داۋلى سايلاۋدان كەيىن ءماجىلىستىڭ جۇمىسقا كىرىسكەنىنە ءبىر اي بولدى. وسى ارالىقتا دەپۋتاتتاردىڭ توسىن ارەكەتى «سايلاۋ ادىلەتسىز ءوتتى» دەگەن پىكىرلەردەن باسىم ءتۇستى.
«امان بولىڭىز!»
ءماجىلىس ءوز جۇمىسىن باستاماس بۇرىن كوزگە تۇسكەن دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرى ارداق نازاروۆ بولدى. ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا الماتى وبلىسىنان سايلانىپ كەلگەن ازامات جۋرناليستەردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرمەي، سىننىڭ استىندا قالدى. ەرەجەسىز جەكپە-جەكتىڭ شەبەرىنىڭ ارەكەتى الەۋمەتتىك جەلىدە قىزۋ تالقىلانىپ، جۇرت «حالىقتىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرمەسە نەگە دەپۋتات بولدى؟» دەپ جاپپاي ايىپتادى.
كەيىن جۋرناليستەر اتالعان دەپۋتاتتىڭ «تارتىبىنە» بايلانىستى ءماجىلىس توراعاسى ەرلان قوشانوۆقا شاعىمدانعاننان سوڭ ارداق نازاروۆتىڭ ارىنى باسىلىپ قالدى.
ءبىر قىزىعى ول ءوزىنىڭ ارەكەتىن بىلاي ءتۇسىندىردى: «ءبىراز سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلمەدى دەپ ۋايىمداپ وتىرعاندارىڭىزدى بىلەمىن. ءبىز سپورتشىمىز عوي، رينگكە قىزدىرىنباي كىرمەيمىز. ءدال سول سياقتى ساياسي رينگتە دە قىزدىرىنىپ، جان-جاقتى باعامداپ، ىشكى كۋحنياسىن كورىپ بارىپ جاۋاپ بەرگەنىمىز دۇرىس بولادى. جاقسى-جاماندى تارازىلايتىن، باعا بەرەتىن ۋاقىت ءالى الدا.
ايتپاقشى جۋرناليستەر قاۋىمىنا العىسىمدى بىلدىرەمىن، ءبىزدى ساياسي مايدانعا كىرمەستەن بۇرىن شىڭداپ جاتىرسىزدار»، دەپ جازدى ول.
ءاۋ باستا جۋرناليستەردىڭ سۇراعىنا «امان بولىڭىز» دەپ تۇسىنىكسىز جاۋاپ بەرگەن دەپۋتاتتىڭ ءوزى ءبىر «قاتەردەن» امان قالدى. ەندى بۇدان بىلاي ول جۋرناليستەردى رەنجىتپەيتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىز.
توسىن ساۋال
ايتپاقشى، ارداق نازاروۆتىڭ ەڭ العاشقى دەپۋتاتتىق ساۋالى دا قىزىق بولدى. ءماجىلىس دەپۋتاتىن تولعاندىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى لگبت-نىڭ ەلىمىزدەگى جاعدايىنا ارنالدى.
«8 ساۋىردە استانادا فەمينيستەر شەرۋى ءوتتى. بۇل كۇنى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى ميتينگ بولادى دەگەن. بىراق، ولاي بولمادى، جينالعاندار ايەل تەڭدىگىن ايتۋدان باستاپ، سوڭىندا گوموسەكسۋاليزمدى ناسيحاتتادى. ورىمدەي بالالار، اراسىندا وقۋشىلار دا بار، لگبت جالاۋىن جامىلىپ ءجۇر. جالپى، سوڭعى كەزدە ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە بىرجىنىستىق نەكە، گوموسەكسۋاليزم، جىنىستى اۋىستىرۋ سەكىلدى ماسەلەلەر ەركىن ناسيحاتتالىپ جاتىر. ەڭ سوراقىسى، گەي-پروپوگاندا قازىر استانا مەن الماتى سەكىلدى ءىرى قالالاردىڭ جەكەمەنشىك مەكتەپتەرىندە دە وتە قارقىندى ناسيحاتتالىپ جاتىر»، - دەيدى ول.
