جىگىتتەر ونەر ۇيرەن، زامانىڭدا،
دەنساۋلىق ءالىڭ كەلگەن امانىڭدا.
اقان سەرى قورامساۇلى.
تۋعانىندا اقجىگىت اتانعان ءسابي، وسە كەلە اتا-اناسىنىڭ ارمانىن اقتاپ بۇكىل قازاقتىڭ ماقتانىشى بولا ءبىلدى. حالىق اقجىگىتتىڭ ونەرىنە باس ءيىپ اقان سەرى دەپ اتاپ كەتتى. بۇگىندەرى كۇنىگە شىعىپ جاتقان كوپ اندەردەن قازىر دە وق بويى وزىپ تۇرعان «بالقاديشا»، «قاراتورعاي»، «ماڭماڭكەر»، «سىرىمبەت» جانە باسقا اندەردى شىعارعان اقان سەرى اتى اڭىزعا اينالعان ۇلى تۇلعا.
جارقىنبايدىڭ ءبىر ۇلى، توعىز قىزى بولعان. سول جالعىز ۇلى قورامسانىڭ ۇل بالاسى بولماعاندىقتان، بايبىشەسى مەن توعىز قىزى قوسىلىپ كوگەننىڭ بۇرشاعىن موينىنا سالىپ، تاڭىرىدەن نەمەرە تىلەيدى. وسى تىلەكتىڭ ارقاسىندا قورامسانىڭ قوساعى، بۇعان دەيىن دۇنيەگە ايشا اتتى قىز اكەلگەن جاڭىل جۇكتى بولىپ، دۇنيەگە ۇل بالا كەلەدى. جارقىنبايدىڭ ارمانى ورىندالىپ اقاننان سوڭ مۇحامبەت، رامازان، ايبەرگەن اتتى ۇل بالالار دۇنيەگە كەلگەن.
قازاق ساز ونەرىنىڭ باس زەرتتەۋشىسى احمەت جۇبانۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا اقان سەرى 1843 جىلدار شاماسىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان. اپكە-ىنىلەرىنەن بولەكتەۋ اقان كىشكەنتايىنان زەرەك، ارنارسەگە اۋەس بولىپ وسەدى دە كۇنتەۋ اتتى مولدادان وقىپ ساۋاتىن اشادى. جاسى ون ۇشكە كەلگەندە مولدانىڭ شىبىعىنان قۇتىلىپ بىرنەشە جىل قىزىلجارداعى مەدرەسەدە ءبىلىمىن جالعاستىرادى.
اۋىلعا قايتىپ كەلگەن بالاڭ جىگىت باي، ساۋداگەر اكەسىنىڭ داۋلەتى ارقاسىندا كەمدىك كورمەي ءومىر سۇرەدى. بولاشاق سەرىنىڭ باسقا «دۇنيە قىزىعىن قۋ» جولىنا ءتۇسۋى، ءان-ولەڭگە، دومبىراعا اۋەستەنۋى وسى كەزدە باستالادى. بالاسىنىڭ تالابىنا اكەسى دە قارسى بولمايدى. قايدا شىلدەحانا، التىباقان، ويىن-توي بولسا جاس جىگىت سوندا جۇرەدى. ءبىر جەڭگەسىنە ارناپ شىعارعان «نۇريلا» اتتى ءانى جاس اقاننىڭ ەندى عانا ۇلكەن ونەرگە قۇلاش سەرمەگەن شاعىندا شىققان.
