Jıgıtter öner üiren, zamanyŋda,
Densaulyq älıŋ kelgen amanyŋda.
Aqan serı Qoramsaūly.
Tuǧanynda Aqjıgıt atanǧan säbi, öse kele ata-anasynyŋ armanyn aqtap bükıl qazaqtyŋ maqtanyşy bola bıldı. Halyq Aqjıgıttıŋ önerıne bas iıp Aqan serı dep atap kettı. Bügınderı künıge şyǧyp jatqan köp änderden qazır de oq boiy ozyp tūrǧan «Balqadişa», «Qaratorǧai», «Maŋmaŋker», «Syrymbet» jäne basqa änderdı şyǧarǧan Aqan serı aty aŋyzǧa ainalǧan ūly tūlǧa. Jarqynbaidyŋ bır ūly, toǧyz qyzy bolǧan. Sol jalǧyz ūly Qoramsanyŋ ūl balasy bolmaǧandyqtan, bäibışesı men toǧyz qyzy qosylyp kögennıŋ būrşaǧyn moinyna salyp, täŋırıden nemere tıleidı. Osy tılektıŋ arqasynda Qoramsanyŋ qosaǧy, būǧan deiın düniege Aişa atty qyz äkelgen Jaŋyl jüktı bolyp, düniege ūl bala keledı. Jarqynbaidyŋ armany oryndalyp Aqannan soŋ Mūhambet, Ramazan, Aibergen atty ūl balalar düniege kelgen. Qazaq saz önerınıŋ bas zertteuşısı Ahmet Jūbanūlynyŋ aituy boiynşa Aqan serı 1843 jyldar şamasynda dünie esıgın aşqan. Äpke-ınılerınen bölekteu Aqan kışkentaiynan zerek, ärnärsege äues bolyp ösedı de Künteu atty moldadan oqyp sauatyn aşady. Jasy on üşke kelgende moldanyŋ şybyǧynan qūtylyp bırneşe jyl Qyzyljardaǧy medresede bılımın jalǧastyrady. Auylǧa qaityp kelgen balaŋ jıgıt bai, saudager äkesınıŋ däuletı arqasynda kemdık körmei ömır süredı. Bolaşaq serınıŋ basqa «dünie qyzyǧyn quu» jolyna tüsuı, än-öleŋge, dombyraǧa äuestenuı osy kezde bastalady. Balasynyŋ talabyna äkesı de qarsy bolmaidy. Qaida şıldehana, altybaqan, oiyn-toi bolsa jas jıgıt sonda jüredı. Bır jeŋgesıne arnap şyǧarǧan «Nūrila» atty änı jas Aqannyŋ endı ǧana ülken önerge qūlaş sermegen şaǧynda şyqqan. Aqannyŋ ädemı boi-kelbetı, aşyq dauysy ony tez arada halyqqa tanymal ettı. Än-küimen bırge onyŋ taǧy bır armany dala ömırınıŋ qyzyǧy: qyran qūs, jüirık at, alǧyr tazy boldy. Äbıltory synşy tai künınde tūlpar bolady dep aitqan Qūlager jabaǧy tai künınde kez kelgen jerde, kürtık qar üstınde sereiıp ūiyqtai beredı eken. Osy jerde Maǧjandai ūly aqyn men Ahmet atamyzdai ūly zertteuşınıŋ serınıŋ qolyna Qūlagerdıŋ qalai kelgenı turaly Aqannyŋ özınıŋ: Qūlager kışkentaida kerım edıŋ, Naǧaşy sūraǧanda berıp edıŋ, – degen öleŋ joldaryndaǧy serınıŋ naǧaşy jūrty turaly aitqanyna da köŋıl audaru kerek. Jıgıttıŋ jasta bolsa at tani alǧanyna riza bolǧan Älıbek esımdı kısı özınıŋ bır jylda alpys tülkı alǧan Qaratorǧai degen bürkıtın syiǧa tartady. Aqan Sairat degen töreden bır jylda toǧyz qasqyr alǧan Bazaraly dep atalatyn tazynyŋ küşıgın satyp alady. Kökjendet atty qarşyǧany qolyna tüsıredı. Keiın «Kökjendet» änınde aitylatyn «Künıne jetpıs üirek, jüz qaz alǧan» osy qarşyǧa. Aqan serınıŋ aty aŋyzǧa ainalǧanyn aqyn Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ jazǧanynan da bıluge bolady: «Sūlu kiım, jüirık at, qūmai tazy, alǧyr bürkıt Aqanda bolady. Qalyŋ qarauyldyŋ (Qarauyl – ru aty. B.O.) oiyn-toiynyŋ körkı Aqan bolady. Bırıne bedeu mıngızıp, bırıne bülde kigızıp degendei, 15-20 jıgıttı özı tärbielep, nöker qylyp alady. Jürgende sol jıgıtterdıŋ aldynda qolbasydai oqşau otyrady. Bırese boz atqa mınıp, aq kigen. Bırese