Almatydaǵy S.Begalın atyndaǵy memlekettik balalar kitaphanasynda «Zulmat jyldar qasireti» atty dóńgelek ústel ótti. Sharaǵa 70-ke jýyq mektep oqýshylary, stýdentter men oqytýshylar, sondaı-aq, belgili tarıhshylar qatysty. Aıta keteıik jıynǵa muryndyq bolǵan Almaty qalalyq Qoǵamdyq damý basqarmasy. Atalǵan basqarmanyń qoldaýymen qolǵa alynǵan «1932-33 jyldardaǵy asharshylyq pen 1937-38 jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrgin» atty baǵdarlamany búginde «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi júzege asyryp otyr.
«KNB-niń arhıvinde jatqan isterdiń barlyǵyn memlekettik arhıvke ótkizetin kezeń jetti.»
Tynysbek Qońyratbaı, tarıhshy, ǵalym, fılologııa ǵylymdarynyń doktory
- Qoldan jasalǵan asharshylyqty aıtpaǵan kúnniń ózinde, qýǵyn-súrgin men atý jazalarynyń álige deıin máni ashylǵan joq. Muraǵatta qazaq zııalylaryna baılanysty qujattardyń keıbirinde «Máńgi qupııa» - degen mór basylǵan. Sebebi túsiniksiz. Shyndyq ashylyp qalady deı me, urpaqtar jaýlasyp ketedi deı me, ol jaǵy beımálim. Odan nege qorqady? Ol - shyndyq. Tarıhta bolǵan. Ony halyq, jas urpaq bilý kerek. Oqý kerek. Kerek deseńiz ondaı qatigezdikke barmas úshin oqylýy kerek. Árbir tergeýshi óziniń keıin, ózi bolmasa urpaqtarynyń jaýap beretinin bilgeni durys. Qazir 37 jyldary tergeý júrgizgen tergeýshilerdiń búkiliniń tizimi shyqty. Minekı sonyń bárin halyq erte me, kesh pe bári bir biletin bolady.
54 jyldary Álibek Qońyratbaevqa aqtaý qaǵazyn alypty. Sonda: «46 jyly lagerde asqazan jarasynan óldi» - dep berilegen. Keıin ekinshi qujat keldi. «2 jeltoqsanda atylyp ketken» - deıdi. Menińshe, repressııa shyndyǵy qashan túbine deıin aıtylmaıynsha bul taqyryp máńgi bolady. Ony ne qurlym sozyp jasyryǵan saıyn, ol problema jınaqtala beredi. Sondyqtan, menińshe KNB-niń arhıvinde jatqan isterdiń barlyǵyn memlekettik arhıvke ótkizetin kezeń jetti. Qoljetimdilik bolý kerek tanýsýǵa.
"Genoıd dep aıta bergenim úshin orys azamaty sotqa bergen"
Ázimbaı Ǵalı, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor
- Qazaqta qazir jylyna 260 myńdaı ósim bar. Tarıhta 59-61 jyldary qazaq álemdegi eń bıik kórsetkishke jetti týýdan. Rekord jasaǵan. 92 jyldan beri ózge ulttar kóship jatyr elimizden. Oolar orys, ýkraıyn, belarýs, nemister. Nemister 1 mıllıon bolatyn. Qazir 130-aq myń qalypty. Jylyna Qazaqstannan 35-40 myńdaı orys jurtshylyǵy kóship jatyr. Sondyqtan, qazir qazaq halqy 65-70 proentke jettik. Keremet zulmat jyldarǵa qaramaı. Bul óte jaqsy kórsetkish. Mysaly, 1929-33 jyly meniń mejem boıynsha 1 mln 610 myń qazaq qyrylǵan. Buǵan repressııany qosatyn bolsaq 1 mln 750 myń. Bul degenimiz óte úlken ıfr. Bir kezderi osy taqyrypty qozǵaǵanym, genoıd dep aıta bergenim úshin, orys azamaty sotqa bergen. Men aıtam, «ol tarıhı taqyryp, ǵylymı jumys» - qoı dep. Sol sııaqty Reseı álige deıin bul taqyrypty qozǵamaýdy surap otyrǵan sııaqty. Biraq, bizdiń basshymyz Nurekeń ony kóterdi, halyqaralyq deńgeıde kóterdi. Onysyna rahmet!
Jaqyn arada bizge qaýyp joq. Sebebi bizdiń ósimiziz tez. Sondyqtan Qazaqstannyń demografııalyq bolashaǵy bar sııaqty. Árıne, kórshi memleketter bizdi jarylqaıyn dep turǵan joq. Biraq, qazaq ta ońaı halyq emes ekenin kórsetip keledi. Biz tarıhta qalamyz.
«Genoıd - memleket basyna kommýnıster kelgennen bastaldy.»
Ahmet Toqtabaı, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor.
Bizge eń mańyzdysy - asharshylyqtyń, zulmattyń nege kelgenin, onyń tabıǵatyn, ony kimder bastady, sony bilip alýymyz kerek. Bul – memleket basyna kommýnıster kelgennen bastaldy. Men aıtar edim, Qazaqstandy eki ret jaýlap alý boldy:
- Birinshi patshalyq Reseıdiń jaýlap alýy.
