Ortalyq Azııanyń ulan-ǵaıyr keńistigin alyp jatqan Qazaqstan ǵylymı bıikterge, tehnıkalyq progreske umtylýda. Sońǵy onjyldyqta elimiz ǵylymnyń túrli salasynda aıtarlyqtaı jetistikterge qol jetkizdi.
Vakınalardyń jasalýy, jasandy ıntellekttiń damýy, ekzoplanetalardyń ashylýy, zaǵıpterge kórý tásilderin oılap tabý – osy jáne taǵy da basqa álemdegi jańalyqtar sońǵy jyldardaǵy ǵylym men tehnıkanyń jemisi. Álemdik ǵylym buryn-sońdy bolmaǵan jańalyqtardy bastan keshirýde, al Qazaqstan álemdik oqıǵalardyń aldyńǵy qatarynda bolýǵa umtylyp keledi.
Aıta keteıik, aǵymdaǵy jyly 28 naýryzda Qazaqstan Respýblıkasynyń joǵary bilim men ǵylymdy damytýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy bekitildi. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmalaryn júzege asyrý aıasynda ǵylymı qaýymdastyqpen birlesip ázirlengen qujat jyl saıyn granttar bólýdi, álemniń jetekshi ǵylymı ortalyqtarynda taǵylymdamadan ótýdi, 85 jetekshi ǵylymı qyzmetkerlerdiń eńbekaqysyn bazalyq qarjylandyrýǵa qosýdy qamtamasyz etti. Aldaǵy ýaqytta ǵalymdardyń qatary bir jarym esege artyp, elimizdiń ǵylymı ekojúıesin jańartyp, ǵylymnyń naqty sektor máselelerin sheshýge qosatyn úlesi artyp, ǵylymı-zertteý jumysynyń jaqsarýy kútilýde.
Máselen, 2020 jyly ǵylymǵa respýblıkalyq bıýdjetten 89 mıllıard teńge ınvestıııa tartylsa, 2023 jyly qazirdiń ózinde 158 mıllıard teńge jumsaldy. Ǵalymdardyń ortasha jalaqysy da ósti – 2021 jylǵy 152 myńnan 2022 jyly 252 myńǵa deıin.
Ǵylymı jańalyqtardyń 27%-y kommerııalanǵan. Ótken jyldyń sońynda jalpy tabysy 16,4 mıllıard teńgeden asatyn 120 joba satylymǵa shyqty, 15 joba shetelge eksporttaldy. Osydan Qazaqstan ǵylymnyń damýyna shyndap kiriskenin baıqaýǵa bolady. Degenmen, elimiz ǵylymı jetistikterden kende emes. Búginge deıin Qazaqstan ǵylymǵa qandaı úles qosty?
QAZAQSTANNYŃ ǴYLYMDAǴY JULDYZDY JOLY
Qazaqstan ǵaryshtyq zymyrandardy ushyrý alańy retinde tanymal. Tarıhy jarty ǵasyrdan astam ýaqytqa sozylatyn Baıqońyr ǵarysh aılaǵy kóptegen ǵaryshtyq ekspedıııalardyń bastaý núktesine aınaldy. Maqtanyp ta, marqaıyp ta aıtatyn Baıqońyr Qazaqstannyń ǵylymdaǵy jetistikteriniń biri. Sebebi, 2019 jyly munda Qazaqstannyń tuńǵysh ǵarysh apparaty KazSat-1 sátti ushyrylyp, elimizdiń ǵaryshtyq zertteýlerinde jańa dáýir ashty.
2008 jyly «Qazaqstan» qorytpasy patentteldi. Jańa materıal metallýrgııada bolatty totyqsyzdandyrý, legirleý jáne modıfıkaııalaý úshin qoldanylady. Basqasha aıtqanda, otandyq qorytpa metall emes qosyndylardy jáne kórinetin ystyq jaryqtardy azaıtý arqyly bolattyń qurylymy men sapasyn jaqsartady. Qorytpada kremnıı, alıýmınıı, kalıı, barıı, vanadıı, tıtan, kómirtek jáne temir bar. Sondaı-aq, «Qazaqstan» qorytpasy marganetiń bolatqa alyný dárejesin arttyrýǵa múmkindik beredi jáne onyń soqqyǵa tózimdiligin arttyrady. Al qorytpanyń ekonomıkalyq oryndylyǵy qymbat kokstyń ornyna arzan kúldi kómirtekti jynystardy paıdalanýynda jatyr.
