Ortalyq Aziianyŋ ūlan-ǧaiyr keŋıstıgın alyp jatqan Qazaqstan ǧylymi biıkterge, tehnikalyq progreske ūmtyluda. Soŋǧy onjyldyqta elımız ǧylymnyŋ türlı salasynda aitarlyqtai jetıstıkterge qol jetkızdı.
Vaksinalardyŋ jasaluy, jasandy intellekttıŋ damuy, ekzoplanetalardyŋ aşyluy, zaǧipterge köru täsılderın oilap tabu – osy jäne taǧy da basqa älemdegı jaŋalyqtar soŋǧy jyldardaǧy ǧylym men tehnikanyŋ jemısı. Älemdık ǧylym būryn-soŋdy bolmaǧan jaŋalyqtardy bastan keşırude, al Qazaqstan älemdık oqiǧalardyŋ aldyŋǧy qatarynda boluǧa ūmtylyp keledı.
Aita keteiık, aǧymdaǧy jyly 28 nauryzda Qazaqstan Respublikasynyŋ joǧary bılım men ǧylymdy damytudyŋ 2023-2029 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamasy bekıtıldı. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ tapsyrmalaryn jüzege asyru aiasynda ǧylymi qauymdastyqpen bırlesıp äzırlengen qūjat jyl saiyn granttar böludı, älemnıŋ jetekşı ǧylymi ortalyqtarynda taǧylymdamadan ötudı, 85 jetekşı ǧylymi qyzmetkerlerdıŋ eŋbekaqysyn bazalyq qarjylandyruǧa qosudy qamtamasyz ettı. Aldaǧy uaqytta ǧalymdardyŋ qatary bır jarym esege artyp, elımızdıŋ ǧylymi ekojüiesın jaŋartyp, ǧylymnyŋ naqty sektor mäselelerın şeşuge qosatyn ülesı artyp, ǧylymi-zertteu jūmysynyŋ jaqsaruy kütılude.
Mäselen, 2020 jyly ǧylymǧa respublikalyq biudjetten 89 milliard teŋge investisiia tartylsa, 2023 jyly qazırdıŋ özınde 158 milliard teŋge jūmsaldy. Ǧalymdardyŋ ortaşa jalaqysy da östı – 2021 jylǧy 152 myŋnan 2022 jyly 252 myŋǧa deiın.
Ǧylymi jaŋalyqtardyŋ 27%-y kommersiialanǧan. Ötken jyldyŋ soŋynda jalpy tabysy 16,4 milliard teŋgeden asatyn 120 joba satylymǧa şyqty, 15 joba şetelge eksporttaldy. Osydan Qazaqstan ǧylymnyŋ damuyna şyndap kırıskenın baiqauǧa bolady. Degenmen, elımız ǧylymi jetıstıkterden kende emes. Bügınge deiın Qazaqstan ǧylymǧa qandai üles qosty?
QAZAQSTANNYŊ ǦYLYMDAǦY JŪLDYZDY JOLY
Qazaqstan ǧaryştyq zymyrandardy ūşyru alaŋy retınde tanymal. Tarihy jarty ǧasyrdan astam uaqytqa sozylatyn Baiqoŋyr ǧaryş ailaǧy köptegen ǧaryştyq ekspedisiialardyŋ bastau nüktesıne ainaldy. Maqtanyp ta, marqaiyp ta aitatyn Baiqoŋyr Qazaqstannyŋ ǧylymdaǧy jetıstıkterınıŋ bırı. Sebebı, 2019 jyly mūnda Qazaqstannyŋ tūŋǧyş ǧaryş apparaty KazSat-1 sättı ūşyrylyp, elımızdıŋ ǧaryştyq zertteulerınde jaŋa däuır aşty.
2008 jyly «Qazaqstan» qorytpasy patentteldı. Jaŋa material metallurgiiada bolatty totyqsyzdandyru, legırleu jäne modifikasiialau üşın qoldanylady. Basqaşa aitqanda, otandyq qorytpa metall emes qosyndylardy jäne körınetın ystyq jaryqtardy azaitu arqyly bolattyŋ qūrylymy men sapasyn jaqsartady. Qorytpada kremnii, aliuminii, kalsii, barii, vanadii, titan, kömırtek jäne temır bar. Sondai-aq, «Qazaqstan» qorytpasy marganestıŋ bolatqa alynu därejesın arttyruǧa mümkındık beredı jäne onyŋ soqqyǧa tözımdılıgın arttyrady. Al qorytpanyŋ ekonomikalyq oryndylyǧy qymbat kokstyŋ ornyna arzan küldı kömırtektı jynystardy paidalanuynda jatyr.
