الماتىداعى س.بەگالين اتىنداعى مەملەكەتتىك بالالار كىتاپحاناسىندا «زۇلمات جىلدار قاسىرەتى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. شاراعا 70-كە جۋىق مەكتەپ وقۋشىلارى، ستۋدەنتتەر مەن وقىتۋشىلار، سونداي-اق، بەلگىلى تاريحشىلار قاتىستى. ايتا كەتەيىك جيىنعا مۇرىندىق بولعان الماتى قالالىق قوعامدىق دامۋ باسقارماسى. اتالعان باسقارمانىڭ قولداۋىمەن قولعا الىنعان «1932-33 جىلدارداعى اشارشىلىق پەن 1937-38 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن» اتتى باعدارلامانى بۇگىندە «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى جۇزەگە اسىرىپ وتىر.
«كنب-ءنىڭ ارحيۆىندە جاتقان ىستەردىڭ بارلىعىن مەملەكەتتىك ارحيۆكە وتكىزەتىن كەزەڭ جەتتى.»
تىنىسبەك قوڭىراتباي، تاريحشى، عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
- قولدان جاسالعان اشارشىلىقتى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، قۋعىن-سۇرگىن مەن اتۋ جازالارىنىڭ الىگە دەيىن ءمانى اشىلعان جوق. مۇراعاتتا قازاق زيالىلارىنا بايلانىستى قۇجاتتاردىڭ كەيبىرىندە «ماڭگى قۇپيا» - دەگەن ءمور باسىلعان. سەبەبى تۇسىنىكسىز. شىندىق اشىلىپ قالادى دەي مە، ۇرپاقتار جاۋلاسىپ كەتەدى دەي مە، ول جاعى بەيمالىم. ودان نەگە قورقادى؟ ول - شىندىق. تاريحتا بولعان. ونى حالىق، جاس ۇرپاق ءبىلۋ كەرەك. وقۋ كەرەك. كەرەك دەسەڭىز ونداي قاتىگەزدىككە بارماس ءۇشىن وقىلۋى كەرەك. ءاربىر تەرگەۋشى ءوزىنىڭ كەيىن، ءوزى بولماسا ۇرپاقتارىنىڭ جاۋاپ بەرەتىنىن بىلگەنى دۇرىس. قازىر 37 جىلدارى تەرگەۋ جۇرگىزگەن تەرگەۋشىلەردىڭ بۇكىلىنىڭ ءتىزىمى شىقتى. مىنەكي سونىڭ ءبارىن حالىق ەرتە مە، كەش پە ءبارى ءبىر بىلەتىن بولادى.
54 جىلدارى الىبەك قوڭىراتباەۆقا اقتاۋ قاعازىن الىپتى. سوندا: «46 جىلى لاگەردە اسقازان جاراسىنان ءولدى» - دەپ بەرىلەگەن. كەيىن ەكىنشى قۇجات كەلدى. «2 جەلتوقساندا اتىلىپ كەتكەن» - دەيدى. مەنىڭشە، رەپرەسسيا شىندىعى قاشان تۇبىنە دەيىن ايتىلمايىنشا بۇل تاقىرىپ ماڭگى بولادى. ونى نە قۇرلىم سوزىپ جاسىرىعان سايىن، ول پروبلەما جيناقتالا بەرەدى. سوندىقتان، مەنىڭشە كنب-ءنىڭ ارحيۆىندە جاتقان ىستەردىڭ بارلىعىن مەملەكەتتىك ارحيۆكە وتكىزەتىن كەزەڭ جەتتى. قولجەتىمدىلىك بولۋ كەرەك تانۋسۋعا.