ازاماتتاردىڭ ىشىندە دەپۋتاتتىڭ ساۋالىن قولداعان دا، قارسى بولعان دا ازاماتتار بولدى. حالىقتىڭ ءبىر بولىگى لگبت-ءنىڭ ىسىنە بەي-جاي قاراماي، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە قارسى ناقتى شارا قابىلداۋ كەرەك دەپ ساناسا، ال ەكىنشى توپ ەلىمىزدە بۇدان دا ماڭىزدى ماسەلەلەر بار ەكەنىن العا تارتتى. بۇل ازاماتتار ارداق نازاروۆتىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىن ءدىني كوزقاراسىمەن بايلانىستىرىپ، ەلىمىزدىڭ زايىرلى مەملەكەت ەكەنىن ەسكە سالدى.
مىڭ قۇبىلعان زايىتوۆ
بەلگىلى ايتىسكەر اقىن رينات زايىتوۆتىڭ «امانات» پارتياسىنىڭ اتىنان ءماجىلىس دەپۋتاتاتى بولۋى جۇرتتىڭ ەرەكشە باقىلاۋىندا. الايدا الامان ايتىستا وتكىر ولەڭدەرىمەن تانىلعان اقىن ءوز پوزيتسياسىننان اۋىتقي باستاعان سەكىلدى.
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى 19 سەپاراتيستىڭ ارەكەتىنەن كەيىن جۇرت پەتروپاۆل مەن پاۆلوداردىڭ اتىن وزگەرتۋدى قايتا تالاپ ەتە باستادى. مىنە، وسى كەزدە جۋرناليستەر دەپۋتاتتان اتالعان قالانىڭ اتىن اۋىستىرۋ جايىن سۇراعان بولاتىن.
«پەتروپاۆل قالاسىندا ونسىزدا سەپاراتيستىك ءىس-قيمىلدى كورىپ جاتىرمىز. ءبىز قالا اتاۋىن اۋىستىرامىز دەسەك بۇل زاڭعا قاراما-قايشى. كەيىن حالىقتىڭ نارازىلىعى تۋمايتىنىنا كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ ولار نارازىلىق تۋدىرۋى مۇمكىن. وسى جاعىن ءبىز رەتتەپ، زاڭ اياسىندا حالىق تا ۇندەمەيتىندەي، ءبىز دە قاناعاتتاناتىنداي جولىن تابۋىمىز كەرەك. نارازىلىق بىلدىرەتىن جەرگىلىكتى حالىق بار. ايىنا ءبىر رەت پەتروپاۆلعا بارامىن. وعان قارسى بولىپ وتىرعان وزگە ۇلت ەمەس، ءوز ۇلتىمىزدىڭ ادامدارى دا بار، - دەدى رينات زايىتوۆ.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى دەپۋتات قوس قالانىڭ اتاۋىن اۋىستىرۋدى «وتقا ماي قۇيۋ» دەپ سانايتىنىن ايتتى. ءبىر قىزىعى 2018 جىلى پەتروپاۆلدا وتكەن ايتىستا ول "قالانى قىزىلجار دەپ اتاۋ كەرەك!" دەپ ءوزى تىلىمەن ايتقاندا «وتقا ماي قۇيعان» بولاتىن. ناقتىراق ايتساق ول:
ارقاسىن اقىن نەگە سۋىندىرسىن؟
اقيقات ايتا الماسام قۇنىم قۇرسىن.
قالانى قىزىلجار دەپ اتاۋ كەرەك،
كەلىسپەس ۇلتتار بولسا قىرىن ءجۇرسىن.
ول اتتى بيىلدان اق قالدىرمايىق،
ۇكىمەت نازارىنا ءىلىندىرسىن.
سەبەبى بيىل پۋتين كەلەدى ەكەن،
سول كەزدە ول دا كوزىن ءسۇرىندىرسىن.
ەلىمنىڭ ازاتتىعى بار ەكەنىن،
جەرىمنىڭ اتاۋىنان ءبىلىپ ءجۇرسىن، - دەگەن بولاتىن.
ءبىر كەزدە وتكىر ولەڭىمەن تانىلعان «وت اۋىزدى» ايتىسكەردىڭ قولعا ماندات تيگەندە وزگەرىپ كەتكەنى قىزىق بولدى. «ماعان دوسىڭدى كورسەت، مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ايتايىن» دەگەن تامسىلدەي، ءبىراز «مىقتىنى» دەپۋتاتتىق ماندات بەرىپ كىم ەكەنىن ءبىلىپ الۋعا بولادى ەكەن.
