Dintanýshy Ermuhanmedsultan Álaıdar jalań dinnen qazaq qoǵamyna tóngen qaýipti aıtyp, onyń shyn musylmanshylyqpen ara-jigin ajyratty. Avtor óziniń "Qazaq sanasyna tóngen haýip" atty jazbasynda qazirgi qazaqtyń dinı sanasyn qalyptastyryp otyrǵan kúshterdiń musylmanshylyqtan múldem alys júrgender ekenin dáleldeıdi. Din arqyly qazaqtyń emes, arabtyń sanasyn qalyptastyrýǵa umtylatyndardy aıyptaıdy. Sonymen qatar, saf musylmanshylyqtyń qaınaryna úńiledi. Bul jaıly "Adyrna" ulttyq portaly jazdy.
Dintanýshynyń ǵylymı paıym men jan-jaqty zertteýge qurylǵan jazbasynyń mańyzdy tustaryn jarııalaýdy jón kórdik:
"Táýelsizdikten sońǵy 30 jylda elimizde dástúrli qazaq musylmandyǵyna múlde jat dinı tanym qalyptasyp úlgerdi. Onyń kórinisin, osy retki baýyrlas Túrkııa jáne Sırııa elderindegi zilzalaǵa baılanysty din ýaǵyzshylarynyń pikirinen taǵy bir ret anyq kórdik...
Aıtqym kelgeni – búgingi qazqatyń dinı sanasyn jasaqtap otyrǵandar – qansha jerden oıýly shapan jamylyp, syrmaqtyń ústine otyrsa da – qazaqtyń jástúrli musylmandyǵynan múlde alysta júrgender, tipti – bul kúsheıtpeli shyraı emes – jat, bóten dinı sanany ózderi de bilmeı qazaqtyń qastúri atynan ulttyń dinı sanasyna aınaldyrýǵa jumys jasap júrgender.
Taǵy da qosa keterim, bir jaqty bul topty kinálaý taǵy da aǵattyq bolar edi, olar da bilgenin istep, din degen, ıman degen osy eken júr. Osy jerde túsiniksiz bir jaıt – baǵymyzǵa oraı qolymyzda turǵan Abaı- Shákárimniń dinı tanymyn jáne Alash zııalylarynyń salǵan jolyn, sorymyzǵa oraı bizdiń bılik ulttyq sanany, onyń ishinde dinı sanany qalyptastyrýda, bulardy is júzinde kerek dep tappaı otyrǵany. Men buny ótken babalar men keler urpaq aldyndaǵy aýyr qylmys dep baǵalaımyn.Endi búgingi dinı túsingimiz, dástúrli dinı tanymǵa jat bolsa, onda ol qaıdan kelgen, ózimizdiń babalar ustanǵan jol qaısy degen suraqtarǵa toqtalýymyz kerek.
Oımyzdy birden aıtsaq, bul dinı túsinik bizge syrttan – búgingi arabtardyń dinı sanasyn, dúnıe tanymyn qalyptastyrǵan jáne qala berdi basqa da musylman jurtyna yqpal etip otyrǵan áshǵarı teologııasynan – bunyń janynda naqylshyl, dogmat hanbalı mázhaby da bar – tarmyr tartatyn dinı senim júıesinen kelgen. Osylar jasap shyqqan dinı senim júıesin búgingi musylman jamaǵaty din dep tolyqtaı qabyldap otyr. Bizdiń qoǵamǵa da qarsylyqtarǵa qaramastan, keıbir qundylyqtarymyzǵa búrkene otyryp oryn teýip kirip aldy. Al osy senim júıesinen ketken qateliktiń zardabyn búkil musylman balasy tartyp otyr...Endi, sanaly oqyrman, búgingi ýahabızm qubylysynyń qazaqtyń dástúrli dúnıetanymyn teristeýde qandaı túsinikke súıengenin shamalaı berse bolady. Osy – dinı sanany qalyptastyrǵan túpki sebepter – turǵysynan qaraǵanda, taǵy da jańsaqtyq týmaý úshin qaıtalap aıtam, tutas tanym turǵysynan qaraǵanda, ýahabızm men áshǵarılik jáne bunymen shyrma- shatys hanbalılikti bólip qarastyrýdyń qazaq musylmandyǵy úshin qajeti joq. Bári de jat, bári de bóten. Dinshilderdiń logıkasy boıynsha, ýahabılik áshǵarı aqıdasyna qarsy shyǵady, demek áshǵarı aqıdasynda másele joq degen túsinik bul jerde júrmeıdi. Biz dúnıege basqa bireýdiń kózimen emes, ózimizdiń kózimizben, óz turǵymyzdan qaraýymyz kerek. (Sondyqtan, keıbir teologtardyń áshǵarıdiń kim ekenin, onyń aqlı súnnet ýál jamaǵattyń uly ımamdyǵyn, musylmandardyń moıyndaǵanyn esime salýynyń qajeti joq). bul az deseńiz, aıtaıyn, ýahabızm óz kezeginde osy senimdik júıeniń bir adym arǵy jaǵy ǵana jáne asa kórsoqyrlanǵan kórinisi.
