ورتالىق ازيانىڭ ۇلان-عايىر كەڭىستىگىن الىپ جاتقان قازاقستان عىلىمي بيىكتەرگە، تەحنيكالىق پروگرەسكە ۇمتىلۋدا. سوڭعى ونجىلدىقتا ەلىمىز عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالاسىندا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى.
ۆاكتسينالاردىڭ جاسالۋى، جاساندى ينتەللەكتتىڭ دامۋى، ەكزوپلانەتالاردىڭ اشىلۋى، زاعيپتەرگە كورۋ تاسىلدەرىن ويلاپ تابۋ – وسى جانە تاعى دا باسقا الەمدەگى جاڭالىقتار سوڭعى جىلدارداعى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەمىسى. الەمدىك عىلىم بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭالىقتاردى باستان كەشىرۋدە، ال قازاقستان الەمدىك وقيعالاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولۋعا ۇمتىلىپ كەلەدى.
ايتا كەتەيىك، اعىمداعى جىلى 28 ناۋرىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2023-2029 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى بەكىتىلدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاپسىرمالارىن جۇزەگە اسىرۋ اياسىندا عىلىمي قاۋىمداستىقپەن بىرلەسىپ ازىرلەنگەن قۇجات جىل سايىن گرانتتار ءبولۋدى، الەمنىڭ جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارىندا تاعىلىمدامادان ءوتۋدى، 85 جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ ەڭبەكاقىسىن بازالىق قارجىلاندىرۋعا قوسۋدى قامتاماسىز ەتتى. الداعى ۋاقىتتا عالىمداردىڭ قاتارى ءبىر جارىم ەسەگە ارتىپ، ەلىمىزدىڭ عىلىمي ەكوجۇيەسىن جاڭارتىپ، عىلىمنىڭ ناقتى سەكتور ماسەلەلەرىن شەشۋگە قوساتىن ۇلەسى ارتىپ، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ جاقسارۋى كۇتىلۋدە.
ماسەلەن، 2020 جىلى عىلىمعا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 89 ميلليارد تەڭگە ينۆەستيتسيا تارتىلسا، 2023 جىلى قازىردىڭ وزىندە 158 ميلليارد تەڭگە جۇمسالدى. عالىمداردىڭ ورتاشا جالاقىسى دا ءوستى – 2021 جىلعى 152 مىڭنان 2022 جىلى 252 مىڭعا دەيىن.
عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ 27%-ى كوممەرتسيالانعان. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا جالپى تابىسى 16,4 ميلليارد تەڭگەدەن اساتىن 120 جوبا ساتىلىمعا شىقتى، 15 جوبا شەتەلگە ەكسپورتتالدى. وسىدان قازاقستان عىلىمنىڭ دامۋىنا شىنداپ كىرىسكەنىن بايقاۋعا بولادى. دەگەنمەن، ەلىمىز عىلىمي جەتىستىكتەردەن كەندە ەمەس. بۇگىنگە دەيىن قازاقستان عىلىمعا قانداي ۇلەس قوستى؟
قازاقستاننىڭ عىلىمداعى جۇلدىزدى جولى
قازاقستان عارىشتىق زىمىرانداردى ۇشىرۋ الاڭى رەتىندە تانىمال. تاريحى جارتى عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلاتىن بايقوڭىر عارىش ايلاعى كوپتەگەن عارىشتىق ەكسپەديتسيالاردىڭ باستاۋ نۇكتەسىنە اينالدى. ماقتانىپ تا، مارقايىپ تا ايتاتىن بايقوڭىر قازاقستاننىڭ عىلىمداعى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى. سەبەبى، 2019 جىلى مۇندا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش عارىش اپپاراتى KazSat-1 ءساتتى ۇشىرىلىپ، ەلىمىزدىڭ عارىشتىق زەرتتەۋلەرىندە جاڭا ءداۋىر اشتى.
2008 جىلى «قازاقستان» قورىتپاسى پاتەنتتەلدى. جاڭا ماتەريال مەتاللۋرگيادا بولاتتى توتىقسىزداندىرۋ، لەگىرلەۋ جانە موديفيكاتسيالاۋ ءۇشىن قولدانىلادى. باسقاشا ايتقاندا، وتاندىق قورىتپا مەتالل ەمەس قوسىندىلاردى جانە كورىنەتىن ىستىق جارىقتاردى ازايتۋ ارقىلى بولاتتىڭ قۇرىلىمى مەن ساپاسىن جاقسارتادى. قورىتپادا كرەمني، اليۋميني، كالتسي، باري، ۆانادي، تيتان، كومىرتەك جانە تەمىر بار. سونداي-اق، «قازاقستان» قورىتپاسى مارگانەتستىڭ بولاتقا الىنۋ دارەجەسىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە ونىڭ سوققىعا توزىمدىلىگىن ارتتىرادى. ال قورىتپانىڭ ەكونوميكالىق ورىندىلىعى قىمبات كوكستىڭ ورنىنا ارزان كۇلدى كومىرتەكتى جىنىستاردى پايدالانۋىندا جاتىر.
