«ۇلتتىق دومبىرا – حارام» دەگەن ۋاعىزشىنىڭ ۆيدەوسى جەلىدە جەلدەي ەستى. ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىق اسپابى دومبىرانى «حارامعا» ساناپ، تاريحىن جوققا شىعارۋ كوپتىڭ اشۋىن تۋعىزىپ تا ۇلگەردى. دەگەنمەن، اسىرە دىنشىلدەردىڭ سوزى ۇلتتىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقان ۇلتتىق اسپابىنىڭ قادىر-قاسيەتىن كەتىرۋگە كەدەرگى بولماۋى كەرەك. بۇل تۋرالى ەتنوگراف عالىم باياحمەت جۇمابايۇلى ايتىپ بەردى.
«دومبىراسىز قازاقتىڭ ءۇيى بولماعان»
«حالقىمىزدىڭ سوناۋ ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان ۇلتتىق مۋزىكاسى مەن اسپاپتارىنىڭ ارقايسىنىڭ ورنىققان ورنى، تەرەڭگە تارتقان تامىرى، وزىندىك تاريحى بار. ۇلتتىق مۋزىكانى «حارام» دەۋ – قاتە. ماسەلەن، دومبىرانىڭ شىعۋىنىڭ ەشقانداي دىنمەن قاتىسى جوق.
دارحان دالانىڭ كەڭدىگى مەن پاڭدىعىن شاناعىنا سىيدىرىپ، قوس ىشەكتەن قۋانىشى مەن قايعىسىن توككەن قازاقى قارا دومبىرانىڭ حالقىمىز ءۇشىن قادىر-قاسيەتىن، ماڭىز-مارتەبەسىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
دومبىرانىڭ شىعۋ تاريحىنا كەلسەك، اڭىز بويىنشا قۇستار كوتەرىپ الىپ كەلگەن مالدىڭ ىشەگى اعاش باسىنا قالىپ، سول كەپكەننەن كەيىن جەل ىرعاعى ارقىلى دىبىس شىعارىپ تۇرعانىن ءبىر مالشى كورىپ، «دىبىستى قايدان شىققان» دەپ قاراپ وتىرسا، سول كەپكەن ىشەگى دىبىس شىعارىپ تۇر دەيدى. سودان باستاپ مالشى ودان دومبىرا جاساعان ەكەن. دومبىرا ەڭ العاشىندا پەردەسىز بولعان. كەيىننەن شاعىن پەردەمەن بولدى، سوسىن 7 پەردە. كەيىنگى كەزدە 9 پەردە بولدى. كەيىن دىبىستاردىڭ ۇلعايۋى بويىنشا
24 پەردەگە دەيىن كوبەيدى. دومبىرا ءار قازاقتىڭ ۇيىندە تۇرادى. دومبىراسىز قازاقتىڭ ءۇيى بولماعان. سوندىقتان ودان تارتىنىپ، جيىركەنىپ، «حارام» دەپ ودان قاشقان قازاق جوق»، - دەدى ەتنوگراف.
زامانىندا قاھارلى حانعا بالاسىنىڭ ءولىمىن جەتكىزگەن كيەلى دومبىرا قازاق حالقىمەن بىرگە پايدا بولىپ، بىتە قايناسىپ كەتكەندەي كورىنەدى كەيدە. سايىن دالا ءتوسىن مەكەندەگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ارمان-تىلەگىن قوس ىشەگىنە قوندىرىپ، بۇگىنگە جەتكىزگەن اسپاپتىڭ تاريحى باسقالاي بولۋى دا مۇمكىن ەمەستەي. دەگەنمەن قوس ىشەكتى بۇل اسپاپتىڭ پايدا بولۋ تاريحىن زەرتتەۋشى ماماندار التى مىڭ جىل بۇرىن بولعان دەگەن پىكىر بىلدىرەدى.
دومبىرادان بولەك، قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارى جەتەرلىك. سولاردىڭ ءبىرى - جەتىگەن.
