەر استىندا جۇرگىزىلۋى مۇمكىن. بۇل قورشاعان ورتاعا جانە دەنساۋلىققا قاۋىپ توندىرەدى.
«جەر استى سىناقتارى دا اۋىر زارداپتارعا اكەلۋى مۇمكىن. راديواكتيۆتى بولشەكتەر اۋاعا تارالۋى مۇمكىن، سونىمەن قاتار جەر استى سۋلارىنىڭ لاستانۋى ىقتيمال»، - دەيدى يادرولىق قارۋدى جويۋ جونىندەگى حالىقارالىق ناۋقاننىڭ وكىلى اليسيا ساندەرس-زاكرە رەيتەر اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا.
سونداي-اق، ول رەسەيدىڭ قازىرگى ۋاقىتتا سىناق جاساۋعا نيەتى جوق ەكەنىن ايتادى.
«راديواكتيۆتى لاستانۋدىڭ قاۋىپتىسى – ونىڭ ۋىتى ۇرپاقتان ۇرپاققا ساقتالادى»، - دەيدى اليسيا ساندەرس-زاكرە.
Reuters اگەنتتىگىنىڭ ماقالاسىن اۋدارعان دانا نۇرمۇحانبەت