"گەنوتسيد دەپ ايتا بەرگەنىم ءۇشىن ورىس ازاماتى سوتقا بەرگەن"
ءازىمباي عالي، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
- قازاقتا قازىر جىلىنا 260 مىڭداي ءوسىم بار. تاريحتا 59-61 جىلدارى قازاق الەمدەگى ەڭ بيىك كورسەتكىشكە جەتتى تۋدان. رەكورد جاساعان. 92 جىلدان بەرى وزگە ۇلتتار كوشىپ جاتىر ەلىمىزدەن. وولار ورىس، ۋكرايىن، بەلارۋس، نەمىستەر. نەمىستەر 1 ميلليون بولاتىن. قازىر 130-اق مىڭ قالىپتى. جىلىنا قازاقستاننان 35-40 مىڭداي ورىس جۇرتشىلىعى كوشىپ جاتىر. سوندىقتان، قازىر قازاق حالقى 65-70 پروتسەنتكە جەتتىك. كەرەمەت زۇلمات جىلدارعا قاراماي. بۇل وتە جاقسى كورسەتكىش. مىسالى، 1929-33 جىلى مەنىڭ مەجەم بويىنشا 1 ملن 610 مىڭ قازاق قىرىلعان. بۇعان رەپرەسسيانى قوساتىن بولساق 1 ملن 750 مىڭ. بۇل دەگەنىمىز وتە ۇلكەن تسيفر. ءبىر كەزدەرى وسى تاقىرىپتى قوزعاعانىم، گەنوتسيد دەپ ايتا بەرگەنىم ءۇشىن، ورىس ازاماتى سوتقا بەرگەن. مەن ايتام، «ول تاريحي تاقىرىپ، عىلىمي جۇمىس» - قوي دەپ. سول سياقتى رەسەي الىگە دەيىن بۇل تاقىرىپتى قوزعاماۋدى سۇراپ وتىرعان سياقتى. بىراق، ءبىزدىڭ باسشىمىز نۇرەكەڭ ونى كوتەردى، حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەردى. ونىسىنا راحمەت!
جاقىن ارادا بىزگە قاۋىپ جوق. سەبەبى ءبىزدىڭ ءوسىمىزىز تەز. سوندىقتان قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق بولاشاعى بار سياقتى. ارينە، كورشى مەملەكەتتەر ءبىزدى جارىلقايىن دەپ تۇرعان جوق. بىراق، قازاق تا وڭاي حالىق ەمەس ەكەنىن كورسەتىپ كەلەدى. ءبىز تاريحتا قالامىز.
«گەنوتسيد - مەملەكەت باسىنا كوممۋنيستەر كەلگەننەن باستالدى.»
احمەت توقتاباي، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
بىزگە ەڭ ماڭىزدىسى - اشارشىلىقتىڭ، زۇلماتتىڭ نەگە كەلگەنىن، ونىڭ تابيعاتىن، ونى كىمدەر باستادى، سونى ءبىلىپ الۋىمىز كەرەك. بۇل – مەملەكەت باسىنا كوممۋنيستەر كەلگەننەن باستالدى. مەن ايتار ەدىم، قازاقستاندى ەكى رەت جاۋلاپ الۋ بولدى:
- ءبىرىنشى پاتشالىق رەسەيدىڭ جاۋلاپ الۋى.
- 2- بولشەۆيكتەردىڭ جاۋلاپ الۋى. بولشەۆيكتەردىڭ جاۋلاپ الۋى – اق پاتشانىڭ جاۋلاپ الۋىنان دا اسىپ ءتۇستى. چەرچيلل ايتادى، 1946 جىلى فۋلتوندا سويلەگەن سوزىندە: «كوممۋنيزم دە فاشيزم سياقتى ادامزاتقا بىردەي قاۋىپتى» - دەيدى. پاتشالىق روسسيا مەن قىزىل يمپەريانىڭ قازاققا جاساعان قىلمىستارىن سالىستىرساق، ەكەۋى دە قانپەزەر، ەكەۋى دە زۇلىم. بىراق، ا.بايتۇرسىنۇلى ايتادى: «ءالحامدۋليللاح 6 ملن الاشپىز» - دەيدى. 1913 جىلى وتىنشى ءالجان ايتادى: «6 جارىم ملن الاشپىز، 45 ملن مالىمىز بار» - دەيدى. 39 جىلعى ساناقتا بولشەۆيكتەردىڭ جاۋلاپ العاننان كەيىن 2,3 ملن الاش قالعان، 5 ملن اق مال قالعان. 5 ملن جىلقىدان 300 مىڭ عانا جىلقى قالعان. وسىدان ارتىق قانداي زۇلمات بولسىن؟ كەيبىر ناداندار جەتپىس جىل باقىتتا، شاتتىقتا ءومىر سۇردىك دەيدى. قايداعى باقىت پەن شاتتىقتى ايتادى، ۇلتىڭنىڭ الپىس پايىزىن قىرىپ تاستاسا. بۇل كوممۋنيستەردىڭ قىلمىسى فاشيستەردەن اسىپ ءتۇستى. بوريس نەمتسوۆ ايتادى: كوممۋنيستەردىڭ ەكى قارۋى بولدى، بىرەۋى - رەپرەسسيا، قىرىپ جويۋ. ەكىنشىسى - حالىقتى الداپ وتىرىك ايتۋ. سوندىقتان بۇل كوممۋنيزمدى "چۋما دۆادتساتوگو ۆەكا" دەپ شەتەلدىڭ سوتسيولوگتارى بەكەر ايتپاعان.
