Jigitter óner úıren, zamanyńda,
Densaýlyq áliń kelgen amanyńda.
Aqan seri Qoramsauly.
Týǵanynda Aqjigit atanǵan sábı, óse kele ata-anasynyń armanyn aqtap búkil qazaqtyń maqtanyshy bola bildi. Halyq Aqjigittiń ónerine bas ıip Aqan seri dep atap ketti. Búginderi kúnige shyǵyp jatqan kóp ánderden qazir de oq boıy ozyp turǵan «Balqadısha», «Qaratorǵaı», «Mańmańker», «Syrymbet» jáne basqa ánderdi shyǵarǵan Aqan seri aty ańyzǵa aınalǵan uly tulǵa.
Jarqynbaıdyń bir uly, toǵyz qyzy bolǵan. Sol jalǵyz uly Qoramsanyń ul balasy bolmaǵandyqtan, báıbishesi men toǵyz qyzy qosylyp kógenniń burshaǵyn moınyna salyp, táńiriden nemere tileıdi. Osy tilektiń arqasynda Qoramsanyń qosaǵy, buǵan deıin dúnıege Aısha atty qyz ákelgen Jańyl júkti bolyp, dúnıege ul bala keledi. Jarqynbaıdyń armany oryndalyp Aqannan soń Muhambet, Ramazan, Aıbergen atty ul balalar dúnıege kelgen.
Qazaq saz óneriniń bas zertteýshisi Ahmet Jubanulynyń aıtýy boıynsha Aqan seri 1843 jyldar shamasynda dúnıe esigin ashqan. Ápke-inilerinen bólekteý Aqan kishkentaıynan zerek, árnársege áýes bolyp ósedi de Kúnteý atty moldadan oqyp saýatyn ashady. Jasy on úshke kelgende moldanyń shybyǵynan qutylyp birneshe jyl Qyzyljardaǵy medresede bilimin jalǵastyrady.
Aýylǵa qaıtyp kelgen balań jigit baı, saýdager ákesiniń dáýleti arqasynda kemdik kórmeı ómir súredi. Bolashaq seriniń basqa «dúnıe qyzyǵyn qýý» jolyna túsýi, án-óleńge, dombyraǵa áýestenýi osy kezde bastalady. Balasynyń talabyna ákesi de qarsy bolmaıdy. Qaıda shildehana, altybaqan, oıyn-toı bolsa jas jigit sonda júredi. Bir jeńgesine arnap shyǵarǵan «Nurıla» atty áni jas Aqannyń endi ǵana úlken ónerge qulash sermegen shaǵynda shyqqan.
Aqannyń ádemi boı-kelbeti, ashyq daýysy ony tez arada halyqqa tanymal etti. Án-kúımen birge onyń taǵy bir armany dala ómiriniń qyzyǵy: qyran qus, júırik at, alǵyr tazy boldy. Ábiltory synshy taı kúninde tulpar bolady dep aıtqan Qulager jabaǵy taı kúninde kez kelgen jerde, kúrtik qar ústinde sereıip uıyqtaı beredi eken. Osy jerde Maǵjandaı uly aqyn men Ahmet atamyzdaı uly zertteýshiniń seriniń qolyna Qulagerdiń qalaı kelgeni týraly Aqannyń óziniń:
Qulager kishkentaıda kerim ediń,
Naǵashy suraǵanda berip ediń, – degen óleń joldaryndaǵy seriniń naǵashy jurty týraly aıtqanyna da kóńil aýdarý kerek.
Jigittiń jasta bolsa at tanı alǵanyna rıza bolǵan Álibek esimdi kisi óziniń bir jylda alpys túlki alǵan Qaratorǵaı degen búrkitin syıǵa tartady. Aqan Saırat degen tóreden bir jylda toǵyz qasqyr alǵan Bazaraly dep atalatyn tazynyń kúshigin satyp alady. Kókjendet atty qarshyǵany qolyna túsiredi. Keıin «Kókjendet» áninde aıtylatyn «Kúnine jetpis úırek, júz qaz alǵan» osy qarshyǵa.
Aqan seriniń aty ańyzǵa aınalǵanyn aqyn Maǵjan Jumabaıulynyń jazǵanynan da bilýge bolady: «Sulý kıim, júırik at, qumaı tazy, alǵyr búrkit Aqanda bolady. Qalyń qaraýyldyń (Qaraýyl – rý aty. B.O.) oıyn-toıynyń kórki Aqan bolady. Birine bedeý mingizip, birine búlde kıgizip degendeı, 15-20 jigitti ózi tárbıelep, nóker qylyp alady. Júrgende sol jigitterdiń aldynda qolbasydaı oqshaý otyrady. Birese boz atqa minip, aq kıgen. Birese qara atqa minip, qara kıgen. Birese toryǵa minip, kúreń kıgen. Basynda – bulǵaqtaǵan úki, qolynda – dombyra, aýzynda – án... Jigitterdiń bári balýan, bári ánshil. Biraq Aqannyń áni ózgeshe. Dalany kúńirentip Aqan án shyrqasa, bı bıligin, kempir órmegin, sulý kestesin qoıyp, ańyryp tyńdaı qalady. Qalyń qaraýyldyń qalyń kózderi: «Aqannyń áni-aı!» – dep kúrsinedi. Súımese seri der me edi, qalyń qaraýyl Aqanǵa seri dep laqap beredi».
