İnfodemiia däuırınde qazırgı qoǧam jalǧan sözden köp zardap şegıp jatyr. Tek mūqiiat faktcheking jasalǧan, saralanǧan, salmaqty, şynaiy aqparatty ūsynu – jurnalisterdıŋ de, qolyna qalam ūstaǧan ǧalymdar men publisisterdıŋ de aldyndaǧy basty paryz. Qoǧam aldyndaǧy, būqara aldyndaǧy mındetı. Öitkenı şynaiy aqparatty ūsynu, soǧan senu ǧana azamattarymyzdyŋ dūrys tüsınıgın, aqparattyq gigienasyn qalyptastyryp, şynaiy ūlttyq ruhty kötererı sözsız.
2023 jyldyŋ 29 qaŋtar künı «Adyrna» saitynan «Ruhymyzdy köterıp jüreiık!» - M.Dulatūlynyŋ «Oian, Qazaq!» kıtaby, Türkiia, Japoniianyŋ damuyna yqpal etken» atty taqyryptaǧy materialdy oqyp, düdämal küide qaldyq. Soŋǧy 2-3 jyldan berı «Oian, Qazaq!» fenomenı turaly azdy-köptı zerdelep, sol taqyrypta avtorlyq därısımdı jürgızıp, ǧylymi maqalam jariialanǧandyqtan, däl osy mäselege kelgende bırşama ızdendım dei alamyn. «Adyrna» saityndaǧy būl taqyryptyŋ «Japoniianyŋ damuyna yqpal ettı» degen jerın oqyp, oqyrmanda jalǧan aqparatqa negızdelgen jaŋsaq pıkır qalyptaspauyn qalap, qolyma qalam aldym.
Eŋ aldymen, 100 jyl būryn Japoniia qandai edı, bız qandai edık? İä, XIX ǧasyrdyŋ ortasynda ol eldıŋ jaǧdaiy müşkıl edı. Sol sebeptı tyǧyryqtan şyǧar jol ızdep, bolaşaǧyn oilap, jaŋaşyl imperator Musuhitonyŋ bastamasymen 1868-1889 jyldar aralyǧynda «Meidzi jaŋǧyruy» atty ülken sılkınıs jasap, bary-joǧy 21 jyl ışınde damu jönınen orta ǧasyrdaǧy agrarlyq memleketten älemnıŋ zamanaui jetekşı imperiiasyna ainalyp ülgerdı. Bılım men ǧylymdy, jaŋaşyldyqty basty qaru ete otyryp, äskeri, saiasi, ideologiialyq, äleumettık reformany jüzege asyryp, Aziianyŋ köşbasşysyna ainalyp, oǧan deiın özıne tızesın batyryp kelgen älem alpauyttaryna öz şartyn taisalmai qoiatyn subektıge ainaldy. Mıne, sondyqtan da, Alaş arystary Japoniia ülgısındegı ūlttyq-demokratiialyq täuelsız memleket qūrsaq dep armandady, josparlady. Sondyqtan da Japoniiamen halyqaralyq bailanys qūruǧa tyrysty, olardan tüsınıstık pen qoldau küttı. Öitkenı «Meidzi restavrasiiasyna» deiıngı kenje qalǧan auyl şaruaşylyǧyna negızdelgen, koloniia zardabyn tartqan taǧdyrymyz ūqsas edı, erık-jıger men bırlık artsa, mümkındıkter de şamalas bolatyn. Japoniia bır ǧasyr būryn tez arada damyp ketken bolsa, bızdıŋ el olarǧa emes, olar bızge ülgı bolǧan deu qisyndyraq emes pe?
Al «Adyrnadaǧy» atalǧan maqalada aitylǧandai, «Japoniiany damyttyq» dep öz-özımızden şattanyp, negızsız masattanatyn sözge ne närse negız boldy, sonda? Osydan 13 jyl būryn, 2010 jyldyŋ 19 qaraşasynda «Abai.kz» portalynda «Marat Äbsemet. «Oian, qazaq» ideiasy – qazaqtyŋ naǧyz ūlttyq ideiasy!» atty material jariialanady. (Sıltemesı: https://abai.kz/post/5743%2012.10.2018) Ol jerde alǧaşqy mırjaqyptanuşy, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Marat Äbsemet Bauyrjan Qaraǧyzūlyna sūhbat bergen. Marat aǧamyzdyŋ Mırjaqyptyŋ esımınıŋ aqtaluyna, onyŋ mūrasyn halqymen tabystyruda, ömırbaianyn zertteude qosqan ülesı ūşan-teŋız. Jaqynda rejisser, kinossenarist Mūrat Esjannyŋ «Mırjaqyp. Oian, Qazaq!» filmındegı Gülnär Mırjaqypqyzynyŋ janynan tabylatyn Izbasar degen keiıpkerdıŋ prototipı de – sol azamat. Alaida joǧaryda keltırılgen sūhbatta Marat myrza köptegen qūndy tarihi derektermen bölıse otyryp, söz ortasynda bylai deidı:
«Keibır azamattar Mırjaqypty öz ışterınen japonnyŋ ruhani ūstazy dep sailaidy. Sol kezdıŋ özınde Japoniiada Mırjaqyp turaly köptegen maqalalar, zertteuler şyǧady. Jaqaŋa elıktep «Oian, japon!» degen kıtap ta şyqqan edı. 1997 jyly ǧalym Uiamo Tomohiko japon tılınde Mırjaqyptyŋ saiasi közqarasynaŋ dissertasiia qorǧady».
