Resei iadrolyq soǧys qaterın eskertıp, AQŞ-pen qatynasyn qaŋtaryp qoidy. Sondaida Qazaqstandaǧy Keŋes däuırınen qalǧan auqymdy iadrolyq synaq poligony maŋynda tūratyn adamdar «ötkennen sabaq alu keregın» aitady. «Adyrna» Reuters agenttıgınıŋ maqalasyn ūsynady.
1949-1989 jyldar aralyǧynda Semei aumaǧyndaǧy taqyr dalada jüzdegen synaq jürgızıldı. Radiasiianyŋ äserı qorşaǧan ortaǧa jäne jergılıktı halyqtyŋ densaulyǧyna joiqyn äser ettı jäne älı künge deiın ondaǧy tırşılıkke ziianyn tigızude.
Sarapşylardyŋ pıkırınşe, soŋǧy synaqqa 30 jyldan astam uaqyt ötkennen keiın kez-kelgen iadrolyq derjavanyŋ synaqtardy qaita bastauy ekıtalai. Bıraq Reseidıŋ Ukrainaǧa basyp kıruıne bailanysty şielenıs barǧan saiyn dūşpandyq ritorikaǧa äkelıp soǧuda jäne Keŋes Odaǧy ydyraǧannan keiın salynǧan qaru-jaraqty baqylau arhitekturasy būzyla bastady.
Qaraşa aiynyŋ basynda Vladimir Putin Reseidıŋ 1996 jylǧy iadrolyq qarudy synaqqa tyiym salu jönındegı jahandyq kelısımdı ratifikasiiadan qaitaryp aldy. Alaida Mäskeu AQŞ iadrolyq synaqty bırınşı jasamasa, bız de qaita bastamaimyz dep otyr.
«Bızdıŋ qasıret basqalarǧa sabaq bolsyn. Eger būl synaq qaita bastalsa, adamzat joiylady», - deidı Semei poligonynyŋ ırgesındegı Sarjal auylyndaǧy el aǧasy Serıkbai Ybyrai.
Ol bala kezınde synaqtardy şamamen 20 şaqyrym jerde jürgızılıp jatqanyn közben körgenın aitady.
Atom bombasyn äuede jarylǧan kezde (1963 jylǧa deiın, synaqtar jer astynda jürgızılgenge deiın) bilık jarylys tolqyny ǧimarattardy qūlatuy mümkın dep qorqyp, tūrǧyndardy üiler men mektepten şyǧyp ketuge būiyrǧan.
Foto: Reuters videosynan alyndy
Iаdrolyq synaqtardyŋ köleŋkesınde ömır sürgen taǧy bır auyl – Qainar auyly. Osy auyldyŋ tūrǧyny Baǧlan Ǧabdullin synaq kezınde bes jasta bolǧan. Ol ülkenderdıŋ özıne jäne dostaryna jarylys bolǧan jaqqa qaramauǧa keŋes bergenın esıne aldy.
«Kışkentai edık, qarama dese de, kerısınşe, bız qyzyǧyp qarap qoiamyz. Sonda aldymen sary tüstı säule paida bolady eken. Sodan keiın ol qara saŋyrauqūlaqtyŋ beinesıne ainalatyn», - deidı ol.
Aita ketsek, Qazaqstan bilıgı 1,5 millionǧa juyq adam synaqtardan qalǧan radioaktivtı qaldyqtardyŋ äserıne ūşyrady dep esepteidı. 1 millionnan astam adamnyŋ synaq qūrbany märtebesın rastaityn, ai saiyn 18 myŋ teŋge mölşerınde ötemaqy aluǧa qūqyq beretın qūjat alǧan.
«BÄRI ÖLE BASTADY»
Semei tūrǧyny, belsendı Maira Äbenova otbasy müşelerınıŋ köbı iadrolyq synaqtyŋ saldarynan qaitys bolǧannan keiın olardyŋ qūqyqtaryn qorǧaityn ükımettık emes ūiym qūryp, saiasatkerlerdı iadrolyq qarudyŋ şielenısuıne jol bermeuge şaqyrdy.
«40 jylǧa sozylǧan iadrolyq soǧystyŋ zardabyn bastan keşken adam retınde bız älemge ne körgenımızdı aita alamyz dep oilaimyn», - dedı ol.
