كەشە ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا مادەنيەتتانۋشى-فيلوسوف ابىلايحان قالنازاروۆتىڭ «شىمكەنتتىڭ جۇمساق كۇشى. شىمكەنت قالاسىنىڭ برەندىن ءتيىمدى باسقارۋ مەن يميدج-يدەولوگياسىن ىلگەرىلەتۋ بويىنشا كوممۋنيكاتيۆتىك ستراتەگيا (تالداۋلار مەن ۇسىنىستار)» اتتى تۇڭعىش قازاقشا ساياسيتەحنولوگيا كىتابىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، اتالمىش ەڭبەكتىڭ العاشقى نوبايى 2021 جىلدىڭ 14 شىلدەسىندە بىتسە، تولىققاندى 2022 جىلدىڭ اقپانىندا ءتامامدالىپ باسپادان شىققان. الايدا قارجىلىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق سەبەپتەرگە بايلانىستى 1 جىل كەشىگىپ، بيىل عانا پرەزەنتاتسيالانىپ وتىر.
سونىمەن، ءبىز، وقىرماندار تاراپىنان «شىمكەنتتىكتەردىڭ تابىس كىتابى» اتانىپ ۇلگەرگەن تالدامالىق-ۇسىنىمدىق تۋىندىنىڭ قالاي جازىلىپ، وندا نەندەي مازمۇن قامتىلعانى جانە تاعى دا باسقا ساۋالدار اينالاسىندا سۇحبات جۇرگىزگەن ەدىك.
– ابىلايحان مامىرايحانۇلى، وسى كىتاپقا ۇقساس دۇنيەلەر باتىس ەلدەرىندە بۇرىننان بار تاجىريبە بولعانىمەن، قازاقستاندا ءبىرىنشى رەت قولعا الىنىپ وتىر. وسى ەڭبەكتى جازۋعا نە تۇرتكى بولدى؟
– ءوزىڭىز دە بىلەسىز، ەلىمىزدە شىمكەنتكە، شىمكەنتتىكتەرگە، جالپى وڭتۇستىككە قاتىستى ۇشقارى نەگاتيۆ پىكىر مەن ستەرەوتيپ كوپ. ودان قالاي قۇتىلۋعا بولادى؟ وسى ساۋال مەنى سوناۋ ەكى مىڭىنشى جىلدارى الماتىعا ستۋدەنت بولىپ بارعان كەزدەن مازالايتىن-دى. وتاندىق مەديا كەڭىستىكتە دە ازەلدەن «بۇلاردىڭ قاي جەرىنەن شوۋ-رەيتينگ شىعارۋعا بولادى؟ قايتسەك شىڭعىرعان حابار نەمەسە جاعا ۇستاتاتىن سيۋجەت جاسايمىز؟» دەگەن جاناشىماس ۇستانىم سەزىلەتىن. ولاردىڭ كەيبىرىنە سالساق، شىمكەنت قۇددى ءبىر بۇكىل قازاق دالاسىنىڭ ماسقاراپازى ءتارىزدى قارالىم مەن رەيتينگ كوزى. ءبىر جارىق ساۋلەسى جوق، قاراڭعىلىق پەن قارالىق، رادياتسيا باسقان اپاتتى مەكەن سياقتى «قارا قۇردىم» وبرازى اۋادا قالقىپ تۇرادى: «جاقسىلىعىن كورمەيدى، جاماندىعىن تەرگەيدى». مىسالى، ءبىر جەرلەسىمىز وليمپيادادا التىن السا – قازاقستاندىق تا، قىلمىس جاساسا نەمەسە بىرنارسە بۇلدىرسە، اۆتوماتتى تۇردە «شىمكەنتتىك» اتالا قالاتىنىن ايتامىن. تۋرا رەسەيدەگىدەي – قاپ تاۋى جىگىتتەرىنىڭ جاقسىلىعى-يگىلىگى بولسا، رەسەيلىك، جاماندىعى بولسا، كاۆكازدىق اتالىپ كەتەتىنىندەي كەپ. كەيىننەن ەكى مىڭ ونىنشى جىلدارى استاناعا كوشكەسىن، قىرىق تەمىردىڭ قىلاۋىنان قۇرىلعان ەل اراسىندا بۇل ماسەلە تىپتەن اكتۋال بولا ءتۇستى. بىرەۋلەر قارادان قاراپ، كۇنگەي پەرزەنتى بولعانىڭ ءۇشىن عانا كۇستانالاپ، ءəزىل-قىلجاققا اينالدىرىپ، تىپتەن مانساپتىق جولىڭدا بيوگرافياڭ دۇرىس بولسا دا گەوگرافياڭ دۇرىس بولماي، لاۋازىم مەن تيەسىلى نەسىبەڭنەن قاعىپ جاتسا، قالاي ويلانباسسىڭ؟!