Sondai-aq, Qazaqstan balamaly energiia közderıne eleulı resurstardy investisiialauda. 2019 jyly «Baikal» jäne «Saryarqa» ırı kün elektr stansiialary ıske qosylyp, elımızdıŋ energetikalyq sektoryndaǧy jaŋartylatyn közderdıŋ ülesın arttyruǧa yqpal ettı. Sonymen qatar, «Jasyl ekonomika» strategiialyq baǧdarlamasy ekologiialyq tūraqty damudy qoldauǧa baǧyttalǧan.
COVID-19-BEN KÜRES. QAZAQSTANNYŊ MEDİSİNADAǦY JAŊALYǦY
Qazaqstan medisinalyq jäne densaulyq saqtau salasyndaǧy zertteulerde ǧylymǧa ülesın qosty. 1994 jyly medisina ǧylymdarynyŋ doktory, Qazaqstan Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı Alşynbai Rahyşev Ūlttyq patenttık vedomstvodan lazerdı medisinalyq maqsatta paidalanuǧa rūqsat beretın önertabysqa avtorlyq kuälık aldy.
Professor Rahyşevtıŋ köp jylǧy täjıribelerınıŋ nätijesı öz jemısın berdı. Otandyq ǧalym az energiialy gaz lazerlerınıŋ adamnyŋ qan tamyrlary men jüike jüiesıne oŋ yntalandyruşy äserın eksperimentaldy türde däleldei aldy. Būl jaŋalyq lazer säulesın adam densaulyǧyn jaqsartu üşın qoldanuǧa mümkındık berdı.
Qazaqstannyŋ medisinadaǧy ǧylymi jetıstıgınıŋ bırı – COVID-19 pandemiiasymen küresuge baǧyttalǧan. Bükıl älem aurumen arpalysqanda Qazaqstan QazCovid-in atalatyn vaksinasyn äzırledı. COVID-19-ǧa qarsy vaksinany Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ Biologiialyq qauıpsızdık problemalary ǧylymi-zertteu instituty jasap şyǧardy.
Vaksinanyŋ klinikalyq synaqtary 2020 jyldyŋ 25 jeltoqsanynda bastaldy. Qazaqstanda būl vaksina 2021 jyldyŋ 26 säuırınen berı qoldanylyp keledı.
Sondai-aq, Qazaqstandaǧy universitetter men ǧylymi-zertteu instituttary şeteldık serıktestermen belsendı yntymaqtastyqta. Būl bılım jäne täjıribe almasuǧa yqpal etedı, sonymen qatar studentter men ǧalymdardyŋ halyqaralyq ǧylymi jobalarǧa qatysuyna mümkındıkter jasaidy.
Odan bölek, Qazaqstanda aqparattyq tehnologiialar startaptary tanymal boluda. Astana Hub siiaqty joǧary tehnologiialyq kompaniialardyŋ klasterlerı sifrlyq ekonomikanyŋ damuyna üles qosa otyryp, jas käsıpkerlerge qoldau körsetıp keledı.
Bügınde elımızde ǧylymi-zertteu jūmystarymen ainalysatyn 400-ge juyq ūiym bar. Qazaqstan Respublikasynyŋ Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ jetekşılıgımen elımızdegı oqu oryndary janynan ǧylymi-zertteu ortalyqtarynyŋ qūryluy da otandyq ǧylymnyŋ ılgerıleuıne özındık ülesın qosuda.
Ǧylymi progreske bastar jol Qazaqstan ǧylymynyŋ jetıstıkterı eldıŋ tehnologiialyq damu men innovasiiaǧa degen ūmtylysyn körsetedı. Ǧaryştyq zertteuler, energetika, medisina, bılım beru jäne aqparattyq tehnologiialar salasyndaǧy köptegen jobalary bar Qazaqstan qazırgı zamannyŋ syn-qaterlerın qabyldap qana qoimai, älemdık ǧylymi qauymdastyqqa özındık ülesın qosuǧa daiyn.