Sondaı-aq, Qazaqstan balamaly energııa kózderine eleýli resýrstardy ınvestıııalaýda. 2019 jyly «Baıkal» jáne «Saryarqa» iri kún elektr stanııalary iske qosylyp, elimizdiń energetıkalyq sektoryndaǵy jańartylatyn kózderdiń úlesin arttyrýǵa yqpal etti. Sonymen qatar, «Jasyl ekonomıka» strategııalyq baǵdarlamasy ekologııalyq turaqty damýdy qoldaýǵa baǵyttalǵan.
COVID-19-BEN KÚRES. QAZAQSTANNYŃ MEDIINADAǴY JAŃALYǴY
Qazaqstan medıınalyq jáne densaýlyq saqtaý salasyndaǵy zertteýlerde ǵylymǵa úlesin qosty. 1994 jyly medıına ǵylymdarynyń doktory, Qazaqstan Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi Alshynbaı Rahyshev Ulttyq patenttik vedomstvodan lazerdi medıınalyq maqsatta paıdalanýǵa ruqsat beretin ónertabysqa avtorlyq kýálik aldy.
Professor Rahyshevtiń kóp jylǵy tájirıbeleriniń nátıjesi óz jemisin berdi. Otandyq ǵalym az energııaly gaz lazerleriniń adamnyń qan tamyrlary men júıke júıesine oń yntalandyrýshy áserin eksperımentaldy túrde dáleldeı aldy. Bul jańalyq lazer sáýlesin adam densaýlyǵyn jaqsartý úshin qoldanýǵa múmkindik berdi.
Qazaqstannyń medıınadaǵy ǵylymı jetistiginiń biri – COVID-19 pandemııasymen kúresýge baǵyttalǵan. Búkil álem aýrýmen arpalysqanda Qazaqstan QazCovid-in atalatyn vakınasyn ázirledi. COVID-19-ǵa qarsy vakınany Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń Bıologııalyq qaýipsizdik problemalary ǵylymı-zertteý ınstıtýty jasap shyǵardy.
Vakınanyń klınıkalyq synaqtary 2020 jyldyń 25 jeltoqsanynda bastaldy. Qazaqstanda bul vakına 2021 jyldyń 26 sáýirinen beri qoldanylyp keledi.
Sondaı-aq, Qazaqstandaǵy ýnıversıtetter men ǵylymı-zertteý ınstıtýttary sheteldik seriktestermen belsendi yntymaqtastyqta. Bul bilim jáne tájirıbe almasýǵa yqpal etedi, sonymen qatar stýdentter men ǵalymdardyń halyqaralyq ǵylymı jobalarǵa qatysýyna múmkindikter jasaıdy.
Odan bólek, Qazaqstanda aqparattyq tehnologııalar startaptary tanymal bolýda. Astana Hub sııaqty joǵary tehnologııalyq kompanııalardyń klasterleri ıfrlyq ekonomıkanyń damýyna úles qosa otyryp, jas kásipkerlerge qoldaý kórsetip keledi.
Búginde elimizde ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysatyn 400-ge jýyq uıym bar. Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń jetekshiligimen elimizdegi oqý oryndary janynan ǵylymı-zertteý ortalyqtarynyń qurylýy da otandyq ǵylymnyń ilgerileýine ózindik úlesin qosýda.
Ǵylymı progreske bastar jol Qazaqstan ǵylymynyń jetistikteri eldiń tehnologııalyq damý men ınnovaııaǵa degen umtylysyn kórsetedi. Ǵaryshtyq zertteýler, energetıka, medıına, bilim berý jáne aqparattyq tehnologııalar salasyndaǵy kóptegen jobalary bar Qazaqstan qazirgi zamannyń syn-qaterlerin qabyldap qana qoımaı, álemdik ǵylymı qaýymdastyqqa ózindik úlesin qosýǵa daıyn.