الايدا «مومىننىڭ اقىسىن ادام جەگەنىمەن، قۇداي جەمەيدى»، زامان ءبىزدىڭ پايدامىزعا وراي وزگەردى. «ءوزىن قازاقپىن دەپ ەسەپتەيتىن ءار ازامات ۇلت تاريحىنداعى وتكەن زاماننان جەتكەن تاريح بەتتەرىنەن قازىعۇرت-قاراتاۋ ءوڭىرى، سىر بويى ەل بولىپ قالىپتاسۋىمىزدىڭ، مەملەكەت بولىپ ىرگەمىز قالانعان كەزدەگى زامانا ساحناسى بولعانىن بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ حالىق ءارتىسى نۇرعالي ءنۇسىپجان ايتپاقشى، بۇل اتىراپ جانە بارشانىڭ نازارىن وزىنە تارتىپ، زامانانىڭ بيىك ساحناسىنا قايتا اينالىپ شىعا كەلدى. شىمكەنت – ميلليونىنشى تۇرعىنىن تۋدىرىپ ءۇشىنشى مەگاپوليس، ال قالعان جەرلەستەر – تۇركى-مۇسىلمان الەمىندەگى بىردەن-ءبىر كيەلى قالامىزدىڭ داڭقىمەن تۇركىستان وبلىسى برەند زونتيگىنىڭ استىندا كەتتى. «بىرەۋىمىز ەكەۋ بولدى» دەگەن وسى. قۋانىشىمىزدا شەك بولمادى!
بىراق كوپتەگەن پۋنكتتەر بويىنشا ماسەلە دە ەكى ەسەلەندى. باسقاسىن ايتپاعاندا، ەندى وسى وڭتۇستىكتىڭ ەكى بالاسىنىڭ PR مەن اقپاراتتىق-يدەولوگيالىق ورىستەگى ەنشىسىن ءبولىپ بەرۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىقتى. ال ونى تەرەڭىنەن تۇسىنەتىن بىزدە قايبىر مەملەكەتشىل باسشى ياكي مامان بار دەيسىڭ. قارين سەكىلدى بىرەگەيلەر بار بولسا دا ۇلكەن ەرىك-جىگەر، ىزدەنىستى، قاراجاتتى، ۋاقىتتى، قالا بەردى ازاماتتىقتى قاجەت ەتەتىن بۇل تاقىرىپقا ءوز ەركىمەن كىم كىرىسە قويادى؟ جەكە «ينتەرەسى» بولماسا ساۋساعىن قيمىلداتپايتىن قايسىبىر جەرگىلىكتى باستىقتار دا مۇنىڭ ماڭىزىن قايدان ءتۇسىنسىن؟! قازاقشا سويلەمەك تۇگىلى جازىپ بەرگەن مەمتىلدەگى باياندامانىڭ ءوزىن ەجىكتەيتىن، كومپيۋتەرىنىڭ ءتىل ينتەرفەيسىندە ورىس-اعىلشىن عانا تۇراتىن قايبىر ەلورداداعى يدەولوگياعا جاۋاپتىلاردى ءتىپتى ايتپاي-اق قويدىم.