بۇل اشارشىلىقتى قولىنا قالام العان ءار قازاق زەرتتەپ، جيناقتاي بەرۋ كەرەك. كوزبەن كورىپ، قۇلاق ەستىگەن جاندار كۇننەن كۇنگە ازايىپ بارا جاتىر. مەن تاشكەنتكە جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە سول جاقتاعى كونەكوز قاريالاردان زۇلمات جىلدار تۋرالى ەستەلىكتەر جينادىم. سوندا ابدراسۋل دەگەن ءبىر قاريا: «1933 جىلى تاشكەنتتە قازاقتىڭ قىرىلعانى سونشالىق تاڭەرتەن ولىگىن اربامەن دالاعا اپارامىز، تۇنىمەن تولىپ كەتەدى. سول كەزدە قازاقتان تۇقىم قالمايتىن شىعار دەپ ويلادىم» - دەيدى. مىنە ءدال وسىنداي ەپيزودتىق اڭگىمەلەردى اۋىل-اۋىلدان جيناي بەرۋىمىز كەرەك. سول كەزدە عانا كەلەشەك ۇرپاققا تاريحتىڭ شىندىعىن ايتا الاتىن، جازىپ قالدىرا الاتىن بولامىز.
"وcنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ باسشىلارىمىزدىڭ وكىنىشكە وراي، وزدەرىن وزدەرى تاريحپەن تاربيەلەي بىلمەۋىندە."
بەيبىت قويشىباي، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
بۇگىنگى جاستارعا ءبىز ايتىپ وتىرعان اڭگىمەلەرىمىز ەرتەگى سياقتى سەزىلۋى مۇمكىن. بالالار بارلىق ايتىلعان اڭگىمەگە وزەك بولعان كىسىلەر - سىزدەرمەن ءبىزدىڭ اتا-بابامىز. ءبىز سول كىسىلەردىڭ ۇرپاعىمىز. سوندىقتان ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدى ءبىلۋىمىز كەرەك.
بۇل تاقىرىپ نەگىزى جابىق بولىپ كەلدى. ەل تاۋەلسىزدىگەنەن كەيىن عانا كوتەرىلدى. جوعارىدا اعالارىڭ ەلىمىزدىڭ ءوسىمى جانە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى تومەندەپ كەتتى دەپ جاتىر عوي. ول راس ارينە. وعان سەبەپ – اۋىلداعى شارۋاشىلىقتىڭ تۇرالاپ قالۋى. ول - ءبىزدىڭ باسشىلارىمىزدىڭ وزدەرىن وزدەرى تاريحپەن تاربيەلەي الماۋىندا. تاريح ارقىلى تاربيەلەۋ - بۇل وتە ماڭىزدى. تاريحتىڭ قاسىرەتتى بەتتەرىن ءبىلىپ وسسەڭىزدەر، ەرتەڭ ەلدى دۇرىس جولعا باستايسىزدار. قازىرگى باسشىلاردىڭ ءوز تاريحىن بىلمەۋىنىڭ كەسىرىنەن، تاريحتان ساباق الا بىلمەگەنىنىڭ سالدارىنان ءبىز بۇگىن تۇرالاپ تۇرمىز. ەرتەڭ سول باسشىلاردىڭ ورنىنىا، سول بيلىككە باراتىندار سىزدەرسىزدەر. سول كەزدە كوزقاراستارىڭىز دۇرىس بولسا، قازاقتىڭ قارالى تاريحىن ءبىلىپ بارىپ، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بىلسەڭىزدەر وندا ەلدى دۇرىس باسقاراسىزدار. سوندىقتان بۇگىننەن باستاپ، قازىردەن باستاپ قازاق تاريحىن، قازاقتىڭ قازسىرەتتى تاريحىن زەرتتەپ، زەردەلەپ جۇرىڭدەر دەگىم كەلەدى.
وسىلايشا قازاقتىڭ قاسىرەتتى تاريحى ءسوز بولعان جيىندا جاستار كوكەيىندەگى كوپ سۇراققا جاۋاپ الدى. ال، «ادىرنا» بىرلەسىتگى «زۇلمات جىلدار قاسىرەتىن» جىل سوڭىنا دەيىن دارىپتەپ، جاستار جادىندا جاڭعىرتىپ وتىرماق.
قۇرمەتوللا مۇحامەتحانۇلى، "ادىرنا" سايتى