Aita ketsek, Qazaqstanda jürgızılgen iadrolyq synaqtyŋ naqty densaulyqqa äserı turaly senımdı derekter az. Bıraq ǧalymdar jerdegı radioaktivtı materialdardyŋ äserı, auadaǧy radioaktivtı bölşekterdıŋ ingaliasiiasy jäne lastanǧan azyq-tülık, sonyŋ ışınde jergılıktı maldy tūtynu qaterlı ısık aurulary men tua bıtken aqaulardyŋ qaupın arttyruǧa yqpal etetının aitty.
Foto: Reuters videosynan alyndy
Ekı myŋǧa juyq tūrǧyny bar Sarjal auylyndaǧy aulasynda aǧaş ösken, äktelgen şaǧyn üidıŋ bırınde tūratyn Gülsım Mūqanova basqa balalarmen bırge “atmosferalyq synaqtar” dep atalatyn äuedegı jarylystardy qalai tamaşalaǧanyn eske alady.
«Bala edık, bärıne qyzyǧatynbyz. Bız sol «saŋyrauqūlaqtardy» tamaşalaityn edık. Äkem 58 jasynda qaitys boldy, keiın aǧam, odan keiın äpkem qaitys boldy. Bärı bırınen soŋ bırı öle bastady», - deidı 60 jasqa taiaǧan Gülsım Mūqanova.
Qainarda ornatylǧan iadrolyq synaq qūrbandaryna arnalǧan şaǧyn eskertkıştıŋ janynda söilegen Baǧlan Ǧabdullin de adam şyǧyny jiı bolatynyn aitady.
"Menımen bırge 300-ge juyq traktorşy jūmys ıstedı... qazır ekı-üşeuı ǧana tırı. Barlyǧy da qaterlı ısık pen leikozdan qaitys boldy. Ol kezde menımen jūmys ıstegen mektep oquşylarynyŋ özı qazır 50-53 jasta, qazırdıŋ özınde olar ölıp jatyr», - deidı ol.
Baǧlan Ǧabdullin de, Gülsım Mūqanova da auru men mezgılsız ölımnıŋ iadrolyq jarylysqa qatystylyǧyn aiqyndaityn dälelder keltırgen joq.
Qainar, Sarjal siiaqty auyldar tıkelei radiasiiaǧa ūşyraǧanda dalanyŋ jelı iadrolyq aǧyndy İtaliianyŋ kölemımen bırdei aumaqqa jetkızedı.
Al jer astynda jasalǧan jarylys saldarynan paida bolǧan kölder maŋy älı de adam ömırı üşın tym lastanǧan bolyp sanalady.
«LASTANU ŪRPAQTARǦA JALǦASADY»
Semei iadrolyq poligonynda 450-den astam synaq jürgızıldı. Onyŋ 100-den astamy atmosferada, qalǧany jer astynda boldy. AQŞ pen SSSR ǧaryşta, äuede nemese su astynda iadrolyq qarudy synauǧa tyiym salu turaly kelısımne qol qoiyp, şart küşıne engennen keiın 1963 jyldan bastap synaq äuede emes, jer astynda jasalatyn boldy. Būl äuedegı synaqqa qaraǧanda ziiany az dep esepteletın.
1991 jyly Keŋes Odaǧy ydyraǧannan keiın Mäskeudıŋ qazaq jerındegı iadrolyq synaq poligonyna kıru mümkındıgı bolmady. Alaida Resei bügınde osyndai synaq alaŋynyŋ taǧy balamasy Jaŋa jer aralyndaǧy poligonǧa ie.
Iаdrolyq sarapşylardyŋ aituynşa, bügıngı synaq jer astynda jürgızıluı mümkın. Būl qorşaǧan ortaǧa jäne densaulyqqa qauıp töndıredı.
«Jer asty synaqtary da auyr zardaptarǧa äkeluı mümkın. Radioaktivtı bölşekter auaǧa taraluy mümkın, sonymen qatar jer asty sularynyŋ lastanuy yqtimal», - deidı iadrolyq qarudy joiu jönındegı halyqaralyq nauqannyŋ ökılı Alisiia Sanders-Zakre Reiter agenttıgıne bergen sūhbatynda.
Sondai-aq, ol Reseidıŋ qazırgı uaqytta synaq jasauǧa nietı joq ekenın aitady.
«Radioaktivtı lastanudyŋ qauıptısı – onyŋ uyty ūrpaqtan ūrpaqqa saqtalady», - deidı Alisiia Sanders-Zakre.
Reuters agenttıgınıŋ maqalasyn audarǧan Dana Nūrmūhanbet