qara atqa mınıp, qara kigen. Bırese toryǧa mınıp, küreŋ kigen. Basynda – būlǧaqtaǧan ükı, qolynda – dombyra, auzynda – än... Jıgıtterdıŋ bärı baluan, bärı änşıl. Bıraq Aqannyŋ änı özgeşe. Dalany küŋırentıp Aqan än şyrqasa, bi bilıgın, kempır örmegın, sūlu kestesın qoiyp, aŋyryp tyŋdai qalady. Qalyŋ qarauyldyŋ qalyŋ közderı: «Aqannyŋ änı-ai!» – dep kürsınedı. Süimese serı der me edı, qalyŋ qarauyl Aqanǧa serı dep laqap beredı». Aqannyŋ jüzıktıŋ közınen ötkendei ekı sūlu aty bolǧan. Qaida barsa, bır elı qalmaidy. Şaqyrsa ekeuı ekı jaqtan kelıp, tızesıne iekterın süiep tūrady. İesınen basqa tırı jandy maŋdaryna jolatpaidy. Özderı – tuǧaly jügen-qūryq kimegen şu asau. Aqan bır auylǧa tüsse, dalaǧa baryp ottap, Aqan attanarda keledı. Serı kez-kelgen auylǧa tüse de bermeidı. Özınıŋ taŋdap alǧan belgılı ordalary bar. Sol üilerge ǧana tüsıp, solardyŋ ǧana asyn ışıp, solardyŋ ǧana tösegıne jatady. Bolmasa qazy-qartaǧa bölep qoisa da, kez kelgen üige tüspeidı. Tüsıp otyrǧan üiınıŋ ydys-aiaǧynda kır, qyl körse, pısıp tūrǧan dämdı tastap, attanyp kete barady. Kiımı kır adammen otyrǧanda, tızerlesıp te otyrmaidy. Tösegı kırleu üi bolsa, üige jatpai, dalaǧa jatady. Aqan serını bala kezınde körgen halqymyzdyŋ ūly jazuşysy Säbit Mūqanūly ony bylaişa esıne alady: «...Onyŋ äzıl-ospaǧy da maida, jūmsaq keledı... Külgende de ol qarqyldamai, dybysyn älsız şyǧaryp, denesın ǧana solqyldatady». Aqan serı men Qūlagerdıŋ aty qazaq dalasyna keŋınen taraidy. Arqada ötken astarda auzymen qūs tıstegen Qūlager san jüirıkterden ozyp jüredı. Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ jinaǧan derekterıne süiensek: Qūlager Saidalynyŋ asynda 300 attan ozyp märege jeke-dara keledı. Aqan atynyŋ maŋdaiynan sipap, onyŋ maŋ-maŋ basqan jürısınıŋ yrǧaǧymen «Maŋmaŋker» änın şyǧarady. Sol tūsta bır köŋılsız äŋgıme bastalady. Jüirıktıŋ artynan Baraqbai degen kısınıŋ Keteberkök degen aty kele jatady. Belgı aluǧa şyqqan Baraqbaidyŋ Qūlagerdıŋ şylauynan ūstaŋqyrap qalǧanyn körgen Aqan Baraqbaiǧa ūrsyp tastaidy. Osy oqiǧadan keiın Baraqbai Aqanǧa kek saqtap qalady. Sodan bırşama uaqyttan soŋ kerei Saǧynaidyŋ asy bolady. Aqan bäigege Qūlagerdı qosady. 323 attyŋ aldynda Qūlager jūldyzdai aǧyp kele jatqanda, sonau Saidaly asynda aqyn Maǧjannyŋ aituy boiynşa «ışıne kek qatqan» Baraqbai Qūlagerdı köldeneŋnen soqtyryp öltıredı. Ahmet Jūbanūlynyŋ «Zamana būlbūldary» atty zertteu kıtabynda jazǧandai, Aqan bır närsenı sezgendei ol asqa barǧysy kelmegen. Özınıŋ de, Qūlagerdıŋ de jauy bar ekenın bıledı. Bıraq aǧaiynnyŋ keu-keuleuımen jiynǧa barady. Degenmen, jüirıgın jasyryn alyp barady, būnysy bäigege qosylyp ketkenşe eşkım bılmesın degenı edı. Şabatyn attardy qarap jürgen Küreŋbai atbegı Qūlagerdı tanyp qoiady da, atyşuly jüirıktıŋ jarysqa qosylǧanyn Batyraş, Qotyraş degen bailardyŋ balalary esıtedı. Maǧjan aqyn jazǧan Baraqbai osy Batyraş pen Qotyraştyŋ balalarynyŋ bırı boluy mümkın. Sebebı A.Jūbanūly da Qūlagerge qastandyq jasaǧandar turaly: «Saidalynyŋ asynda Qūlagerdıŋ şaŋyna da ere almai, küpıldegen kökırekterı bır basylyp qalǧan-dy» dep jazǧan. Osylaişa