ارينە، شىمكەنت پەن تۇركىستاننىڭ ورتاسىندا تۋعان وتىرارلىق ازامات رەتىندە مەن دە قالىڭ ويعا باتتىم: قازاقستاننىڭ تاعى ءبىر حالىق ءارتىسى ءاسانالى ءاشىموۆ ايگىلەگەن «ارۋاق قولداعان ءوڭىردىڭ» قايسى بۇرىشىنداعى قانداي قاسيەت پەن بەلگى، ءرامىز بەن سيمۆول قالاي ادىلەتتى بولىنسە دۇرىس؟ ول ءبولىنىستىڭ دە ءمانىن «بيلىگى تۇسىندىرمەيتىن، تۇسىندىرسە دە حالقى تۇسىنگىسى كەلمەيتىن» جەردە قوعامعا قالاي «وتكىزىپ» جىبەرۋگە بولادى؟ ودان قالسا باسى پىسپەيتىن مازاسىز ەر مەن ايەلدى ەسكە سالاتىن اۋماقتىق قوعامداستىقتار مەن اكىمدىكتەردىڭ «قىرعي-قاباق» قارىم-قاتىناسى... تۇيتكىل كوپ-اق.
تۇركىستاندىق عالىم دوساي كەنجەتايدىڭ «حالىق پەن بيلىك ەكى ينستيتۋت. قازاقستاندا وسى ەكەۋى ەشقاشان ءبىر-بىرىنە سەنگەن ەمەس. ءبىزدىڭ ەڭ باستى دەرتىمىز – سەنىمسىزدىك» دەگەنى دە ەستە.
سونداي-اق، وسى ماڭنان ورىستەپ، اراكىدىك رەسپۋبليكانى ءدۇر سىلكىندىرىپ، الگى سىڭارجاق مەديا-باق-دىڭ تۇيمەدەيىن تۇيەدەي ەتىپ شىعاراتىن نەشەمە پوپكورندىق، گولليۆۋدتىق-بولليۆۋدتىق سيۋجەتتەگى جەمقورلىق، تۇرمىستىق داۋ-داماي جəنە تاعىسىن تاعى قىزىق پەن شىجىققا تولى جاڭالىقتار مەن اقپاراتتار لەگى شە؟ بۇعان جالپاق قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ «نە شىقسا دا شىمكەنتتەن شىعادى» دەپ ايدارلاپ قويعانىن قوس.
«مەن بولماسام، كىم؟». پارىز بەن قارىز جۇرەگىمدى سىعىمدادى. نيەتىمدى ايتقاندا، ءمادي ماناتبەك، زەيىن الىپبەك ءتارىزدى ازداعان اتىمدى قامشىلاۋشىلار دا بولدى. ۇرىستا قانداي تۇرىس بار؟ ەڭ الدىمەن، الگى كوكەيكەستى ماسەلەلەردى ەڭسەرىپ، بىرجاعىنان اقوردالىق جانە ايماقتىق يدەولوگتارعا ينتەللەكتۋالدىق-كونسۋلتاتيۆتىك كومەك رەتىندە جاڭا ادىستەمەلەردى ۇسىنۋ كوزدەلدى. ءسويتىپ، باس-اياعى 5 تاراۋ، 432 بەتتەن تۇراتىن، تەوريالىق بازاسى ۇلىبريتانيا ۇكىمەتىنىڭ كەڭەسشىسى، ەۋروپا پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى، اعىلشىن عالىمى سايمون انحولت كونتسەپتسياسىنا نەگىزدەلگەن تۇڭعىش قازاقشا پوليتتەحنولوگيالىق ەڭبەك باسپا بەتىن كوردى. پەينەتىڭنىڭ زەينەتى. تاۋبە!
– تۇركىستان ءوز الدىنا وبلىس بولىپ وتاۋ تىكتى. اكىمشىلىك باسقارۋ بولەك بولعاننان كەيىن ولاردىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك پايدا بولدى دەپ ويلامايسىز با؟
– رۋحاني استانا رەتىندە تۇركىستانعا باسىمدىق بەرىپ، شىمكەنتتىڭ كەيىن شەگىنشەكتەيتىن، تاعى ءبىر جەرلەردە بىرىگەتىن تۇستارى بار، بəسەكەلەسەتىن دە تۇستارى بار. ەلدەگى ءۇشىنشى الىپ قالا رەتىندە ەندى شىمكەنتكە «ءوز اعايىنى» – استانا مەن الماتى دا، تاياق تاستام جەردە تۇرعان «الىس تۋىس» – تاشكەنت تە، بىلاي تۇرعان «قۇدا-جەكجات» – بىشكەك تە قالاسىن، قالاماسىن، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بəسەكە تۋدىرا بەرەدى. بۇل زاڭدى دا. وسىنىڭ ءوزى اۋماق باعدارلاماسىن قايتا جۇكتەپ، قايتارا برەندتەۋ مەن يدەولوگيالىق رەۆيزيانى، ايماقتاعى ۇلتتىق ترانسفورماتسيانى دەرەۋ قولعا الۋ كەرەكتىگىن كورسەتەدى.