Aqannyń júziktiń kózinen ótkendeı eki sulý aty bolǵan. Qaıda barsa, bir eli qalmaıdy. Shaqyrsa ekeýi eki jaqtan kelip, tizesine ıekterin súıep turady. Iesinen basqa tiri jandy mańdaryna jolatpaıdy. Ózderi – týǵaly júgen-quryq kımegen shý asaý. Aqan bir aýylǵa tússe, dalaǵa baryp ottap, Aqan attanarda keledi. Seri kez-kelgen aýylǵa túse de bermeıdi. Óziniń tańdap alǵan belgili ordalary bar. Sol úılerge ǵana túsip, solardyń ǵana asyn iship, solardyń ǵana tósegine jatady. Bolmasa qazy-qartaǵa bólep qoısa da, kez kelgen úıge túspeıdi. Túsip otyrǵan úıiniń ydys-aıaǵynda kir, qyl kórse, pisip turǵan dámdi tastap, attanyp kete barady. Kıimi kir adammen otyrǵanda, tizerlesip te otyrmaıdy. Tósegi kirleý úı bolsa, úıge jatpaı, dalaǵa jatady.
Aqan serini bala kezinde kórgen halqymyzdyń uly jazýshysy Sábıt Muqanuly ony bylaısha esine alady: «...Onyń ázil-ospaǵy da maıda, jumsaq keledi... Kúlgende de ol qarqyldamaı, dybysyn álsiz shyǵaryp, denesin ǵana solqyldatady».
Aqan seri men Qulagerdiń aty qazaq dalasyna keńinen taraıdy. Arqada ótken astarda aýzymen qus tistegen Qulager san júırikterden ozyp júredi. Maǵjan Jumabaıulynyń jınaǵan derekterine súıensek: Qulager Saıdalynyń asynda 300 attan ozyp márege jeke-dara keledi. Aqan atynyń mańdaıynan sıpap, onyń mań-mań basqan júrisiniń yrǵaǵymen «Mańmańker» ánin shyǵarady. Sol tusta bir kóńilsiz áńgime bastalady. Júıriktiń artynan Baraqbaı degen kisiniń Keteberkók degen aty kele jatady. Belgi alýǵa shyqqan Baraqbaıdyń Qulagerdiń shylaýynan ustańqyrap qalǵanyn kórgen Aqan Baraqbaıǵa ursyp tastaıdy. Osy oqıǵadan keıin Baraqbaı Aqanǵa kek saqtap qalady. Sodan birshama ýaqyttan soń kereı Saǵynaıdyń asy bolady. Aqan báıgege Qulagerdi qosady. 323 attyń aldynda Qulager juldyzdaı aǵyp kele jatqanda, sonaý Saıdaly asynda aqyn Maǵjannyń aıtýy boıynsha «ishine kek qatqan» Baraqbaı Qulagerdi kóldeneńnen soqtyryp óltiredi.
Ahmet Jubanulynyń «Zamana bulbuldary» atty zertteý kitabynda jazǵandaı, Aqan bir nárseni sezgendeı ol asqa barǵysy kelmegen. Óziniń de, Qulagerdiń de jaýy bar ekenin biledi. Biraq aǵaıynnyń keý-keýleýimen jıynǵa barady. Degenmen, júırigin jasyryn alyp barady, bunysy báıgege qosylyp ketkenshe eshkim bilmesin degeni edi. Shabatyn attardy qarap júrgen Kúreńbaı atbegi Qulagerdi tanyp qoıady da, atyshýly júıriktiń jarysqa qosylǵanyn Batyrash, Qotyrash degen baılardyń balalary esitedi. Maǵjan aqyn jazǵan Baraqbaı osy Batyrash pen Qotyrashtyń balalarynyń biri bolýy múmkin. Sebebi A.Jubanuly da Qulagerge qastandyq jasaǵandar týraly: «Saıdalynyń asynda Qulagerdiń shańyna da ere almaı, kúpildegen kókirekteri bir basylyp qalǵan-dy» dep jazǵan. Osylaısha Batyrash pen Qotyrashtyń adamdary joldan kútip turyp Qulagerdi shoqparmen uryp jyǵady. Tóbeniń basyna shyǵyp atyn kútip turǵan Aqan seri aldyńǵy attyń túsiniń ózge ekenin kózi shalyp, bir jamandyqtyń bolǵanyn sezip qasyndaǵylarǵa:
Jel bolsa, qamys basy maıda deımin,
At qostym at aıdaýshy qaıda deımin,
Aldyńǵy at baran bolmaı, qylań boldy,
Jyǵylmasa Qulager qaıda deımin, – dep zarlaıdy. Barlyq at keledi, tek Qulager joq. Alasuryp júrip atyn tapqan Aqan seri Qulageriniń belomyrtqasy úzilip jatqanyn kóredi. Sonda atynyń basyn qushaqtap:
Or bolyp qalýshy edi shapqan jeriń,
Shattanyp turýshy edi qosqan eliń, – dep joqtaıdy. Osylaısha qazaq dalasyna keńinen taraǵan «Qulager» áni shyǵady.