اقاننىڭ ادەمى بوي-كەلبەتى، اشىق داۋىسى ونى تەز ارادا حالىققا تانىمال ەتتى. ءان-كۇيمەن بىرگە ونىڭ تاعى ءبىر ارمانى دالا ءومىرىنىڭ قىزىعى: قىران قۇس، جۇيرىك ات، العىر تازى بولدى. ءابىلتورى سىنشى تاي كۇنىندە تۇلپار بولادى دەپ ايتقان قۇلاگەر جاباعى تاي كۇنىندە كەز كەلگەن جەردە، كۇرتىك قار ۇستىندە سەرەيىپ ۇيىقتاي بەرەدى ەكەن. وسى جەردە ماعجانداي ۇلى اقىن مەن احمەت اتامىزداي ۇلى زەرتتەۋشىنىڭ سەرىنىڭ قولىنا قۇلاگەردىڭ قالاي كەلگەنى تۋرالى اقاننىڭ ءوزىنىڭ:
قۇلاگەر كىشكەنتايدا كەرىم ەدىڭ،
ناعاشى سۇراعاندا بەرىپ ەدىڭ، – دەگەن ولەڭ جولدارىنداعى سەرىنىڭ ناعاشى جۇرتى تۋرالى ايتقانىنا دا كوڭىل اۋدارۋ كەرەك.
جىگىتتىڭ جاستا بولسا ات تاني العانىنا ريزا بولعان الىبەك ەسىمدى كىسى ءوزىنىڭ ءبىر جىلدا الپىس تۇلكى العان قاراتورعاي دەگەن بۇركىتىن سىيعا تارتادى. اقان سايرات دەگەن تورەدەن ءبىر جىلدا توعىز قاسقىر العان بازارالى دەپ اتالاتىن تازىنىڭ كۇشىگىن ساتىپ الادى. كوكجەندەت اتتى قارشىعانى قولىنا تۇسىرەدى. كەيىن «كوكجەندەت» انىندە ايتىلاتىن «كۇنىنە جەتپىس ۇيرەك، ءجۇز قاز العان» وسى قارشىعا.
اقان سەرىنىڭ اتى اڭىزعا اينالعانىن اقىن ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ جازعانىنان دا بىلۋگە بولادى: «سۇلۋ كيىم، جۇيرىك ات، قۇماي تازى، العىر بۇركىت اقاندا بولادى. قالىڭ قاراۋىلدىڭ (قاراۋىل – رۋ اتى. ب.و.) ويىن-تويىنىڭ كوركى اقان بولادى. بىرىنە بەدەۋ مىنگىزىپ، بىرىنە بۇلدە كيگىزىپ دەگەندەي، 15-20 جىگىتتى ءوزى تاربيەلەپ، نوكەر قىلىپ الادى. جۇرگەندە سول جىگىتتەردىڭ الدىندا قولباسىداي وقشاۋ وتىرادى. بىرەسە بوز اتقا ءمىنىپ، اق كيگەن. بىرەسە قارا اتقا ءمىنىپ، قارا كيگەن. بىرەسە تورىعا ءمىنىپ، كۇرەڭ كيگەن. باسىندا – بۇلعاقتاعان ۇكى، قولىندا – دومبىرا، اۋزىندا – ءان... جىگىتتەردىڭ ءبارى بالۋان، ءبارى ءانشىل. بىراق اقاننىڭ ءانى وزگەشە. دالانى كۇڭىرەنتىپ اقان ءان شىرقاسا، بي بيلىگىن، كەمپىر ورمەگىن، سۇلۋ كەستەسىن قويىپ، اڭىرىپ تىڭداي قالادى. قالىڭ قاراۋىلدىڭ قالىڭ كوزدەرى: «اقاننىڭ ءانى-اي!» – دەپ كۇرسىنەدى. سۇيمەسە سەرى دەر مە ەدى، قالىڭ قاراۋىل اقانعا سەرى دەپ لاقاپ بەرەدى».