بۇدان ءارى شىمقالا ءوزىن مارتەبەسىنە ساي باسقاشا ۇستاۋعا ءتيىس جانە قازاقستاندىق نىساندارىنان بولەك، شەكاراعا يەك ارتىپ تۇرعان وزگە ەل استانالارىنا قارسى ءتۇرلى باعىتتا امەريكالىق گۋرۋلار دجەك تراۋت پەن ەل رايس ايتا بەرەتىن «قورعانىس» جانە «شابۋىل» ستراتەگيالارىن تۇزۋگە مىندەتتى.
بۇل رەتتە سوۆەت كەزىنەن اياۋسىز سوققىلانعان «شىمكەنت» برەندىنە رەبرەندينگ جاساۋ مەن وعان كەلگەن زاقىمداردى دارىلەپ جازۋ كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەنىڭ ءبىرى. «ۇلى تۇران بولامىز» دەگەن تۇرىكتەر ەلدىڭ شەتەلدىك مەديا مەن رەسمي جيىنداردا ايتىلىپ، جازىلاتىن «Turkey»، ياعني اعىلشىن تىلىندە قۇستى بىلدىرەتىن اتاۋىن رەسمي «Türkiye» دەپ وزگەرتۋ باعىتىندا كامپانيا باستاپ، ونى اقىرى ءساتتى جۇزەگە اسىردى. قازاقتىڭ ءۇشىنشى قالاسىنىڭ تۇركيەدەن نەسى كەم؟
– ءوزىڭىزدىڭ تۋعان جەرىڭىز ءارى جازۋ وبەكتىڭىز شىمكەنتتى ىشىنەن زەرتتەدىڭىز بە؟
– بىرەۋلەر بۇل كىتاپتى مەنى «سىرتتا جاتىپ جازدى» دەسە، قاتتى قاتەلەسەدى. ارى-اراسىنداعى ەلوردا مەن الماتىعا، شەتەلگە بارىپ تىنىستاعاندارىم بولماسا، بۇل شىراعىم، نەگىزىنەن شىمقالاداعى نۇرسات-2 مولتەكاۋدانىندا جەرگىلىكتى سپەتسيفيكاعا مالىنىپ وتىرىپ قالپاعى قايىرىلعان جازبا-ءدۇر. ول ءۇشىن قۇر كىتاپتار كەمىرە بەرمەي، ەجەلگىنىڭ ءəدىسشىل سۇلتاندارىنداي، ينكوگنيتو، ىشىنەن تانۋ ءۇشىن شىمكەنتتەي ارۋ شاھاردى ارمانسىز ارالاپ، قايشىلىققا تولى تاڭعاجايىپ الەمىنە تەرەڭدەي ەنىپ، بازار، كافە-تويحانا، كورىكتى جەرلەرى، ءوندىرىس ورىندارى، كەڭسەلەر، كورمەلەر، رەسمي-بەيرەسمي جيىندار، ءبəرى-ءبəرىن سىني نازارىمنان وتكىزدىم. العاشقى ەتاپتا كۇندەلىكتى كوپتەگەن ءىس-شارانىڭ ىشىندە باقىلاۋشى بولىپ وتىردىم دەسەم دە ارتىق ەمەس. مۇنىڭ ىشىندە تاكسيستەرمەن، قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىمەن، زيالىلارمەن، ىسكەرلەر-شەنەۋنىكتەر، وزگە دياسپورالارمەن دە كوپ جۇزدەسۋلەر بولدى. جەرگىلىكتى جۇرت وزدەرىنىڭ قاتاڭ زەرتتەۋ نىسانىنا الىنعاندارىن بايقامادى، بىلمەدى. قاراپايىم ەل جاندارىنا وتىرا كەتسەڭ، «اھ» دەسە جۇرەگى كورىنگەن اقجارقىن جاندار – تانىسىپ-ءبىلىسىپ العاسىن، شاھار تۋرالى، مۇنداعى ۇدەرىس-ۇردىستەر، ونىڭ باسشىلىعى مەن بۇگىنى، كەشەگىسى، ەرتەڭى تۋراسىندا ءبىر