قازىرگى قوعامدا ادام تەڭدىگى مەن گەندەرلىك تەڭدىكتىڭ اراجىگى ايقىندالماي تۇر. قوعام تۇيسىنىگىندەگى تۇلعالىق ەركىن پوزيتسيانى كوپ جاعدايدا «ءوزىم بىلەمىننىڭ» ەگوسى باسىپ كەتىپ تۇر. وعان سەبەپ، ءبىزدىڭ قازاقي مەنتاليتەتكە ساي كەلمەيتىن شىعىس پەن باتىستان كەلگەن ەلىكتەۋشىلىك. ولاردىڭ «مەنى وسىلاي قابىلدا!» دەگەن پوزيتسيالىق ۇستانىمى ءبىزدىڭ كوركەم مىنەزدىلىك پەن سىپايىلىقتىڭ الدىن كەسە كولدەنەڭ كەسىپ وتىر. قازاققا جات وسى الەۋەتتىك ستەرەوتيپتەر بولاشاق ۇرپاقتىڭ ساناسىن ۋلايتىنى انىق.
گەندەرلىك تەڭدىك ستراتەگياسى نەگىزىنەن ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ تەڭدىگىنە قول جەتكىزۋ ماقساتىنداعى بيلىك پەن قوعامنىڭ ءوزارا ءتيىمدى ارەكەت ەتۋىنە باعىتتالعان كوزقاراس. گەندەر – بۇل ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ مىنەز-قۇلقىن، سونداي-اق ولاردىڭ اراسىنداعى الەۋمەتتىك ءوزارا قارىم-قاتىناستى ايقىندايتىن، ولاردىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني نورمالارى مەن رولدەرىنىڭ جيىنتىعى. «Gender» ءسوزى اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعاندا جىنىس (ەركەك، ايەل) دەگەندى بىلدىرەدى. ستراتەگيا – مەملەكەتتىڭ گەندەرلىك ساياساتىن ىسكە اسىرۋعا باعىتتالعان نەگىزگى قۇجات، ونى ىسكە اسىرۋدىڭ جانە مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعام تاراپىنان ونىڭ مونيتورينگىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ قۇرالى، دەموكراتيانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلادى. قازىرگى كەزدە ازاماتتىق قوعام ۇلتتىق گەندەرلىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋعا ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا گەندەرلىك تەڭدىككە قول جەتكىزۋ تەتىگىن جاساۋعا بەلسەندى تۇردە، كەڭ كولەمدى جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىر. بارلىق قوعام ءومىرىنىڭ سالالارىندا گەندەر تۇسىنىگى ايەلدەردىڭ عانا ەمەس ەرلەردىڭ دە تۇلعالىق ەرەكشەلىكتەرىن قورعايدى. بىراق ءوز مەنتاليتەتىمىزگە بايلانىستى قاراما-قايشىلىقتار كەزدەسەدى. قازىر كوپ وتباسىلاردا ءتۇرلى جاعداي بوپ جاتادى. نەگە ولاي بولىپ جاتىر، نەگە اجىراسۋ كوپ؟ سونىڭ ءبارى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.ونىڭ شەشۋ جولدارىن انىقتاۋ كەرەك.كوپشىلىكتىڭ تۇسىنىگىندە بۇل تەرمين كوبىنە ايەل ماسەلەسى، ايەلدىڭ بيلىككە تالاسۋى دەپ قابىلدانادى. ءار ۇلتتىڭ ءوز مەنتاليتەتى بار، ءبىزدىڭ دە ءوز مەنتاليتەتىمىز بار. جالپى، گەندەر دەگەن ايەل ادام مەن ەر ادامنىڭ قارىم-قاتىناسى. ال، قازاقتا ەر مەن ايەلدىڭ قارىم-قاتىناسى قانداي بولعان، ەر ادامدى سىيلاۋ، ۇلكەن ادامدى قۇرمەتتەۋ، قىز تاربيەسى تاعى باسقادا قۇندىلىقتاردى وسى ەتنوگەندەرولوگيا ارقىلى كورسەتەمىز. نەگىزى كوپشىلىك گەندەر دەگەن نارسەنى ەر ادامعا قىسىم سياقتى قابىلدايدى.الايدا، قازاق حالقىنىڭ ءوز گەندەرى بار. ال ءبىز وتباسى قۇندىلىقتارىن ساقتاۋىمىز كەرەك.