Aqan seriniń ómirine baılanysty kóptegen áńgimeler bar. Sonyń biri onyń el aralap, án salyp serilik quryp júrip kezdesken Aqtoqty Boqtabaıqyzymen arasyndaǵy mahabbat týraly.
Aqan seri bir kezderi Erkimbaı degen jezdesiniń aýylynan kele jatqan sulý qyz Aqtotyny alyp qashady. Biraq qýǵynshylar taıanyp qalǵan kezde Aqtoty: «Sen eldiń Aqanysyń, men bolsam, kóp qyzdyń birimin. Sen aman bolýyń kerek. Dám jazsa kórermiz, jaý qolynda qalsam men qalaıyn. Esilden júzip ót, eki adamdy at kótere almaıdy» deıdi. Súıgeninen tiri aırylǵan Aqan:
Aqtoqty qalǵanyń ba shynyńmenen,
Bal berdiń talaı jerde tilińmenen, – dep shyrqaıdy.
Aqannyń Aqtotyǵa ǵashyqtyǵy Qyz Jibekpen Tólegenniń ystyq sezimindeı ańyzǵa aınalady. El tanyǵan azamattyń artynan qashanda sóz eretini anyq, nebir adam sengisiz sózder jelmen birge tarap ketedi. Aqannyń Aqtotyǵa ǵashyq bolyp esi ketkeni sonshalyq, basqa bireýge qor bolǵansha ólgeni artyq dep Aqtotyǵa pyshaq salǵan eken, biraq qyz aman qalypty degen áńgime elge tarap ketedi. Shyndyǵynda atyshýly oqıǵadan keıin ákesi Aqtotyny atastyrylǵan jerine uzatady. Aqannyń ǵashyǵy úsh-tórt balanyń anasy bolyp jetpisten asa qaıtys bolady.
Aqan seri el isine de aralasqan adam. Seri týraly jurt arasynda saqtalǵan derekterdi jınaǵan Maǵjan aqynnyń: «Aqannan esti, Aqannan sheshen, Aqannan kósem kim bar? Ermin degen erler sheshe almaǵan túıindi Aqan sheshedi. Eki jaq bas qossa, sózdi Aqan bastaıdy. Qandaı ushynǵan daý bolsa da, Aqan bitiredi» dep jazýy kóp nárseni ańǵartady.
Ýaqyt óte kele Aqan seri jeke ómir súredi. Jaz shyǵyp, jan-janýar qybyrlap, qalyń el qaıta jaılaýǵa kóshkende, Aqan mylqaý Balasy Ybanmen Sarykóldiń jaǵasyndaǵy aǵash úıde jalǵyz qalady. Aqannyń kópshilikke túsiniksiz bundaı ózgerisi ol týraly taǵy da túrli qańqý sózder shyǵýyna sebepshi bolady. Aqandy jubatý úshin periniń qyzy jelge minip, ushyp keledi eken. Perige ıelený bulardyń tuqymynda burynnan bar eken degen sózder kóbeıedi.
Aqan seri qatty aýyryp jezdesi Eralynyń úıinde jatqanda halyqqa Úkili Ybyraı esimimen aty shyqqan, Aqannyń ánderin kóptep shyrqaǵan Y.Sandybaıuly kúndiz-túni qudaıdan seriniń amandyǵyn tilep qasynda bolady. Aqan aýrý degendi esitken adamnyń kelmegeni, kóńilin suramaǵany az. Qazaqtyń dara tulǵaly uly 1916 jyly dúnıe saldy.
Osylaısha «jaýyn-shashyndy», «qarly-borandy» bolyp ótken Aqan seriniń taǵdyry aıta berse taýsylmaıtyn áńgime.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ulttyq portaly