- 2- bolshevıkterdiń jaýlap alýy. Bolshevıkterdiń jaýlap alýy – aq patshanyń jaýlap alýynan da asyp tústi. Cherchıll aıtady, 1946 jyly Fýltonda sóılegen sózinde: «Kommýnızm de fashızm sııaqty adamzatqa birdeı qaýipti» - deıdi. Patshalyq Rossııa men qyzyl ımperııanyń qazaqqa jasaǵan qylmystaryn salystyrsaq, ekeýi de qanpezer, ekeýi de zulym. Biraq, A.Baıtursynuly aıtady: «Álhamdýlıllah 6 mln Alashpyz» - deıdi. 1913 jyly Otynshy Áljan aıtady: «6 jarym mln Alashpyz, 45 mln malymyz bar» - deıdi. 39 jylǵy sanaqta bolshevıkterdiń jaýlap alǵannan keıin 2,3 mln Alash qalǵan, 5 mln aq mal qalǵan. 5 mln jylqydan 300 myń ǵana jylqy qalǵan. Osydan artyq qandaı zulmat bolsyn? Keıbir nadandar jetpis jyl baqytta, shattyqta ómir súrdik deıdi. Qaıdaǵy baqyt pen shattyqty aıtady, ultyńnyń alpys paıyzyn qyryp tastasa. Bul kommýnısterdiń qylmysy fashısterden asyp tústi. Borıs Nemov aıtady: Kommýnısterdiń eki qarýy boldy, bireýi - repressııa, qyryp joıý. Ekinshisi - halyqty aldap ótirik aıtý. Sondyqtan bul kommýnızmdy "chýma dvadatogo veka" dep sheteldiń soıologtary beker aıtpaǵan.
Bul asharshylyqty qolyna qalam alǵan ár qazaq zerttep, jınaqtaı berý kerek. Kózben kórip, qulaq estigen jandar kúnnen kúnge azaıyp bara jatyr. Men Táshkentke jumys istep júrgende sol jaqtaǵy kónekóz qarııalardan zulmat jyldar týraly estelikter jınadym. Sonda Abdrasýl degen bir qarııa: «1933 jyly Táshkentte qazaqtyń qyrylǵany sonshalyq tańerten óligin arbamen dalaǵa aparamyz, túnimen tolyp ketedi. Sol kezde qazaqtan tuqym qalmaıtyn shyǵar dep oıladym» - deıdi. Mine dál osyndaı epızodtyq áńgimelerdi aýyl-aýyldan jınaı berýimiz kerek. Sol kezde ǵana keleshek urpaqqa tarıhtyń shyndyǵyn aıta alatyn, jazyp qaldyra alatyn bolamyz.
"Ocnyń bári bizdiń basshylarymyzdyń ókinishke oraı, ózderin ózderi tarıhpen tárbıeleı bilmeýinde."
Beıbit Qoıshybaı, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor.
Búgingi jastarǵa biz aıtyp otyrǵan áńgimelerimiz ertegi sııaqty sezilýi múmkin. Balalar barlyq aıtylǵan áńgimege ózek bolǵan kisiler - sizdermen bizdiń ata-babamyz. Biz sol kisilerdiń urpaǵymyz. Sondyqtan ózimizdiń tarıhymyzdy bilýimiz kerek.
Bul taqyryp negizi jabyq bolyp keldi. El táýelsizdigenen keıin ǵana kóterildi. Joǵaryda aǵalaryń elimizdiń ósimi jáne halyqtyń ál-aýqaty tómendep ketti dep jatyr ǵoı. Ol ras árıne. Oǵan sebep – aýyldaǵy sharýashylyqtyń turalap qalýy. Ol - bizdiń basshylarymyzdyń ózderin ózderi tarıhpen tárbıeleı almaýynda. Tarıh arqyly tárbıeleý - bul óte mańyzdy. Tarıhtyń qasiretti betterin bilip ósseńizder, erteń eldi durys jolǵa bastaısyzdar. Qazirgi basshylardyń óz tarıhyn bilmeýiniń kesirinen, tarıhtan sabaq ala bilmegeniniń saldarynan biz búgin turalap turmyz. Erteń sol basshylardyń ornynya, sol bılikke baratyndar sizdersizder. Sol kezde kózqarastaryńyz durys bolsa, qazaqtyń qaraly tarıhyn bilip baryp, ne isteý kerektigin bilseńizder onda eldi durys basqarasyzdar. Sondyqtan búginnen bastap, qazirden bastap qazaq tarıhyn, qazaqtyń qazsiretti tarıhyn zerttep, zerdelep júrińder degim keledi.
Osylaısha qazaqtyń qasiretti tarıhy sóz bolǵan jıynda jastar kókeıindegi kóp suraqqa jaýap aldy. Al, «Adyrna» birlesitgi «zulmat jyldar qasiretin» jyl sońyna deıin dáriptep, jastar jadynda jańǵyrtyp otyrmaq.
Qurmetolla Muhamethanuly, "Adyrna" saıty