اقاننىڭ جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي ەكى سۇلۋ اتى بولعان. قايدا بارسا، ءبىر ەلى قالمايدى. شاقىرسا ەكەۋى ەكى جاقتان كەلىپ، تىزەسىنە يەكتەرىن سۇيەپ تۇرادى. يەسىنەن باسقا ءتىرى جاندى ماڭدارىنا جولاتپايدى. وزدەرى – تۋعالى جۇگەن-قۇرىق كيمەگەن شۋ اساۋ. اقان ءبىر اۋىلعا تۇسسە، دالاعا بارىپ وتتاپ، اقان اتتاناردا كەلەدى. سەرى كەز-كەلگەن اۋىلعا تۇسە دە بەرمەيدى. ءوزىنىڭ تاڭداپ العان بەلگىلى وردالارى بار. سول ۇيلەرگە عانا ءتۇسىپ، سولاردىڭ عانا اسىن ءىشىپ، سولاردىڭ عانا توسەگىنە جاتادى. بولماسا قازى-قارتاعا بولەپ قويسا دا، كەز كەلگەن ۇيگە تۇسپەيدى. ءتۇسىپ وتىرعان ءۇيىنىڭ ىدىس-اياعىندا كىر، قىل كورسە، ءپىسىپ تۇرعان ءدامدى تاستاپ، اتتانىپ كەتە بارادى. كيىمى كىر اداممەن وتىرعاندا، تىزەرلەسىپ تە وتىرمايدى. توسەگى كىرلەۋ ءۇي بولسا، ۇيگە جاتپاي، دالاعا جاتادى.
اقان سەرىنى بالا كەزىندە كورگەن حالقىمىزدىڭ ۇلى جازۋشىسى ءسابيت مۇقانۇلى ونى بىلايشا ەسىنە الادى: «...ونىڭ ءازىل-وسپاعى دا مايدا، جۇمساق كەلەدى... كۇلگەندە دە ول قارقىلداماي، دىبىسىن ءالسىز شىعارىپ، دەنەسىن عانا سولقىلداتادى».
اقان سەرى مەن قۇلاگەردىڭ اتى قازاق دالاسىنا كەڭىنەن تارايدى. ارقادا وتكەن استاردا اۋزىمەن قۇس تىستەگەن قۇلاگەر سان جۇيرىكتەردەن وزىپ جۇرەدى. ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ جيناعان دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك: قۇلاگەر سايدالىنىڭ اسىندا 300 اتتان وزىپ مارەگە جەكە-دارا كەلەدى. اقان اتىنىڭ ماڭدايىنان سيپاپ، ونىڭ ماڭ-ماڭ باسقان ءجۇرىسىنىڭ ىرعاعىمەن «ماڭماڭكەر» ءانىن شىعارادى. سول تۇستا ءبىر كوڭىلسىز اڭگىمە باستالادى. جۇيرىكتىڭ ارتىنان باراقباي دەگەن كىسىنىڭ كەتەبەركوك دەگەن اتى كەلە جاتادى. بەلگى الۋعا شىققان باراقبايدىڭ قۇلاگەردىڭ شىلاۋىنان ۇستاڭقىراپ قالعانىن كورگەن اقان باراقبايعا ۇرسىپ تاستايدى. وسى وقيعادان كەيىن باراقباي اقانعا كەك ساقتاپ قالادى. سودان ءبىرشاما ۋاقىتتان سوڭ كەرەي ساعىنايدىڭ اسى بولادى. اقان بايگەگە قۇلاگەردى قوسادى. 323 اتتىڭ الدىندا قۇلاگەر جۇلدىزداي اعىپ كەلە جاتقاندا، سوناۋ سايدالى اسىندا اقىن ماعجاننىڭ ايتۋى بويىنشا «ىشىنە كەك قاتقان» باراقباي قۇلاگەردى كولدەنەڭنەن سوقتىرىپ ولتىرەدى.
