قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرىلتايىندا قالامگەرلەرگە تاراتىلعان «ادەبي ءومىر» فوتوشەجىرەسىنەن داۋ شىقتى. بۇل جيناققا جاريالانعان سۋرەتتەر رۇقساتسىز جاريالانعانى ايتىلادى. بۇعان قوسا سۋرەتتىڭ اۆتورلارى كورسەتىلمەگەن. تۋىندى يەلەرى ەندى زاڭدى جولمەن قۋىنۋدى ءجون ساناپ وتىر.
بۇل فوتوالبوم جازۋشىلار وداعىنىڭ 85 جىلدىعىنا ارنالىپ شىعارىلعان ەكەن. ال بيىل قۇرىلعانىنا 98 جىل تولاتىن بىرلەستىكتىڭ جيناقتى نەگە قازىر تاراتىپ جاتقانىن ەشكىم سۇراپ جاتقان جوق.
«ادەبي ءومىر دە، فوتوشەجىرە دە ەلگە كەرەك»
داۋ اۆتورلىق قۇقىق ماسەلەسىنەن تۋىنداپ وتىر. فوتوگرافتار البوم جازۋشىلارعا تاراتىلعاننان كەيىن بارىپ، ءوز تۋىندىلارىن كورىپ ايران-اسىر تاڭعالعانعا ۇقسايدى.
بۇل تۋرالى ءبىرىنشى بولىپ، بەلگىلى فوتوگراف شۇكىر شاحاي الەۋمەتتىك جەلىدە دابىل قاققان. وعان باسقا دا فوتوگرافتار مەن باسقا دا شىعارماشىلىق وكىلدەرى مەن قاراپايىم ادامدار ۇلەس قوسقان.
«ەڭبەگىم كەتتى دالاعا... ادەبي ءومىر دە، فوتوشەجىرە دە ەلگە كەرەك. بىراق وسىنىڭ ءبارىن ءوز رەتىمەن، ءوز جونىمەن اتقارعان ءجون. سول فوتوالبومدا مەن تۇسىرگەن باقانداي التى سۋرەت جاريالانىپتى. الايدا ەش جەردە اتى-ءجونىم كورسەتىلمەگەن. جالعىز مەن ەمەس، باسقا فوتوتىلشىلەردىڭ دە ەشقايسىسىنىڭ ەسىمى جازىلماعان. بۇل نە سوندا؟ ەڭبەگىمىز نەگە ەلەنبەيدى؟ وسى كىتاپتى قۇراستىرۋ بارىسىندا ءبىر فوتوتىلشىدەن سۇراسا، بارلىق سۋرەتتى انىقتاپ بەرەدى عوي. قۇدايعا شۇكىر، ءبىر-ءبىرىنىڭ بالالارىن جاقسى بىلەتىن جاقىن دوستار سەكىلدى ءبىز دە تۇسىرگەن سۋرەتتەرىمىزدى ءبىر قاراعاننان تۇستەپ تانيمىز. سوندىقتان بۇل اسا قيىن شارۋا ەمەس. راس، كەيدە سۋرەتتەر الەۋمەتتىك جەلىدە اۆتورسىز جاريالانىپ كەتە بەرەدى. سودان الا سالىپ، جازۋشىلار وداعى سياقتى سالماقتى مەكەمە شىعاراتىن ساليقالى كىتاپقا اۆتورىن كورسەتپەي باسا سالعاندارىڭىز قالاي?»-دەدى ول.
كوپشىلىك ونى قولداعان.
«قويىرتپاق جاساپ جىبەرگەن»
جازۋشى بەيبىت ساپارالى الەۋمەتتىك جەلىگە جازعان پىكىرىندە جيناقتا سۋرەت اۆتورلارىنا كوڭىل بولىنبەگەنىن اتاپ ءوتتى.