Batyraş pen Qotyraştyŋ adamdary joldan kütıp tūryp Qūlagerdı şoqparmen ūryp jyǧady. Töbenıŋ basyna şyǧyp atyn kütıp tūrǧan Aqan serı aldyŋǧy attyŋ tüsınıŋ özge ekenın közı şalyp, bır jamandyqtyŋ bolǧanyn sezıp qasyndaǧylarǧa: Jel bolsa, qamys basy maida deimın, At qostym at aidauşy qaida deimın, Aldyŋǧy at baran bolmai, qylaŋ boldy, Jyǧylmasa Qūlager qaida deimın, – dep zarlaidy. Barlyq at keledı, tek Qūlager joq. Alasūryp jürıp atyn tapqan Aqan serı Qūlagerınıŋ belomyrtqasy üzılıp jatqanyn köredı. Sonda atynyŋ basyn qūşaqtap: Or bolyp qaluşy edı şapqan jerıŋ, Şattanyp tūruşy edı qosqan elıŋ, – dep joqtaidy. Osylaişa qazaq dalasyna keŋınen taraǧan «Qūlager» änı şyǧady. Aqan serınıŋ ömırıne bailanysty köptegen äŋgımeler bar. Sonyŋ bırı onyŋ el aralap, än salyp serılık qūryp jürıp kezdesken Aqtoqty Boqtabaiqyzymen arasyndaǧy mahabbat turaly. Aqan serı bır kezderı Erkımbai degen jezdesınıŋ auylynan kele jatqan sūlu qyz Aqtotyny alyp qaşady. Bıraq quǧynşylar taianyp qalǧan kezde Aqtoty: «Sen eldıŋ Aqanysyŋ, men bolsam, köp qyzdyŋ bırımın. Sen aman boluyŋ kerek. Däm jazsa körermız, jau qolynda qalsam men qalaiyn. Esılden jüzıp öt, ekı adamdy at kötere almaidy» deidı. Süigenınen tırı airylǧan Aqan: Aqtoqty qalǧanyŋ ba şynyŋmenen, Bal berdıŋ talai jerde tılıŋmenen, – dep şyrqaidy. Aqannyŋ Aqtotyǧa ǧaşyqtyǧy Qyz Jıbekpen Tölegennıŋ ystyq sezımındei aŋyzǧa ainalady. El tanyǧan azamattyŋ artynan qaşanda söz eretını anyq, nebır adam sengısız sözder jelmen bırge tarap ketedı. Aqannyŋ Aqtotyǧa ǧaşyq bolyp esı ketkenı sonşalyq, basqa bıreuge qor bolǧanşa ölgenı artyq dep Aqtotyǧa pyşaq salǧan eken, bıraq qyz aman qalypty degen äŋgıme elge tarap ketedı. Şyndyǧynda atyşuly oqiǧadan keiın äkesı Aqtotyny atastyrylǧan jerıne ūzatady. Aqannyŋ ǧaşyǧy üş-tört balanyŋ anasy bolyp jetpısten asa qaitys bolady. Aqan serı el ısıne de aralasqan adam. Serı turaly jūrt arasynda saqtalǧan derekterdı jinaǧan Maǧjan aqynnyŋ: «Aqannan estı, Aqannan şeşen, Aqannan kösem kım bar? Ermın degen erler şeşe almaǧan tüiındı Aqan şeşedı. Ekı jaq bas qossa, sözdı Aqan bastaidy. Qandai ūşynǧan dau bolsa da, Aqan bıtıredı» dep jazuy köp närsenı aŋǧartady. Uaqyt öte kele Aqan serı jeke ömır süredı. Jaz şyǧyp, jan-januar qybyrlap, qalyŋ el qaita jailauǧa köşkende, Aqan mylqau Balasy Ybanmen Saryköldıŋ jaǧasyndaǧy aǧaş üide jalǧyz qalady. Aqannyŋ köpşılıkke tüsınıksız būndai özgerısı ol turaly taǧy da türlı qaŋqu sözder şyǧuyna sebepşı bolady. Aqandy jūbatu üşın perınıŋ qyzy jelge mınıp, ūşyp keledı eken. Perıge ielenu būlardyŋ tūqymynda būrynnan bar eken degen sözder köbeiedı. Aqan serı qatty auyryp jezdesı Eralynyŋ üiınde jatqanda halyqqa Ükılı Ybyrai esımımen aty şyqqan, Aqannyŋ änderın köptep şyrqaǧan Y.Sandybaiūly kündız-tünı qūdaidan serınıŋ amandyǧyn tılep qasynda bolady. Aqan auru degendı esıtken adamnyŋ kelmegenı, köŋılın sūramaǧany az. Qazaqtyŋ dara tūlǧaly ūly 1916 jyly dünie saldy. Osylaişa «jauyn-şaşyndy», «qarly-borandy» bolyp ötken Aqan serınıŋ taǧdyry aita berse tausylmaityn äŋgıme.Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ūlttyq portaly