احمەت جۇبانۇلىنىڭ «زامانا بۇلبۇلدارى» اتتى زەرتتەۋ كىتابىندا جازعانداي، اقان ءبىر نارسەنى سەزگەندەي ول اسقا بارعىسى كەلمەگەن. ءوزىنىڭ دە، قۇلاگەردىڭ دە جاۋى بار ەكەنىن بىلەدى. بىراق اعايىننىڭ كەۋ-كەۋلەۋىمەن جيىنعا بارادى. دەگەنمەن، جۇيرىگىن جاسىرىن الىپ بارادى، بۇنىسى بايگەگە قوسىلىپ كەتكەنشە ەشكىم بىلمەسىن دەگەنى ەدى. شاباتىن اتتاردى قاراپ جۇرگەن كۇرەڭباي اتبەگى قۇلاگەردى تانىپ قويادى دا، اتىشۋلى جۇيرىكتىڭ جارىسقا قوسىلعانىن باتىراش، قوتىراش دەگەن بايلاردىڭ بالالارى ەسىتەدى. ماعجان اقىن جازعان باراقباي وسى باتىراش پەن قوتىراشتىڭ بالالارىنىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى ا.جۇبانۇلى دا قۇلاگەرگە قاستاندىق جاساعاندار تۋرالى: «سايدالىنىڭ اسىندا قۇلاگەردىڭ شاڭىنا دا ەرە الماي، كۇپىلدەگەن كوكىرەكتەرى ءبىر باسىلىپ قالعان-دى» دەپ جازعان. وسىلايشا باتىراش پەن قوتىراشتىڭ ادامدارى جولدان كۇتىپ تۇرىپ قۇلاگەردى شوقپارمەن ۇرىپ جىعادى. توبەنىڭ باسىنا شىعىپ اتىن كۇتىپ تۇرعان اقان سەرى الدىڭعى اتتىڭ ءتۇسىنىڭ وزگە ەكەنىن كوزى شالىپ، ءبىر جاماندىقتىڭ بولعانىن سەزىپ قاسىنداعىلارعا:
جەل بولسا، قامىس باسى مايدا دەيمىن،
ات قوستىم ات ايداۋشى قايدا دەيمىن،
الدىڭعى ات باران بولماي، قىلاڭ بولدى،
جىعىلماسا قۇلاگەر قايدا دەيمىن، – دەپ زارلايدى. بارلىق ات كەلەدى، تەك قۇلاگەر جوق. الاسۇرىپ ءجۇرىپ اتىن تاپقان اقان سەرى قۇلاگەرىنىڭ بەلومىرتقاسى ءۇزىلىپ جاتقانىن كورەدى. سوندا اتىنىڭ باسىن قۇشاقتاپ:
ور بولىپ قالۋشى ەدى شاپقان جەرىڭ،
شاتتانىپ تۇرۋشى ەدى قوسقان ەلىڭ، – دەپ جوقتايدى. وسىلايشا قازاق دالاسىنا كەڭىنەن تاراعان «قۇلاگەر» ءانى شىعادى.
اقان سەرىنىڭ ومىرىنە بايلانىستى كوپتەگەن اڭگىمەلەر بار. سونىڭ ءبىرى ونىڭ ەل ارالاپ، ءان سالىپ سەرىلىك قۇرىپ ءجۇرىپ كەزدەسكەن اقتوقتى بوقتابايقىزىمەن اراسىنداعى ماحاببات تۋرالى.
اقان سەرى ءبىر كەزدەرى ەركىمباي دەگەن جەزدەسىنىڭ اۋىلىنان كەلە جاتقان سۇلۋ قىز اقتوتىنى الىپ قاشادى. بىراق قۋعىنشىلار تايانىپ قالعان كەزدە اقتوتى: «سەن ەلدىڭ اقانىسىڭ، مەن بولسام، كوپ قىزدىڭ ءبىرىمىن. سەن امان بولۋىڭ كەرەك. ءدام جازسا كورەرمىز، جاۋ قولىندا قالسام مەن قالايىن. ەسىلدەن ءجۇزىپ ءوت، ەكى ادامدى ات كوتەرە المايدى» دەيدى. سۇيگەنىنەن ءتىرى ايرىلعان اقان:
اقتوقتى قالعانىڭ با شىنىڭمەنەن،
بال بەردىڭ تالاي جەردە تىلىڭمەنەن، – دەپ شىرقايدى.