كوسىلۋشى ەدى. كەرەك دەسەڭىز، مىنا شاقشا باسىم جەرگىلىكتى سپورتشى-فايتەرلەردىڭ ەرەجەسىز جەكپە-جەكتەرىن دە تاماشالاپ ۇلگەردى عوي. قايدا وقيعا-قىزىق بار، قاي جەردە ماعىنالى ءىس-شارا، ويتۇيەرلىك ءىس، بəرىندە قويىن كىتاپشامدى قولعا الىپ، قارا كوزىلدىرىگىمدى شەشپەي، قارا كەپكىنى باسىپ كيىپ، ەلەۋسىز عانا ءبىر شەتتە ءجۇردىم. ءوز كەزەگىندە، وڭتۇستىكتىڭ بەدەلدى تاريحشى-شەجىرەشىسى، قازىعۇرتتىق مومبەك ابدىاكىمۇلىنىڭ «شىمكەنت قالاسىنىڭ تاريحى» كىتابىنىڭ جارىق كورۋى دە «جولى بولار بالانىڭ الدىنان جەڭگەسى شىقتىعا» سايىپ، مەتودولوگيالىق ۇلكەن كومەك بولىپ، قالانىڭ وتكەنىنە قاتىستى دۇرىس باعىتتان تايماۋىما مۇمكىندىك بەردى. بۇل ءۇشىن ىزدەنىمپاز اعامىزعا مىڭ العىس!
ناتيجەسىندە فرانتسۋزشا ايتقاندا، voila (ۆۋاليا) – وسىنداي قىزۋ جازبالار مەن تەزدى اناليزدەر ءھام ۇسىنىستار لەگى شىر-شىر ەتىپ، ىڭگالاي جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشىپ جاتتى. ءانشى روزا اپامىزدىڭ لوگيكاسىنا سالسام، مەن دە دەر كەزىندە، كەرەك جەرىندە بولىپ، جولىمنىڭ بولعىشتىعىنىڭ ارقاسىندا وسىلاي شىميتۋىندىنىڭ قاينار بۇلاعىنا اينالدىم!
– كىتاپتا قازىر ساياسات ساحناسىندا جۇرگەن ادامداردىڭ اتى-ءجونىن اتالعان با؟ ەرتەڭ داۋ-جانجال تۋىپ كەتپەي مە؟ ولاردىڭ تاراپىنان وكپە-رەنىش تۋىنداۋى مۇمكىن دەپ سانامايسىز با؟
– بىردەن ايتايىن، مەن ەشكىمدى جاماندامادىم، ەشكىمدى كىنəلامادىم. سەنساتسيا دا شىعارمادىم. بار بولعانى قالاداعى ياكي ەلدەگى جاعىمسىز مəدەني، əلەۋمەتتىك-اقپاراتتىق پروتسەستەر، پروبلەمالار نەيترالدى تۇردە قانداي دا ءبىر əرلەۋسىز ءوز اتىمەن اتالدى جəنە ولاردىڭ شەشىلۋ جولدارى باياندالدى. جەتىستىكتەردى دە ۇمىت قالدىرمادىم.
– سونىمەن، باستى تۇجىرىمدارىڭىز قانداي؟
– اسان قايعى اتامىز جەرۇيىقتى ىزدەپ، جەلماياسىمەن جەلىپ ءجۇرىپ جەر قاراعانداعى: «بازار-مازار» دەپ ۇناتپاي كەتكەن جەرىنىڭ ءبىرى وسى ەمەس پە، شىمكەنتتىكتەر ىشكى ايتىس-تارتىستار مەن دۇردارازدىقتاردى سىرتقا ترانسلياتسيالاپ قويا بەرەتىندەي تۇزى جەڭىل مە دەدىم. ايتپەسە مۇنداي ايعاي-شۋ قايدا جوق؟! مۇنان باسقا وڭىرلەردىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى، ياكي اقىلى جەتكەنى، ولاردا «باس جارىلسا – بورىك ىشىندە، قول سىنسا – جەڭ ىشىندە».
