ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردىڭ قاتارداعى بالالارمەن مەكتەپتە تەڭ دارەجەدە ءبىلىم الۋى تۋرالى ستاندارت ەنگىزۋ قاراستىرىلۋدا. بۇل ماسەلەدە بىزگە «ينكليۋزيۆتىك وقىتۋ» جۇيەسى تاپتىرماس شەشىم. ينكليۋزيۆتىك ءبىلىم بەرۋ – بارلىق بالالاردى جالپى ءبىلىم ۇدەرىسىنە تولىق ەنگىزۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋگە، جاسىنا، جىنىسىنا، شىعۋ تەگىنە، الەۋمەتتىك ستاتۋسىنا قاراماي، بالالاردى الالايتىن كەدەرگىلەردى جويۋعا; وتباسىلارىن بەلسەندى قاتىستىرۋ، بالانىڭ كوررەكتسيالىق-پەداگوگيكالىق جانە الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرىن ارنايى قولداۋ، ءبىلىم الۋشىلاردىڭ ەمەس، ورتانىڭ ولاردىڭ جەكە ەرەكشەلىگىنە جانە بىلىمدىك قاجەتتىلىكتەرىنە بەيىمدەلۋى، ياعني، جالپى ءبىلىم بەرۋ ساپاسى ساقتالعان ءتيىمدى وقىتۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىك ساياسات. بۇل وقىتۋ ءتۇرى وقۋ جوسپارىن جانە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ءادىسناماسىن يكەمدى بولۋعا، ءار بالانىڭ قاجەتتىلىگىن ەسكەرۋگە باعىتتالادى. سونداي-اق، جىل سايىن جالپى دۇنيەجۇزى بويىنشا بۇل تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى ارتپاسا، كەمىمەيدى. وعان دالەل «ءبىلىم بارشاعا» باعدارلاماسى.
ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ نەمەسە «ءبىلىم بارشاعا» باعدارلاماسى — بارلىق بالالارعا مەكتەپكە دەيىنگى وقۋ ورىندارىندا، مەكتەپتە جانە مەكتەپ ومىرىنە بەلسەنە قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل باعدارلاما بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسىمەن ماقۇلدانىپ، بۇۇ-نىڭ كونۆەنتسياسىندا 2006 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا ەنگىزىلگەن بولاتىن. ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى شەت ەلدەردە 1970 جىلدان باستاۋ الادى، ال 90 جىلعا قاراي اقش پەن ەۋروپا وزدەرىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ساياساتىنا وسى باعدارلامنى تولىق ەنگىزدى. ال، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ دامۋى رەسمي دەرەكتەردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا كورسەتىلدى. ينكليۋزيۆتى ءبىلىم جۇيەسىن دامىتۋ: 2015 جىلعا قاراي مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردى بىرىكتىرىپ وقىتۋدىڭ مودۋلدىك باعدارلامالارى; مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردى جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتادا بىرىكتىرىپ وقىتۋ ەرەجەسى ازىرلەنەدى، ءتۇرلى ەرەكشەلىگى بار بالالار ءۇشىن بىرىگۋ نىساندارى انىقتالادى; 2020 جىلدان باستاپ مەكتەپتەردە ەرەكشە بالالار ءۇشىن قوتەرگىش جابدىقتار، سانيتارلىق بولمەلەردە ارنايى قۇرالدار ورناتۋ، تۇتقالارمەن ارنايى پارتالار، ارنايى ۇستەلدەر جانە باسقا دا كومپەنساتورلىق قۇرالدارمەن جاراقتاندىرۋ ارقىلى «كەدەرگىسىز ايماقتار» قۇرىلىپ باستالدى. بۇگىندە ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىندا ەرەكشە بالالارعا ءبىلىم بەرۋدى قولداۋ نەگىزىندە جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە تۇزەتە-دامىتا وقىتۋ سىنىپتارى اشىلۋدا. بۇل سىنىپتىڭ ماقساتى: ءار سىنىپتاعى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى وقۋشىلاردى ءبىر سىنىپقا توپتاستىرىپ، ءار وقۋشىعا جەكەلەپ سىنىبى مەن وقۋ باعدارلاماسىنا ساي ءبىلىم بەرۋ. ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدىڭ ماقساتى: دامۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردىڭ قالىپتى بالالارمەن بىرگە ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساۋ. ياعني ادامنىڭ جىنىسىنا، دىنىنە، شىعۋ تەگىنە قاراماستان تەڭ قۇقىلى جەكە تۇلعا رەتىندە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى بولىپ تابىلادى.