قوعامداعى بارلىق ازاماتتاردىڭ ءوزارا قۇرمەت جانە تەڭدىك قۇندىلىقتارىن جالعاستىرۋ جانە بەكىتۋ بارلىق دامىعان ەلدەردە بار قاعيدات. مەملەكەت دامۋىنىڭ يدەولوگيالىق نەگىزى بولىپ تابىلاتىن زايىرلىلىق – وسى! ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جاعدايىندا بىردەن-ءبىر ىڭعايلى، امبەباپ ءارى تاريحي تۇرعىدان قالىپتاسقان مەملەكەتتىك سيپاتى. سوندىقتان ونىڭ ناسيحاتتالۋى مەن نىعايۋى قوعام تۇراقتىلىعىنا ءسوزسىز يگى اسەر ەتەدى. وسىدان تۋىندايتىن اقپاراتتىق-اعارتۋ جۇمىستارىنىڭ باستى ماقساتى – قوعام مۇشەلەرىنە زايىرلىلىق جانە ءدىن ماسەلەلەرى جونىندە سارالانعان، دۇرىس، جۇيەلى، نەگىزدى كوزقاراستار قالىپتاستىرۋ بولۋعا ءتيىس. دۇرىس اقپاراتپەن قارۋلانعان قوعام جۇرەر جولىنان اداسپايدى، ومىرلىك باعىت-باعدارىن ءوزى تاڭدايدى. حالقىمىزدىڭ زاڭدى قۇرمەتتەۋى، ادام قۇقىعىن ارداقتاۋى سوناۋ ەرتە زاماننان-اق قالىپتاسقان. عاسىرلار بويى كەلە جاتقان ادەت-عۇرپىنا، سالت-ساناسىنا، ۇلكەنگە قۇرمەت كىشىگە ءىلتيپات، وتباسىندا، قوعام ورتاسىندا مادەنيەتتى سويلەۋ قارىم-قاتىناسىنا ايرىقشا باعا بەرگەن. ەل باسقارۋ ىسىنە دە ءجىتى ءمان بەرىپ، قازاقتىڭ بيلەرى، اقساقالدى قاريالاردىڭ ايتقان قاسيەتتى سوزدەرى، ناقىلدارى، وسيەتتەرى ەل اراسىنا كەڭىنەن تاراپ، كونستيتۋتسيا باپتارىنداي باعىت بەرىپ وتىرعان. ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدىڭ ءبىرىنشى بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى»، – دەپ ناقتى جازىلعان. وسى سەبەپتى قوعامداعى بارلىق ازاماتتاردىڭ ءوزارا قۇرمەت جانە تەڭدىك قۇندىلىقتارىن جالعاستىرۋعا قۇقى بار. ەلىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن بايلىعى – ادام مەن ادام ءومىرى بولعاندىقتان، ءاربىر ادام ءوزىنىڭ، وتباسىنىڭ، اتا-اناسى مەن بالا-شاعاسىنىڭ ومىرىنە، دەنساۋلىعىنا زور جاناشىرلىقپەن، ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋى كەرەك. ويتكەنى ۇلت دەنساۋلىعى – مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنىڭ قۇرامداس بولىگى. ءدال وسى تۇستا بارىمىزگە حالقىمىزدىڭ ءاردايىم ۇلكەنگە قۇرمەت كورسەتىپ، كىشىگە قامقور بولاتىن ابزال قاسيەتتەرى سەپتىگىن تيگىزەرىنە سەنۋىمىز كەرەك. «ادامنىڭ كۇنى اداممەن» دەيدى اتامىز قازاق.