بۇل رەتتە ەڭبەك بارىسىندا كۋرستاسىم ادىلبەك ءنابي كورىگىن قىزدىرىپ، جەرسىندىرىپ جۇرگەن ەكزيستەنتسياليزم تەوريالارىن دا ءبىراز تۇتقانىمدى ايتا كەتكەن ءجون: «وت بولماسا ءتۇتىن بولمايدى» دەمەكشى، شىمكەنت ۇعىمىنا قاتىستى «وزىمىزدەن دە بار ەكەن عوي» دەيتىن تۇستار دا، كەي-كەيدە سىرتتاعىلاردىڭ تىم əدىلەتسىز جاپسىرمالاعان كليششەلەرى مەن يارلىكتارى دا كوپ كورىنەدى. ياعني شىمكەنتتىكتەر كەيبىر كەراۋىزدار ايتىپ جۇرگەندەي سونشالىقتى جامان دا ەمەس، سونداي-اق شىمكەنتتىكتەردىڭ وزدەرى ءوزى تۋرالى اسقاق ويلاعانىنداي سونشالىقتى كەرەمەت تە ەمەستىگى ايداي əيگىلەندى. ەندى پەرىشتە كوكتە عانا ەمەس پە؟! بۇل جەردە قالالىقتار ءبىرىنشى كەزەكتە قوناقتارىنا اباي بولۋ كەرەكتىگى ايقىندالدى. كەي ادامدار بار: «شاڭسورعىش» سەكىلدى، جولاي قالساڭ، كىرىڭدى ىزدەپ جۇرەدى. ال كەي ادامدار بار: «كىرجۋعىش» سەكىلدى، جولاي قالساڭ، تازارعىڭ كەلەدى. ەڭ وكىنىشتىسى، مۇندا كەلەتىندەردىڭ ءبىرىنشى توبىنىڭ ەكىنشىسىنەن باسىمىراق بولىپ تۇرعانى ۇلكەن پروبلەما ەكەن. ياعني نەگىزىنەن ەلدەگى شىمجاتىرقاۋدىڭ (شىمكەنتوفوبيا) باستى كىنالىلەرى جەرگىلىكتىلەردىڭ تورىندە ءشالجيىپ جاتىپ اسىن ءىشىپ، بىلاي شىعا بەرە اياعىن تەۋىپ، «تەرەزەسىنە تاس اتىپ شاعىپ كەتكەندەر» لەگى دەۋگە بولادى.
پروبلەما – «شىمكەنتكە ءبارى جاراسادى. قوناقجايلىق تا، پىسىقتىق تا، تەنتەكتىك تە. تەك سونىڭ تونىن اينالدىرىپ اكەپ، قۇبىجىق ەتىپ كورسەتەتىندەر بار». قولىنان كەلسە، قوناقجاي، پىسىق، كاسىپكەر بول! شىمكەنتتىكتەر دە ەكى اياقتى، جۇمىر باستى پەندە عوي. الدىمەن ءوزىنىڭ ايناداعى بەينەسىنە ءبىر قاراپ الىپ، بۇل جاقتان قولىنا قۇمعان، باسىنا سالدە وراعان اۋليە ىزدەۋدى قوياتىن كەز كەلدى. مورال دەڭگەيى جاعىنان باتىسىڭ مەن شىعىسىڭ، ورتالىعىڭ، سولتۇستىگىڭ دە، وڭتۇستىگىڭ دە ءبارى بىردەي. پەرى تارتىپ تۇرعاندارى شامالى. ونىڭ دəلەلەتىنە كىتاپتى ىندەتىپ وقىعاندار تولىق كوز جەتكىزەتىن بولادى.