Mıne, osy bır söz odan keiıngı qate pıkırdıŋ taraluyna jol aşqan sekıldı. Ärine, Marat Äbsemet Mırjaqyptyŋ ömır jolyna özı aitatyndai «onyŋ kenje ūlyndai» ıŋkär sezımmen qaraǧan soŋ, keide emosiiaǧa berıluı zaŋdylyq. (Onyŋ üstıne «Oian, Japon!» degen kıtap bary ras, «Serkenı» şyǧarǧan tatar baspagerı Japoniiaǧa kettı degen derek bar, soǧan orai boljam men niet qosylǧan jaŋsaq tūjyrym tuyndaǧan siiaqty). Alaida, sol sözın negızge ala otyryp, «Otyz tısten şyqqan söz otyz ruly elge taraidynyŋ» kerı kelgen.
Aldymen Alaş tarihyn zertteuşılerdıŋ bırı Altynbek Qūmyrzaqūly Marat aǧamen bolǧan sūhbatty negızge alyp, e-history.kz Qazaqstan tarihy portalyna Mırjaqyp turaly material jariialaidy. Öz maqalasynda:
«Mırjaqyptyŋ «Oian, Qazaq!” kıtaby älem elderıne qatty äser ettı. Olardyŋ qatarynda Japoniia elı de bar. Mırjaqyp özı de öleŋderınde japon erlıgın, ūltyn jyrǧa qosqan. Soǧan orai keibır azamattar Mırjaqypty öz ışterınen japonnyŋ ruhani ūstazy dep syilaidy. Japondar Mırjaqyp Dulatovqa elıktep «Oian, Japon!» degen kıtap şyǧarǧan», deidı. (2021 jyldyŋ 24 qaŋtarynda Altynbekten ol derektı qaidan alǧanyn hat arqyly sūraǧanymda, Marat Äbsemetpen bolǧan sūhbattan dep jauap bergen edı. Bır qyzyǧy, bırınşı derekközdegı «ūstazy dep «sailaǧannan» – «syilaǧanǧa» auysady, oǧan da şükır, bıraq bärıbır negızsız boljam küiınde qalady).
Altynbek myrzanyŋ ol maqalasyn tura sol küiı taǧy bırneşe sait, äleumettık jelıdegı toptar bırneşe jyl boiy köşırıp basady. («Qazaq ünı saity. 24.11.2015. https://qazaquni.kz/alash/42604-mustafa-kemal-ataturik-ustaz-tutqan-alash-arysy-mirzhaqyp-dulatuly; «Börılı baitaq» toby. 04.08.2017. https://vk.com/wall-73330358_214397 ; «Elana» saity. 03.12.2018. https://www.elana.kz/mustafa-kemal-atatuyrik-ustaz-tutqan-a/, t.b.)
Men 2020 jyly «Oian, Qazaq!» fenomenın tereŋırek zerttei bastaǧanymda, osy bır derektı oqyp, köŋılımde kümän paida boldy. Alǧaş oqyǧanda ärine, men de ilandym. Bıraq kökeidegı bır küdık odan ärı zerttep, anyq-qanyǧyn bıluge jeteledı. «Alaş arystary Japoniiany ülgı tūtty dep keldık, al qalaişa Japoniiaǧa bız şabyt berıp, ülgı bola qaldyq?» degen sūraq kökeiımnen ketpei qoidy. Derektıŋ şynaiylyǧyn tekseru üşın, Marat Äbsemet öz sūhbatynda aityp ötken tanymal japon ǧalymy Tomohiko Uiamanyŋ özınen tıkelei sūraiyn dep şeştım. Negızı ol kısı Mırjaqyp esımımen alǧaş ret Japoniiada emes, Qazaqstanda tanysqan deuge negız bar. Ǧylymi jolmen Mäskeu, Taşkent, Almatyǧa saiahattap barǧanyn aita kelıp, ol turaly bylai dep baiandaidy: «1991 jyldyŋ küzınde Almatydaǧy Ǧylym akademiiasynyŋ düŋgırşegınen Mırjaqyp Dulatovtyŋ «Oian, Qazaq!» atty kıtabyn kezdeisoq satyp aldym. Söitıp osy kıtapty jäne özge de qazaq ziialylarynyŋ şyǧarmalaryn qyzyǧyp oqi bastadym...» (Sılteme: 21.04.2011. https://www.azattyq.org/a/kazakhstan_alashorda_khan_tomokhiko_uyama/9498919.html)