اقاننىڭ اقتوتىعا عاشىقتىعى قىز جىبەكپەن تولەگەننىڭ ىستىق سەزىمىندەي اڭىزعا اينالادى. ەل تانىعان ازاماتتىڭ ارتىنان قاشاندا ءسوز ەرەتىنى انىق، نەبىر ادام سەنگىسىز سوزدەر جەلمەن بىرگە تاراپ كەتەدى. اقاننىڭ اقتوتىعا عاشىق بولىپ ەسى كەتكەنى سونشالىق، باسقا بىرەۋگە قور بولعانشا ولگەنى ارتىق دەپ اقتوتىعا پىشاق سالعان ەكەن، بىراق قىز امان قالىپتى دەگەن اڭگىمە ەلگە تاراپ كەتەدى. شىندىعىندا اتىشۋلى وقيعادان كەيىن اكەسى اقتوتىنى اتاستىرىلعان جەرىنە ۇزاتادى. اقاننىڭ عاشىعى ءۇش-ءتورت بالانىڭ اناسى بولىپ جەتپىستەن اسا قايتىس بولادى.
اقان سەرى ەل ىسىنە دە ارالاسقان ادام. سەرى تۋرالى جۇرت اراسىندا ساقتالعان دەرەكتەردى جيناعان ماعجان اقىننىڭ: «اقاننان ەستى، اقاننان شەشەن، اقاننان كوسەم كىم بار؟ ەرمىن دەگەن ەرلەر شەشە الماعان ءتۇيىندى اقان شەشەدى. ەكى جاق باس قوسسا، ءسوزدى اقان باستايدى. قانداي ۇشىنعان داۋ بولسا دا، اقان بىتىرەدى» دەپ جازۋى كوپ نارسەنى اڭعارتادى.
ۋاقىت وتە كەلە اقان سەرى جەكە ءومىر سۇرەدى. جاز شىعىپ، جان-جانۋار قىبىرلاپ، قالىڭ ەل قايتا جايلاۋعا كوشكەندە، اقان مىلقاۋ بالاسى ىبانمەن سارىكولدىڭ جاعاسىنداعى اعاش ۇيدە جالعىز قالادى. اقاننىڭ كوپشىلىككە تۇسىنىكسىز بۇنداي وزگەرىسى ول تۋرالى تاعى دا ءتۇرلى قاڭقۋ سوزدەر شىعۋىنا سەبەپشى بولادى. اقاندى جۇباتۋ ءۇشىن پەرىنىڭ قىزى جەلگە ءمىنىپ، ۇشىپ كەلەدى ەكەن. پەرىگە يەلەنۋ بۇلاردىڭ تۇقىمىندا بۇرىننان بار ەكەن دەگەن سوزدەر كوبەيەدى.
اقان سەرى قاتتى اۋىرىپ جەزدەسى ەرالىنىڭ ۇيىندە جاتقاندا حالىققا ۇكىلى ىبىراي ەسىمىمەن اتى شىققان، اقاننىڭ اندەرىن كوپتەپ شىرقاعان ى.ساندىبايۇلى كۇندىز-ءتۇنى قۇدايدان سەرىنىڭ اماندىعىن تىلەپ قاسىندا بولادى. اقان اۋرۋ دەگەندى ەسىتكەن ادامنىڭ كەلمەگەنى، كوڭىلىن سۇراماعانى از. قازاقتىڭ دارا تۇلعالى ۇلى 1916 جىلى دۇنيە سالدى.
وسىلايشا «جاۋىن-شاشىندى»، «قارلى-بوراندى» بولىپ وتكەن اقان سەرىنىڭ تاعدىرى ايتا بەرسە تاۋسىلمايتىن اڭگىمە.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