– كىتاپتى جازۋ بارىسىندا ءوزىڭىز بۇرىن بىلمەگەن، بايقاماعان نارسەلەرگە كوز جەتكىزگەن كەزىڭىز بولدى ما؟
– البەتتە. جاڭاعى تۇجىرىم دەگەننەن شىعىپ تۇر: كەي-كەيدە ەل ىشىنە كەڭ تارالعان «ءبىر ىسىنە قاراساڭ، جولىندا ولگىڭ كەلەدى. ەندى ءبىر ىسىنە قاراساڭ، قولىندا ولگىڭ كەلەدى» دەگەن ءسوز بىرجاعىنان شىمعا قاراتىلىپ ايتىلعان با دەيسىڭ. مəسەلە بار ما؟ بار!
سونىمەن قاتار شىمكەنت – برەندينگ پەن يميدجيولوگيا، گەوگرافيا-دەموگرافيا، جۇلدىزدار كاپيتالى، مəدەنيەت، ەكونوميكالىق-ساياسي تۇرعىلاردا ەلىمىزدەگى قالالار ىشىندەگى ەڭ كوزىرى كوپ قالا ەكەنىنە كوز جەتتى. شىمكەنتتىكتەردىڭ ءوز اۋزىمەن ايتقاندا، تەك اقتاۋداعىداي تەڭىز ايدىنى جەتىسپەي تۇر دەمەسەڭ، ءبارى Tik-Tok. قاس قىلعاندا شاردارانىڭ دا الىسىراق ورنالاسقانىن كورمەيسىڭ بە؟ مۇندا جاساندى كول جاسايىن دەسە، شىمشاھاردىڭ جەرى دە ويلى-قىرلى، تاۋلى-قىراتتى، ءبىر جەرگە مول سۋ جينايتىنداي ەمەس، اسا قاۋىپتى.
سوسىن، شىمكەنتتىكتەر دە وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي جۇرگەندەي əسەردە قالدىم. بىلسە، قازاق مəدەنيەتىنىڭ، ءتىلى مەن ءدىلىنىڭ بايراعىن جوعارى كوتەرىپ، سولتۇستىككە كوشىڭ نە، بۇكىل قازاقستاندى بارلىق سالالار بويىنشا ءسوزدىڭ تۋرا جانە اۋىسپالى ماعىناسىندا مەملەكەتشىلدىكپەن جاۋلاپ الار ەدى. ويتكەنى قۇدايدىڭ ەڭ باقتى دا، باپتى دا اياماي بەرگەن جۇرتى وسىندا ما دەدىم. وزبەكتىڭ ازداعان اسەرى بار دەمەسەڭ، كەڭەستەن قالعان ماقتاباستىق-ماڭگۇرت مادەنيەتىنىڭ ۇلتسىزداندىرىپ، ىشتەن ءىرىتۋشى تەرىس ىقپالىنان امان قالعان بىرەگەي ارال ىسپەتتى. اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا «ءبىزدىڭ بىرقاتار ايماقتارىمىز ساياسات سارىنىنىڭ اسەرىنەن ءوزىنىڭ تابيعي بولمىسىنان ايرىلىپ قالا جازداعانى، ءتىپتى قازاق بولىپ تۋعانىنا قورسىنعانى، اناسىنىڭ ءتىلىن بىلمەيتىنىن ماقتانىش ەتكەنى – مەنىڭ جىلداستارىما بەلگىلى جايت. قانى مەن جانىنا، دەنەسىنە داق تۇسىرمەگەن، تابيعي بولمىسىن تالانتىنداي قاستەرلەي بىلگەن ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتىڭ قازاقتارى» دەگەندى دە تەككە ايتتى ما؟ بايقاعانىم سول، شىمكەنتتىكتەرگە تاپ قازىر اتا-بابا əرۋاقتارى، الاش وركەنيەتى تاراپىنان زور ميسسيا جۇكتەلىپ وتىر جانە بۇل كوتەرە المايتىن جۇك ەمەس. اللا تاعالا ءتىپتى جاۋعان قاردىڭ مولشەرىن دە تاۋ شىداي الاتىنداي كولەمدە بەرمەيدى مە؟ دەسە دە شىمكەنتتىكتەر بۇگىندە وڭتۇستىك جۇرتشىلىعىنىڭ ەڭ وزىق ۋربانيزاتسيالانعان قالالىق بولىگى رەتىندە قازاقىلىق يممۋنيتەتتىڭ رەزەرۆتەگى پوتەنتسيالى، وقتاۋلى مىلتىعى، شاباتىن ساياسي-ەكونوميكالىق-مادەني əسكەرى، قالا بەردى قازاق يدەياسىنىڭ جوباسىن ورىنداۋعا الەۋەتتى بىردەن-ءبىر قاۋىم. تەك كۇمبەزى كۇنگە شاعىلىسقان اقورداداعى اعالاردان تاپسىرىس بولماي تۇر. تەحسپەتسى ءتۇزىلىپ، جەتكىزۋشىگە دەگەن قاتاڭ تالاپ بولسا، مۇنداعىلار ونى تاپتاي عىپ اتقارار ەدى.