2015 jyldan berı Alaş kösemsözın zertteudı maqsat etken ǧylymi taqyrybyma orai, Uiama Tomohikonyŋ älemdık ǧylymi bazalardaǧy Alaş tarihy turaly maqalalaryn oqyp jürgen edım, endı äleumettık jelı arqyly özıne naqty sūraq qoidym. 30 jylǧa juyq Mırjaqyp Dulatūlyn zerttep kele jatqan, bırneşe tılge jüirık, özım ekı ret jüzbe-jüz körıp, pıkırlesken japon ǧalymynan basqa būl küdıktı kım seiıltuı mümkın? 2021 jyldyŋ 30 qaŋtarynda Uiama myrzadan jauap haty keldı. Onda: «Japoniiada Mırjaqyp turaly öte az adam bıledı. «Oian, Japoniia!» degen kıtap bar, bıraq olardyŋ avtorlarynyŋ Qazaqstanmen bailanysy joq. Jalpy, «oian» - älemde keŋ taraǧan metafora...» degen jauap aldym. Marat Äbsemet ärine, ol boljamdy pıkırın jaman oimen aitpaǧany anyq, sondyqtan «Oian, Japon!» kıtaby turaly estıgenın Mırjaqypqa telıgen deuge negız bar. Öitkenı ol būl tūlǧaǧa şeksız ǧaşyq, olai tamsanuy zaŋdy da. Alaida «Japoniiaǧa ülgı bolmaǧanymyzǧa» logikalyq qisynmen jauap bere almasaq, eŋ bolmasa Japoniiada tūratyn mırjaqyptanuşy japon ǧalymynyŋ sözımen nükte qoia alatyn şyǧarmyz?
Negızınde Alaş mūrasynda şynaiy derekke negızdelgen, būltartpas şyndyqtan tūratyn, ūltymyzdyŋ märtebesın ösırıp, abyroiyn asqaqtatatyn talai ınju-marjan bar. Bızge jalǧan boljam, äsıre emosiia, äbüiırsız daqpyrt äste qajet emes. Onyŋ alǧaşqy äserı masaityp, masairatqanmen, onyŋ buy seiılgen soŋ, dosqa külkı, dūşpanǧa taba etuı mümkın. Jastardy soǧan sendırıp, keiın jalǧan ekenın taǧy bır japon dostarynan estıse, alaştanuǧa qūrmetı qalar ma? Şyndyqty özek etkennen artyǧy joq.
Al Mırjaqyptyŋ «Oian qazaq!» tuyndysy qai ūlttarǧa äser ettı, sonda? Türkiia ǧalymy Hüliia Qasapoǧly Chengel qazaq, türık jäne ūiǧyr halyqtaryndaǧy «oian» motivın salystyra otyryp, onyŋ qainar közı Mırjaqyp Dulatūly ekenın däleldeidı. Mäselen, türıktıŋ aǧartuşy aqyny Mehmet Akif Ersoidyŋ (1873-1936) «Uyan!» atty öleŋın jazuyna Mırjaqyp türtkı bolǧan. Mırjaqyptan soŋ 6 jyldan keiın, 1915 jyly sonymen ündes öleŋın jazyp tūr. Al 1921 jyly tarih sahnasynan syrǧyp bara jatqan Şyǧys Türkıstannyŋ ökılı, ūiǧyr şaiyry Abduhaliq Uiǧur (1901-1933) Mırjaqyptyŋ sarynymen jazǧan «Oiǧan!» degen öleŋımen halqyna ūran tastaidy...
Sözımızdı qorytyndylai kele, jastardy, äsırese qolyna qalam ūstaǧan jurnalist, tılşı, tarihşy, ädebietşı buynǧa mediasauattylyqtyŋ qyr-syryn üzdıksız meŋgerıp, faktcheking qaǧidattaryn qataŋ ūstanyp, halyqqa taratatyn aqparattyŋ şynaiylyǧyna asa zor män beruge şaqyrar edım. Būl – zor jauapkerşılık. Emosiiaǧa keide erık bergen jaqsy, bıraq bırınşı kezekte salqyn sana tūrǧany dūrys. «Japoniiaǧa ülgı boldyq» sarynyndaǧy negızsız oidy köşırıp basyp, taratudy osymen doǧarǧan jön. «Ruhymyzdy joǧary köterıp jürgenımız» bızdıŋ ūlt üşın öte kerek, öitkenı mädeniet men tarihy bai, tektı ūlttyŋ bırımız. Tek sol maqtan etetın düniemız şyndyqqa negızdelgenın qadaǧalaiyq. Arystarymyzdyŋ da ömırlık ūstanymy sondai bolatyn. Alaş ruhy jasasyn!
Alma Sailauqyzy
jurnalist, alaştanuşy, PhD ǧylym doktory