«فوتوشەجىرەنى ەندى عانا قولعا الىپ، اسىقپاي پاراقتاپ شىقتىق. فوتو اۆتورلارىنا ەش كوڭىل بولىنبەگەن. اشىق اقپارات كوزدەرىنەن الدىق دەپ قويا سالعان. بارىنشا اتاپ ءوتۋ كەرەك ەدى. اتالمىش جيناق 2019 جىلى 2000 تارالىممەن باسىلعان. ودان بەرى قانشاما القالى جيىندار ءوتتى نەمەسە چات ارقىلى دا حابار بەرىپ، قول قويدىرىپ تاراتۋعا بولاتىن ەدى عوي؟ كىتاپ باسىلار الدىندا فوتو جيناقتاپ سۇراۋ دا سالعان ەمەس. شەجىرە بولعان سوڭ ۋاقىت، زامان، كەزەڭ ءتارتىبى قاتاڭ ساقتالسا كەرەك-ءتى. جوق، ولاي ەمەس، الپىس جىل بۇرىنعى فوتو مەن بەرتىڭگى جاس قالامگەرلەر سۋرەتى تەڭدەي بەرىلىپ، ساپىرىلىسىپ كەتكەن. كامەن ورازالين، جانىبەك كارمەنوۆ سياقتى مارقۇمداردىڭ بىردە-ءبىر فوتوسى جوق؟! ءبىز سياقتى الپىسقا بەت العانداردىڭ دا جەكە تۇرماق، كوپپەن تۇسكەن ءبىر فوتومىز جوق؟! جاسىنا، ەڭبەگىنە، اتاعىنا قاراماي ارالاستىرىپ قويىرتپاق جاساپ جىبەرگەن. «ادەبي ءومىر» دەگەن اتاۋ دا وتە ءدال كەلمەيدى. وزگە ۇلت قالامگەرلەرى وكىلدەرى دە از قامتىلعان. وداقتىڭ اتىنان ابدەن ويلاسىپ شىعارىلعان كىتاپ دەۋگە ەش كەلمەيدى»، - دەپ پىكىر بىلدىرگەن جازۋشى.
«جازىلماسا نە بوپتى؟..»
ال ءفوتوتىلشى ناحىپ شىنتەمىروۆ بولسا، ەلىمىزدە فوتوگرافتاردىڭ ەڭبەگى لايىق دەڭگەيدە باعالانبايتىنىن جازىپ، شاعىنعان
«وسى سىندى جايت مەنىڭ باسىمنان دا بىرنەشە رەت ءوتتى. بەلگىلى ءبىر جۋرنالدىڭ رەداكتورى مەنەن سۋرەتتەر الىپ، ءبىر سانىنا 25 شاقتى فوتونى جاريالاعان بولاتىن. ەڭ سوراقىسى – اۆتورلىق قۇقىق ساقتالماعان. نەگە cۋرەتتەردە مەنىڭ اتى-ءجونىم بەرىلمەگەن دەسەم، «ۇمىتىپ كەتىپپىز» دەيدى.
«جازىلماسا نە بولىپتى؟ بۇرىندارى دا جاريالادىق قوي، ونىڭ ۇستىنەن سەنىڭ جۇمىس ورنىڭمەن كەلىسىم شارتىمىز بار» دەگەن جاۋاپ الدىم. بۇل اقپارات تاراتۋ مەن اۆتورلىق قۇقىق، جۋرناليستىك ەتيكا نورمالارى سىندى ءبىز باعىناتىن زاڭدىلىقتارعا قايشى ەمەس پە؟ سۋرەتتى تۇسىرگەن اۆتوردىڭ اتى اتالۋى ءتيىس. سوندىقتان فوتوگرافتارعا قاتىستى اۆتورلىق قۇقىق تۋرالى زاڭدى تولىقتىرۋ كەرەك. سول كەزدە عانا ەڭبەك باعالانادى!»- دەپ نازىن ايتتى ول.
جازبا اۆتورى شۇكىر شاحايدى جاناربەك ءاشىمجان، كەنجەعالي مىرجىقباي، ساۋلە جانپەيىسوۆا، جولتاي جۇمات-ءالماشۇلى سىندى بەلگىلى تۇلعالار قولداپ، پىكىر ءبىلدىردى.
«شالا ءبۇلىنىپ جاتقان جوقپىن»
بۇعان قوسا، داۋ تۋدىرعان فوتو-جيناقتى شىعارعانداردى عانا قولداپ، فوتوگرافتارعا ناز ايتقاندار دا جوق ەمەس.