باپي نەگە بايىپتى بولمادى؟
رينات زايىتوۆتان كەيىن جۇرتتىڭ نازارىن وزىنە ەرەكشە اۋدارىپ وتىرعان دەپۋتاتتىڭ ءبىرى ەرمۇرات باپي دەپ ايتساق قاتتى قاتەلەسپەيتىن سەكىلدىمىز. شيرەك عاسىر بويى وپپوزيتسيالىق «دات» گازەتىن شىعارىپ، نازارباەۆ جۇيەسىمەن ارپالىسقان ازامات توقاەۆ بيلىگى كەزىندە جۇمسارا باستادى. سودان بولسا كەرەك، جۇرت اراسىندا «ەرمۇرات باپي بيلىكپەن كەلىسىمگە كەلىپ، ءماجىلىس دەپۋتاتى بولدى» دەگەن اڭگىمە ءجيى ايتىلادى. ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا سىنعا تۇسكەن تالاي مىقتىنىڭ جولى كەسىلگەندە ەرمۇرات ءباپيدىڭ دەپۋتات بولۋى جوعارىداعى كۇدىكتى راستاي تۇسەتىندەي.
ءساۋىردىڭ 10-ى كۇنى جاڭاوزەننىڭ 100-دەن استام ازاماتى استاناعا كەلىپ، ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى الدىندا قونىپ شىقتى. سول كەزدە ەرەۋىلشىلەردىڭ الدىنا دەپۋتاتتاردىڭ اراسىنان تەك ەرمۇرات باپي، رينات زايىتوۆ جانە ماقسات تولىقباي عانا باردى. جۋرناليستەردىڭ ءبىرى «كەشەلى بەرى جاڭاوزەندىك ازاماتتارعا نەگە كەلمەدىڭىزدەر؟» دەپ سۇراعاندا ەرمۇرات باپي «كەشە كەلگەندە ءبىر نارسە شەشىلەتىن بە ەدى؟!» دەپ دۇرسە قويا بەردى. كوكتەمنىڭ سۋىق كۇنىندە ءبىر ءتۇن دالادا قونعان ازاماتتاردىڭ الدىندا مۇنداي ءسوز ايتۋ قانشالىقتى دۇرىس بولدى؟ قىزۋ قاندى جاڭاوزەندىكتىڭ ءبىرى وقىس سويلەپ، دەپۋتاتتى ماسقارا ەتۋى مۇمكىن ەدى عوي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ەرمۇرات باپيگە حالىقتىڭ الدىندا بايىپتى بولعانى ءجون سەكىلدى. مۇنداي مىنەزدى حالىققا ەمەس، جاۋاپسىز شەنەۋنىككە كورسەتكەنى الدەقايدا ورىندى بولار ەدى.
وسى اپتادا ەرمۇرات باپي سامات ءابىشتى قۇتقارۋ ءۇشىن كارىم ءماسىموۆتى "قۇربان ەتتى" دەپ مالىمدەدى. دەپۋتات ۇقك-دەگى جەدەل شارالارعا جاۋاپتى بولعان ەكس-پرەزيدەنتتىڭ نەمەرە ءىنىسى – ۇقك توراعاسىنىڭ بۇرىنعى ءبىرىنشى ورىنباسارى سامات ءابىشتى ء“جاي عانا بوساتا سالىپ”، قالعانىن جاۋاپقا تارتقانىن ادىلدىك دەپ سانامايدى. دەپۋتات مۇنى ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ اراسىنداعى “كەلىسسوزدىڭ” كورىنىسىنە بالايدى.
ءماجىلىس دەپۋتاتى وتە ورىندى پىكىر ءبىلدىرىپ وتىر. تەك ول بۇل مالىمدەمەنى ءجۋرناليستىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەن كەزدە ەمەس، ماجىلىستە دەپۋتاتتىق ساۋال رەتىندە كوتەرۋى كەرەك ەدى.