Dúnıe zańdylyqtaryn joqqa shyǵarý, óz kezegimen musylmandardy taǵdyrshyldyqqa, hareketsizdikke, jalqaýlyqa, erinshektikke, beıǵam, nadandyqqa alyp keldi. Bir jamandyq bolsa allanyń qahary eken, bir jaqsylyq bolsa allanyń shapaǵaty eken dep qana otyra beretin qaýymǵa aınaldyq. Bizden búginde haıýan esti, apattyń bolaryn bilip ıti ulyp, qusy shýlap, ańy aýyp ketedi.
Jáne moıyndaýymyz kerek bir shyndyq bar, ol – osy senimniń áli kúnge deıin musylmandardy ǵylymnan qury alaqan qaldyryp kele jatqany. Ǵylymdar tarıhshysy Fýat Sezginniń kitabyn oqyǵanda zamanynda ıslam ǵylymynyń bıik óresine tań qaldym!Sońynda, dintanýshy retinde aıtarym, bul atalmysh senimdik júıeniń qýaty jaratylystyń zańdylyqtaryn da kúshti, qýatty. Buǵan jekelegen adamdaryń qarsy turyp ózgertýi múmkin emes, tek qana kesh bolmaı turyp, matýrıdı – hanafı senimdik júıesininiń joǵardy aıtylǵan áshǵarı teologııasynan parqyn, erekshelikterin oqytýdy jáne halyqqa taratýdy formaldyq emes, júıeli túrde fılosofııalyq tanymdyq turǵyda iske asyrýǵa kóshýimiz kerek. Jáne ásirese Abaı men Shákárimniń teologııalyq, din fılosofııalyq oılaryn ǵylymı zertteýdi, oqytýdy memlekettik deńgeıde qolǵa alýymyz asa mańyzdy. Óıtkeni, óz zamanynda eski men jańany úılestire otyryp jańa jol, sanaǵa jańa tanym syılaǵan bundaı tulǵalar basqa musylman jurtynda kem, tipti joq.
Onyń ústine, zamanalar boıy Orta Azııa ekeńistiginde saltanat qurǵan kóshpeli jurt – babalarymyzdyń myń jyldar boıy ǵalamdy, tabıǵatty zertteý tájirıbesimen barlyqqa keltirgen asa baı mádenıetimizdi saqtap qalý da óte mańyzdy bolyp otyr. Bul jerde mádnıet degenimiz áste mýzeılerdi toltyrǵan dúnıeler emes, osy dúnıeni barlyqqa keltirgen babalarymyzdyń aqyl- parasaty. Bunsyz bizdiń Túrkiligimizdiń, kóshpeli órkenıettiń murageri ekenimizdiń túk te maǵanasy joq.
(qosymsha retinde)Eger, ózimizdiń tarıh sanamyzdy osy bastan qalpyna keltirip, ony búgingi adamzattyń ortaq qundylyqtaryna úılestire jańǵyrtpaıtyn bolsaq, bizdiń el toptar men jikterdiń bitpes teke-tiresine aınalyp ketedi. Eń jamany bul teketires demokratııalyq qundylyqtardy óz múdesine paıdalana otyryp bılikke umtylady. Túrli toptar demokratııany halyqtyń senimine kirý arqyly daýys jınap elge bılik júrgizý dep uǵady. Ásirese, dinshil top pen tabıǵı túrde qalyptasqan onyń qarsylasy sózsiz demokratııany osylaı túsinedi. Bundaı qubylys ortaǵa shyqqanda, eldiń turaqty damýy men zańnyń ústemdik qurýy múmkin emes. Óıtkeni bul toptar ne istese de el úshin emes, óziniń saıası múdesi úshin ǵana isteıdi. Eldegi arbir keleńsizdikti óz paıdasyna qoldanady degendeı...
"Adyrna" ulttyq portaly