ادامنىڭ وزىنە دەگەن سەنىمى – ۇلكەن كۇش. بۇل بويىمىزعا قاجىر، دەنەمىزگە قۋات، جۇرەگىمىزگە سەنىم ۇيالاتادى. ءبىز قازىر كومەككە اسا مۇقتاج قاريالاردى، ارداگەرلەرىمىزدى، كوپبالالى انالاردى، ءال-اۋقاتى تومەندەردى، جۇمىسقا جارامسىز جانداردى ەرەكشە قامقورلىققا الۋىمىز كەرەك. حالقىمىزدىڭ بويىنداعى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇزىلمەي جەتكەن ەڭ ىزگى قاسيەتتەر ءبىزدى وسىعان ۇندەيدى. ءدال قازىر بۇكىل ادامزات جولايرىقتا تۇر. الەمدىك گەوساياساتتى، ەكونوميكانى، ەكولوگيانى، قوعام ءومىرىنىڭ سان الۋان سالاسىن قامتىپ، تىزبەكتەلە كەلگەن، بۇرىن-سوڭدى بولماعان پروبلەمالار الەم مەملەكەتتەرىنىڭ قارىم-قاتىناسىن دا وزگەرتە باستادى. ءۇندى حالقىنىڭ ۇلى گۋمانيست قايراتكەرى ماحاتما گاندي: «الەمدى وزگەرتۋ ءۇشىن اۋەلى ءوزىمىز وزگەرۋىمىز كەرەك»، – دەگەن ەكەن. «بىرلىك جوق جەردە تىرلىك جوق»، – دەگەن ەكەن ايگىلى دانىشپان تولە بي. بەرەكە-بىرلىكتىڭ المايتىن قامالى، باعىندىرمايتىن بيىگى بولمايدى. ءبىز ءۇشىن اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى اڭساپ كۇتكەن، 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن قولىمىز جەتكەن ازاتتىقتى ماڭگى باياندى ەتۋدەن اسقان مۇرات جوق. قازاقستان – حالقىمىز تاتۋ-ءتاتتى جانە كەلىسىمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ورتاق شاڭىراعىمىز. بۇل – ەلباسى ساياساتىنىڭ ماڭىزدى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى. ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ وسى باعىتتى ءارى قاراي جالعاستىرۋدا. كەلىسىم مەن بىرلىك – مەملەكەتتىڭ تۇراقتى دامۋى جانە بارلىق ازاماتتىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ ءۇشىن قاجەتتى ءبىزدىڭ قوعامداعى باستى قۇندىلىقتار. قوعامدا بارلىق ازاماتتاردىڭ ءوزارا قۇرمەت جانە تەڭدىك قۇندىلىقتارى ءسوز بولعاندا مىنا جايت ەسكە تۇسەدى. قازاقتىڭ تاريحي ۇلتتىق تولەرانتتىلىعى ءوزىنىڭ باستى سيپاتىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق تولەرانتتىلىعى تۇيىق ەمەس، اشىق، قوناقجاي، ادامداردى جاقىنداستىرادى، ياعني ادامداردى اجىراتپايدى. قارىم-قاتىناسقا دايىن ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇل قازاقتاردىڭ جەر اۋدارىلعان حالىقتاردى قالاي قارسى العاندىعىنان ايقىن كورىنەدى.
قازىرگى قوعام قۇندىلىقتارى: مادەنيەت جانە وركەنيەت. ءسوز مادەنيەتى. سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ ادام قارىم-قاتىناسىنداعى ءرولى. الايدا،ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە ءۇشىن ادامداردىڭ بىرلەسىپ ءومىر ءسۇرۋى، ياعني قوعام بولىپ ۇيلەسۋى رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلەدى. ادامگەرشىلىكتىڭ ولشەمى سانالاتىن رۋحاني قۇندىلىقتارعا وتباسى، ماحاببات, دوستىق، ءوزىن ءوزى تانۋ، ءدىن، ءداستۇر جاتادى. ال ءۇي، جاقسى جۇمىس, قارجىلىق ەركىندىك سياقتى ماتەريالدىق يگىلىكتەر تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىن قالىپتاستىرادى. سونداي-اق بوستاندىق، ادامنىڭ قادىر-قاسيەتى, تەڭدىك جانە ىنتىماقتاستىق، دەموكراتيا جانە زاڭنىڭ ۇستەمدىگى – قوعامنىڭ ماڭىزدى قۇندىلىقتارى.قوعامنىڭ يگىلىككە ۇمتىلىپ, العا جىلجۋى ءۇشىن ءداستۇرلى قۇندىلىقتار مەن جاڭعىرعان قۇندىلىقتاردىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋ قاجەت. ماسەلەن، وتباسى، اتا-انالار مەن بالالار اراسىنداعى بايلانىس، ۇلكەنگە قۇرمەت، تاعى باسقا قۇندىلىقتار مەن باسەكەگە قابىلەتتىلىك, شەت تىلدەرىن مەڭگەرۋ، يننوۆاتسيالىق ويلاۋ سياقتى قاسيەتتەردى قاتار الىپ ءجۇرۋ كەرەك. وتباسى – تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىندا ەڭ ماڭىزدى قۇندىلىق. بۇل قۇندىلىق ءداستۇر مەن ۇستانىمدارىن ساقتاي وتىرىپ, ەكىنشى جاعىنان جاڭعىرتۋ ۇدەرىستەرىنە ۇيلەسۋ كەرەك-اق. قازىر قوعامدا وتباسىنىڭ جاڭا فورماتى، ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ جاڭا ءرولى, جاڭا نورمالار مەن ەرەجەلەر قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. وتباسى ينستيتۋتىنىڭ بولاشاعى قالاي بولماق، قوعامنىڭ قانداي فورماتتارى وزگەرمەيدى, قازىرگى قوعامعا قالاي بەيىمدەلۋ كەرەك، قانداي ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ ماڭىزدى؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ بۇگىنگى تاڭدا وتە وزەكتى بولىپ تۇر.