«جەتىگەننىڭ پايدا بولۋى جايلى اڭىزدا ەرتە زاماندا جۇت سالدارىنان قايتىس بولعان جەتى بالاسىنىڭ قۇرمەتىنە قۋ اعاشتى ويىپ، سورلى اكە ءار بالاسىنا ارناپ ءبىر-ءبىر ىشەك تاعىپ، كۇي شىعارىپ، بالالارىن جوقتاعان ەكەن. ۇلدارى قانياعا – «قاراعىم»، تورالىمعا – «قانات سىنار»، جايكەلدىگە – «قۇمارىم»، بەكەنگە «وت سونەر»، حاۋاسقا «باقىت كوشتى»، جۇلزاعا «كۇن تۇتىلدى» كۇيلەرىن ارناعان. سوڭعى بالاسى قياس قايتقاندا «اقىرعى» كۇيىن تارتقان ەكەن. وسى كۇيلەر «جەتىگەننىڭ جەتەۋى» دەگەن اتپەن ەل اراسىندا تارالعان دەلىنگەن.
ال سىبىزعى اسپابىن قازاقتار جەردەگى ءوسىپ تۇرعان قۋرايدان كەسىپ الىپ جاساعان. اڭىزىندا سىنىپ تۇسكەن قۋرايدى جەلدەن دىبىس شىعارىپ تۇرىپ، سودان سىبىزعىنى تاپقان ەكەن دەسەدى»، - دەپ باياحمەت جۇمابايۇلى ۇلتتىق اسپاپتاردىڭ تاريحىنا توقتالا ءوتتى.
سونىمەن قاتار، ول قۇراننىڭ وقىلۋى دا اۋەنمەن ايتىلاتىنىن ايتا كەتتى.
«تاريحتا قۇران كارىمدى اۋدارعان عازيزا اقتولدى دەگەن كىسى بولدى. ول قۇران وقىعاندا ماقامداپ، اۋەندەتىپ وقىلاتىنى تۋرالى ايتادى. ەگەر مۋزىكا حارام بولاتىن بولسا، قۇراننىڭ دىبىستالۋى، اۋەن شىعارۋدىڭ ءوزى قاتە بولىپ قالاتىن ەدى. بۇل - ءبىر.
ەكىنشىسى، قورقىت اتانى ايتايىق. ول قوبىز ارقىلى الەمگە ءوزىن تانىتتى. ال ءابۋ ناسىر ءال-فارابي مۋزىكانى ءبىرىنشى تالقىلاپ، نوتا جاراتىپ شىققان. ەگەر مۋزىكانى حارام دەيتىن بولسا، ول كىسىلەر مۋزىكامەن اينالىسپاس ەدى. سوندىقتان مەنىڭشە ۇلتتىق مۋزىكالاردى «حارام» دەۋ - ۇلكەن قاتە»، - دەدى ەتنوگراف.
«ۇلتتىق مۋزىكانى «حارام» دەيتىندەر ۇلتتىق تاربيەدەن جۇردايلار»
«ءبىزدىڭ قازاقي داستۇردە ۇلتتىق مۋزىكانى ەشقاشان دىنمەن ارالاستىرعان جوق. مىسالى تاريحتان بەرى اتا-بابالارىمىز جورىققا اتتانعاندا مۋزىكانى قولداندى. دابىل ۇردى، داڭعارا ۇردى، سىرناي تارتىپ، جاۋعا اتتاندى. ولار مۋزىكانى سول كەزدەن باستاپ بۇل حارامدىق نارسە دەيتىن بولسا رۋح وياتىپ، جاۋعا اتتانىپ، ۇرانداماس ەدى. سوندىقتان مۋزىكا جەڭىس تۋىمىزدىڭ ورنى رەتىندە بولدى. ال ەندى عۇرىپ-ادەتكە كەلگەن كەزدە مۋزىكالاردى شەتتەگەن جوق. سالت-سانامىزعا قارسى نارسە دەپ شەتتەمەدى. كەرىسىنشە، بىزدە بالانىڭ ءالدي ولەڭى، ءتىپتى، دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دە كورىس، جوقتاۋ بارلىعى مۋزىكالىق دۇنيەلەردەن تۇرادى. سوندىقتان عۇرىپ-ادەت، سالت-سانا، جورالعىنىڭ بارلىعىندا مۋزىكانى ەشقاشان شەتتەمەگەن. ۇلتتىق مۋزىكانى «حارام» دەيتىندەر ۇلتتىق تاربيەدەن جۇردايلار»، - دەپ قورىتىندىلادى باياحمەت جۇمابايۇلى.
دانا نۇرمۇحانبەت
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