سونداي-اق، قازاقستان بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنە ەلەۋلى رەسۋرستاردى ينۆەستيتسيالاۋدا. 2019 جىلى «بايكال» جانە «سارىارقا» ءىرى كۇن ەلەكتر ستانتسيالارى ىسكە قوسىلىپ، ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق سەكتورىنداعى جاڭارتىلاتىن كوزدەردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتتى. سونىمەن قاتار، «جاسىل ەكونوميكا» ستراتەگيالىق باعدارلاماسى ەكولوگيالىق تۇراقتى دامۋدى قولداۋعا باعىتتالعان.
COVID-19-بەن كۇرەس. قازاقستاننىڭ مەديتسيناداعى جاڭالىعى
قازاقستان مەديتسينالىق جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى زەرتتەۋلەردە عىلىمعا ۇلەسىن قوستى. 1994 جىلى مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى الشىنباي راحىشەۆ ۇلتتىق پاتەنتتىك ۆەدومستۆودان لازەردى مەديتسينالىق ماقساتتا پايدالانۋعا رۇقسات بەرەتىن ونەرتابىسقا اۆتورلىق كۋالىك الدى.
پروفەسسور راحىشەۆتىڭ كوپ جىلعى تاجىريبەلەرىنىڭ ناتيجەسى ءوز جەمىسىن بەردى. وتاندىق عالىم از ەنەرگيالى گاز لازەرلەرىنىڭ ادامنىڭ قان تامىرلارى مەن جۇيكە جۇيەسىنە وڭ ىنتالاندىرۋشى اسەرىن ەكسپەريمەنتالدى تۇردە دالەلدەي الدى. بۇل جاڭالىق لازەر ساۋلەسىن ادام دەنساۋلىعىن جاقسارتۋ ءۇشىن قولدانۋعا مۇمكىندىك بەردى.
قازاقستاننىڭ مەديتسيناداعى عىلىمي جەتىستىگىنىڭ ءبىرى – COVID-19 پاندەمياسىمەن كۇرەسۋگە باعىتتالعان. بۇكىل الەم اۋرۋمەن ارپالىسقاندا قازاقستان QazCovid-in اتالاتىن ۆاكتسيناسىن ازىرلەدى. COVID-19-عا قارسى ۆاكتسينانى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى جاساپ شىعاردى.
ۆاكتسينانىڭ كلينيكالىق سىناقتارى 2020 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا باستالدى. قازاقستاندا بۇل ۆاكتسينا 2021 جىلدىڭ 26 ساۋىرىنەن بەرى قولدانىلىپ كەلەدى.
سونداي-اق، قازاقستانداعى ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى شەتەلدىك سەرىكتەستەرمەن بەلسەندى ىنتىماقتاستىقتا. بۇل ءبىلىم جانە تاجىريبە الماسۋعا ىقپال ەتەدى، سونىمەن قاتار ستۋدەنتتەر مەن عالىمداردىڭ حالىقارالىق عىلىمي جوبالارعا قاتىسۋىنا مۇمكىندىكتەر جاسايدى.
ودان بولەك، قازاقستاندا اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ستارتاپتارى تانىمال بولۋدا. Astana Hub سياقتى جوعارى تەحنولوگيالىق كومپانيالاردىڭ كلاستەرلەرى تسيفرلىق ەكونوميكانىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسا وتىرىپ، جاس كاسىپكەرلەرگە قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى.
بۇگىندە ەلىمىزدە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىساتىن 400-گە جۋىق ۇيىم بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ەلىمىزدەگى وقۋ ورىندارى جانىنان عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ قۇرىلۋى دا وتاندىق عىلىمنىڭ ىلگەرىلەۋىنە وزىندىك ۇلەسىن قوسۋدا.
عىلىمي پروگرەسكە باستار جول قازاقستان عىلىمىنىڭ جەتىستىكتەرى ەلدىڭ تەحنولوگيالىق دامۋ مەن يننوۆاتسياعا دەگەن ۇمتىلىسىن كورسەتەدى. عارىشتىق زەرتتەۋلەر، ەنەرگەتيكا، مەديتسينا، ءبىلىم بەرۋ جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى كوپتەگەن جوبالارى بار قازاقستان قازىرگى زاماننىڭ سىن-قاتەرلەرىن قابىلداپ قانا قويماي، الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىققا وزىندىك ۇلەسىن قوسۋعا دايىن.