ماسەلەن، تالاپ قاراش بىلاي دەپ جازعان:
«قازاق ادەبيەتىنىڭ اقساقالى ءابۋ سارسەنباەۆ پەن پەن اقىن انام قانيپا بۇعىباەۆانىڭ ءبىر تال فوتوسۋرەتى وسى كىتاپقا ەنگەنىنە قۋاندىم! بىراق فوتو مەنىڭ مۇراعاتىمنان الىنعان ەدى دەپ، شالا ءبۇلىنىپ جاتقان جوقپىن! قايتا قازاق رۋحانياتى ءۇشىن وسىنداي ەڭبەكتىڭ جارىققا شىققانىنا بəرەكەلدى دەپ وتىرمىن! "كوش جۇرە تۇزەلەر"! سابىر ساقتايىق əرىپتەستەر!
«ادىرنا» ءتىلشىسى فوتوجۋرناليسپەن تىلدەسىپ، وقيعانىڭ ءمان-جايىن سۇراپ ءبىلدى.
- سۋرەتتەرىمدى «تاۋەلسىزدىك: قاس-قاعىم ءسات» دەگەن فوتوالبومىمنان كوشىرىپ العان سەكىلدى. ماعان ەشكىم حابارلاسپادى. جازبامدى وقىعان باسقا دا ءفوتوتىلشى ارىپتەستەرىم ءوز شاعىمدارىن ايتىپ، مەنى قولداپ جاتىر, - دەدى شۇكىر شاحاي.
«سوتقا بەرۋگە بولادى»
ءبىز نە سەبەپتى سۋرەت اۆتورلارىنىڭ كورسەتىلمەگەنىن ءبىلۋ ءۇشىن جيناقتى قۇراستىرعان عالىم قاليبەكۇلىنا حابارلاستىق. ول سوڭعى قۇرىلتايدا جازۋشىلار وداعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارلارىنىڭ ءبىرى بولىپ بەكىگەن. ءبىز وسى داۋدىڭ ءمان-جايىن سۇراعانىمىزدا، ول قولىنىڭ تيمەي جاتقانىن ايتىپ، جاۋاپ بەرۋگە اسا ىقىلاستى بولمادى. شاماسى، جاڭا قىزمەتىنە ەندى كىرىسكەن شىعار دەپ جوبالاعاننان باسقا امال قالمادى.
ال زاڭگەر ماۋلەن سپانكۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا، فوتو ماسەلەسىندە دە اۆتورلىق قۇقىق زاڭمەن قورعالادى.
«تۋىندى اۆتورلارى سۋرەتتەرىن رۇقساتسىز پايدالانعان ادامدارعا قاتىستى ءوز نارازىلىقتارىن بىلدىرە الادى. ەگەر ۇيىمداستىرشىلار تالاپ-تىلەكتەردى ورىنداماسا، ارىز جازىپ، ولاردى سوتقا بەرۋگە بولادى. بۇل ءىس قىلمىستىق كودەكستىڭ 198-بابى، ياعني اۆتورلىق جانە (نەمەسە) ساباقتاس قۇقىقتاردى بۇزۋ بويىنشا قارالادى. زاڭ بويىنشا 80 اەك-كە دەيىن ايىپپۇل سالىنادى»،—دەدى مامان.
ەلدەگى مەديا سالاسىندا جانە الەۋمەتتىك جەلىدە مۇنداي داۋ ءجيى كوتەرەلىپ جاتادى. سوعان قاراماستان، سۋرەتتى رۇقساتسىز پايدالانۋ تىيىلماي تۇر. 2018 جىلى تاعى ءبىر فوتوگراف سارسەنبەك قىزايبەكۇلى «رۋحاني جاڭعىرۋ» ۇرانىنا ءوزىنىڭ فوتوسىن رۇقساتسىز جاريالاعانى ءۇشىن الماتى اكىمدىگىن سوتقا بەرگەن. سوت اكىمدىكتى وتاماقى تولەۋگە مىندەتتەگەن.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