ناعىز ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدىڭ العاشقى ساتىسىندا 2 جۇيەنى بىرىكتىرۋ، ياعني جالپى جانە ارناۋلى جۇيەلەردى ءبىر-بىرىنە جاقىنداستىرۋ كوزدەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 11.07.2002 جىلعى «مۇمكىندىگى شەكتەۋلى» بالالارعا الەۋمەتتىك-پەداگوگيكالىق-پسيحولوگيالىق تۇزەۋ ارقىلى قولداۋ تۋرالى» № 343 زاڭى بويىنشا تدو سىنىپتارى ۇيدەن وقىتۋ، ۇيدەن الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋ، كومەكشى باعدارلاما، ارنايى (پدت) باعدارلاما بويىنشا كۋالىك بەرۋ ەرەجەلەرىن جانە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردى قورعاۋ، قامقورلاۋ، دياگنوزىن انىقتاۋ، ەمدەۋ، وڭالتۋ، تاربيەلەۋ، وقىتۋ، قاتارعا قوسۋ ماسەلەلەرى بويىنشا جاڭادان شىققان زاڭ، قاۋلى، ەرەجە تارتىپتەرىندە قارالعان. سوندىقتان، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر، بالالاباقاشالار پمپك-نىڭ قورىتىندىسى بويىنشا كورسەتىلگەن بالانىڭ دەڭگەيىنە قاراي جەڭىل باعدارلامامەن ءبىلىم بەرۋگە تاربيەشىلەرمەن مۇعالىمدەر ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋگە دايىن بولعانى ءجون. ينكليۋزيۆتى وقىتۋ نەگىزىندە بالالاردىڭ قانداي دا ءبىر ديسكريميناتسياسىن جوققا شىعارۋ، بارلىق ادامدارعا دەگەن تەڭدىك قاتىناسىن قامتاماسىز ەتۋ، سونىمەن قاتار وقىتۋدىڭ ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار بالالارعا ارنايى جاعداي قالىپتاستىرۋدىڭ يدەولوگياسى جاتىر. تاجىريبە كورسەتكەندەي قاتاڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن بالالاردىڭ ءبىر بولىگى شىعىپ قالىپ جاتادى. مۇنداي قالىپتاسقان جۇيە بالانىڭ دارالىق قاجەتتىلىگىن قاناعاتتتاندىرا المايدى. ينكليۋزيۆتى باعىت مۇنداي بالالاردى وقۋدا جەتىستىككە جەتۋگە ىقپال ەتىپ، جاقسى ءومىر ءسۇرۋ مۇمكنشىلىگىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قولدانىلۋى ءتيىس.
پەداگوگيكالىق ءبىلىمدى ناقتى قايتا قۇرۋ كوپ جاعدايدا گۋمانيتارلىق ۇدەرىستەر مەن قازاقستان قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق كەزەڭدەرىنە بايلانىستى بولىپ وتىر. جالپىادامدىق قۇندىلىقتاردى قوعام تۇسىنىگىندە بەكىتۋ، ەڭ الدىمەن دامۋىنا ماسەلەسى بار جاستارعا دەگەن كوزقاراسپەن، ولاردى الەۋمەتتەندىرۋ، ينتەگراتسيادا نەمەسە ينكليۋزيۆتىك ءبىلىم بەرۋ سۇراقتارىن شەشۋمەن نەگىزدەلەدى. ينكليۋزيۆتىك وقىتۋدىڭ بازالىق قۇقىقتىق قۇجاتى ەرەكشە وقىتۋدى قاجەت ەتەتىن ءبىلىم الۋشىلارعا ناتيجەلى كومەك كورسەتۋدە، ولاردى وقىتۋ، تاربيەلەۋ، ەڭبەككە جانە ماماندىققا دايارلاۋدا «مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالارمەن الەۋمەتتىك جانە مەديتسينالىق-پەداگوگيكالىق كوررەكتسيالىق سۇيەمەلدەۋ كورسەتۋ بويىنشا ءىس-شارالار جوسپارىن بەكىتۋ تۋرالى»، «مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالارمەن كىرىكتىرىلگەن (ينكليۋزيۆتى) ءبىلىم بەرۋدى ۇيىمداستىرۋ بويىنشا نۇسقاۋى»، «مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالارمەن پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق سۇيەمەلەدەۋ» بويىنشا ادىستەمەلىك نۇسقاۋلار باسشىلىققا الىنعانى ءجون. قازىرگى تاڭداعى عىلىمي-تەوريالىق زەرتتەۋلەردە ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدىڭ 8 قاعيداسى ۇسىنىلۋدا:
- ادام قۇندىلىعى ونىڭ قابىلەتى مەن تابىسىنا تاۋەلدى بولمايدى;
- ءاربىر ادام سەزىنۋگە جانە ويلانۋعا قابىلەتتى;
- ءاربىر ادام تىڭدالۋ ءۇشىن قارىم-قاتىناسقا تۇسۋگە قۇقىعى بار;
- بارلىق ادام ءبىر-بىرىنە مۇقتاج;
- تۇپنۇسقالى ءبىلىم بەرۋ شىنايى ءوزارا قارىم-قاتىناس شەڭبەرىندە جۇزەگە اسادى;
- بارلىق ادامدار قولداۋعا جانە قۇرداستارىمەن دوستىققا ءزارۋ;
- بارلىق ءبىلىم الۋشىلار ءۇشىن ىلگەرىلەۋ ورىنداي الماعاننان گورى، جاساي
الۋدا بولۋى مۇمكىن;
- جان-جاقتىلىق ادام ءومىرىنىڭ دامۋ اياسىن كەڭەيتەدى.
مەملەكەتتىڭ الدىندا تۇرعان باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى ەڭ الدىمەن عىلىمي-پەداگوگيكالىق قاۋىم اراسىندا اقپاراتتىق-اعارتۋشىلىق جۇمىستاردى جۇرگىزۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ۇدەرىس ءبىراشاما جىلدار كولەمىندە ورىن الىپ كەلەدى. اسىرەسە، نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازا قۇرۋ، يگەرەتىن ماتەريالدار مەن وقىتۋشى قۇرامىن دايىنداۋ، ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدى ەنگىزۋ بويىنشا الىس-جاقىن شەتەلدىڭ تاجىريبەسىنە تالداۋ جاساۋ ارقىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ جۇمىستارىن جۇيەلى ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى شەشىمىن تابۋدا. قازىرگى تاڭدا ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدى عىلىمي-ادىستەمەلىك جانە كادرلىق قامتاماسىز ەتۋ كوكەيتەستىلىگىن جوعالتقان جوق. ينكليۋزياعا الەۋمەتتىك سۇرانىس جوعارى. تاجىريبەنىڭ سۇرانىسى بۇگىنگى كۇنى «كىمدى، قالاي، قاي جەردە جانە نەگە ۇيرەتەدى؟» سۇراقتارىن العا تارتادى. ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ سيستەماسىنىڭ ءوزى ينكليۋزيۆتىك قوعامنىڭ دامۋىنىڭ ءتيىمدى مەحانيزمى بولىپ تابىلادى. «بارشاعا ورتاق» ءبىلىم بەرۋ سيستەماسىن دامىتا وتىرىپ، ءبىز ينكليۋزيۆتىك قوعام، ياعني ءاربىر ادام ءۇشىن قوعامدى دامىتۋعا جول اشامىز. ينكليۋزيۆتى ءبىلىم مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالارعا بالاباقشا، مەكتەپ، ينستيتۋت، مەكتەپكە دەيىنگى جانە مەكتەپ ومىرىنە تولىق كولەمدە قاتىسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن قوسا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتارىمىزعا كوبىرەك كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك. ولار ءۇشىن قازاقستان كەدەرگىسىز ايماققا اينالۋعا ءتيىس. بۇل ءوزىمىزدىڭ جانە قوعام الدىنداعى پارىزىمىز. ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسىنىڭ ورتاسى دەنساۋلىعىنىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردىڭ قاجەتتىلىگىنە بەيىمدەلۋى «كەدەرگىسىز» بولۋى كەرەك. وسىلايشا، قازىرگى تاڭدا بارلىق الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىرعان بالالاردىڭ جەكە سۇرانىستارى مەن ەرەكشەلىكتەرىنە ورتانىڭ، وتباسىنىڭ قاتىسۋىمەن ءبىلىم بەرۋ ۇردىسىنە تولىق قوسۋدى قاراستىراتىن شەشىم – ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ بولىپ تابىلادى.