جاڭبىرشين نەدەن جاڭىلدى؟
ەرمۇرات باپي، رينات زايىتوۆ جانە ماقسات تولىقباي جاڭاوزەن ازاماتتارىنا جولىعىپ، ولاردىڭ جاعدايىن سۇراپ جۇرگەندە ەدىل جاڭبىرشين جىلى كابينەتىندە دەپۋتاتتىق ساۋال ازىرلەپ جاتقانىن ايتادى. ياعني تاياق تاستام جەردەگى جەرلەستەرىنە جارتى ساعات ۋاقىتىن قيماعان ازامات وسى كەزدە جاڭاوزەندىك جۇمىسشىلاردىڭ ماسەلەسىن دەپۋتاتتىق ساۋال رەتىندە دايىنداعانىن ايتىپ، اقتالدى. بۇل كەزدە الەۋمەتتىك جەلىدە «ماڭعىستاۋ وبلىسىنان ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا سايلانعان ەدىل جاڭبىرشين نەگە جەرلەستەرىنە بارمايدى؟» دەگەن سۇراق قىزۋ تالقىلانىپ جاتقان بولاتىن. بۇل سۇراققا ءماجىلىس دەپۋتاتى قالاي جاۋاپ بەردى؟
«جاڭاوزەندىك جۇمىسشىلاردىڭ ماسەلەسى كوپتەن بەرى قوردالانىپ، ايتىلىپ كەلە جاتقان ماسەلە. سوندىقتان بۇل جەردە جۇيەلىك كەمشىلىكتەر بار. سول بويىنشا جۇمىستار جاسالۋى كەرەك. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، مەن «بەكالي» كومپانياسىنىڭ باسشىسىمەن وتكەن سەنبى كۇنى اقتاۋعا ارنايى بارىپ، كەزدەستىم. ول كورسەتكەن قۇجاتتاردى استاناعا الىپ كەلىپ، ەكى كۇن بويى سونى سارالاپ ارنايى باس پروكۋراتۋرا، «سامۇرىق قازىنا» جانە ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنە حات جولدادىم. ال جاڭاوزەندىك جۇمىسشىلارعا نەگە بارمادىڭىز دەگەن سۇراققا كەلەر بولسام، نەگىزى كوشەدە، دالادا ماسەلە شەشىلمەيدى. ولار كوتەرگەن ماسەلە قۇجات بويىنشا مەنىڭ قولىمدا بار. ونى اتالعان كومپانيانىڭ باسشىلارى مەن جۇمىسشىلارى جاقسى بىلەدى. ولارمەن اقتاۋ قالاسىندا كەزدەستىم»، – دەپ جاۋاپ بەردى.
نەگىزى قانداي دا ءبىر وبلىستا پروبلەما تۋىنداسا، ەڭ ءبىرىنشى سول وڭىردەن سايلانىپ كەلگەن ازاماتتار ارەكەت ەتۋى كەرەك. ەدىل جاڭبىرشيننىڭ جاڭىلعان تۇسى وسى بولدى دەپ ەسەپتەيمىز.
بۇعان قوسا وتكەن ءبىر اي ىشىندە بالالارى ءىستى بولىپ، باسى داۋعا قالعان دەپۋتاتتار دا بولدى. ماجىلىستەگى «اۋىل» پارتياسى فراكتسياسىنىڭ دەپۋتاتى جيگۋلي دايراباەۆتىڭ قوس ۇلىنا سوت شەشىمى شىققان سوڭ، قوعام دەپۋتاتتىڭ مانداتى توقتاتىلادى دەپ كۇتكەن. الايدا ولاي بولماي شىقتى.
ماجىلىسكە ءبىر مانداتتى وكرۋگتەن سايلانعان «امانات» پارتياسىنا مۇشە دەپۋتاتتىڭ ۇلى اكەسى سايلاۋعا تۇسەر-تۇسپەستە شۋ شىعاردى. ول بەلگىلى بالۋان داۋلەت تۇرلىحانوۆتىڭ ۇلى – نۇراسىل تۇرلىحانوۆ. ول الماتىداعى ءبىر اداممەن جانجال كەزىندە اراشاعا ۇمتىلعان تاعى ەكى ادامدى سوققى استىنا العان. بىراق بۇل دا تۇرلىحانوۆتىڭ مانداتىنا اسەر ەتپەگەن كۇيى قالدى.
ءماجىلىس سايلاۋىنىڭ ناتيجەسى بۇرمالانعانى تۋرالى ماسەلە دەپۋتاتتاردىڭ وسىنداي ارەكەتتەرىنىڭ تاساسىندا قالعان سياقتى. سايلاۋ ناتيجەسىمەن كەلىسپەيتىن بۇرىنعى كانديداتتاردىڭ ءبىر توبى «حالىقتىق پارلامەنت» قۇرعان. الايدا ءبىر مارتە رۇقسات ەتىلمەگەن جيىن وتكىزىپ، ايىپپۇل سالىنىپ، كەيبىرەۋلەرى بىرنەشە تاۋلىككە قامالعان سوڭ بۇل توپتىڭ دا ءۇنى وشە باستاعان سياقتى.
سەرىك جولداسباي،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