– بيلىكتى جازىپ، باسقالارىن قامتىماي كەتىپ، وقىرماننىڭ وكپە-رەنىشىنە قالامىن دەپ قورىقپايسىز با؟
– جەرگىلىكتى بيلىكتى دە، قوعامدى دا تەڭدەي، بالانسپەن جازۋعا تىرىستىم. سەبەبى شىمكەنت برەندىنىڭ، شىمكەنت يدەياسىنىڭ تارتىمدىلىعى مەن ەسەن-ساۋلىعى، ماركاسىنىڭ جوعارى بولۋى – وسى ەكى تاراپتىڭ قارىم-قاتىناسىنا تىكەلەي تəۋەلدى.
«كولباسانىڭ نەدەن، قالاي جاسالاتىنىن كورىپ، كولباسا جەگىم كەلمەي كەتكەندەي، شىمكەنتتىڭ دە نەدەن، قالاي جاسالعانىن كورىپ، بۇل جاق تارتپاي قالدى» دەگەن بۇرىن قالادا تۇرىپ كەتكەن قاراعاندىلىقتى دا كوردىك. بىراق وسىندا تۇرىپ، كاسىپ اشىپ، وتباسى قۇرىپ، ماڭدايى جارقىراعان سەمەيلىكتىڭ دە اۋەلى قۇدايعا، سوسىن وڭتۇستىككە العىس جاۋدىرعانىن ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك. وسىندا ءجۇرىپ ەلگە تانىلىپ، باعى جانعان قانداس قۇرمەت تالاپقازى دا سول ساناتتان. قالاي دەسە دە، تارازى باسى ەش جاققا تۇبەگەيلى باسىپ تۇرعان جوق. وڭداۋشىلاردىڭ دا، تەرىستەۋشىلەردىڭ دە قالىڭ ارميالارى بارشىلىق. مۇندا دا ءبارىنىڭ شارتتى ەكەندىگىنە كوز جەتتى. اركىمنىڭ ايماققا كەلەردەگى نيەت-پيعىلىنا دا كوپ نارسە بايلانىستى سەكىلدى. توپىراق تا كەلۋشىنى سونىسىنا قاراپ نە كوككە كوتەرەدى، نە بۇرق ەتكىزىپ جەرگە ۇرادى.
جالپىلاي ايتقاندا، كىتاپتا شىمكەنت قالاسىنىڭ اۋماقتىق برەندينگى، جەرگىلىكتى ەرەكشەلىگى مەن ءيميدجىن، تاريحنامالىق ءمانىن، داستۇرلەرى مەن بىرەگەيلىگىن، رولدىك مودەلدەرىن انىقتاۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلدى. سونداي-اق «جاڭا قازاقستان مەن مەگاپوليس» جاعدايىندا كرەاتيۆتى ەكونوميكا، جاڭا اقپاراتتىق-مەديالىق ءتۇيىن-تۇيتكىلدەرمەن جۇمىستانۋ، ناقتى ستراتەگەمالار مەن يدەولوگەمالاردى باسشىلىققا الۋ باعىتتارى تۇڭعىش رەت زاماناۋي كونتسەپتسيالارمەن قاراستىرىلىپ وتىر. مەملەكەتشىلدىك-قالاشىلدىق قۇندىلىق پەن ءادىسناما تۇرعىسىنان تارازىلانعان بارلىق اقىل-كەڭەستەر مەن ۇسىنىمدار دەرەۋ قولدانىپ، ىسكە اسىرۋعا ارنالعان. «ەستيتىن قۇلاق بولسا» دەگەندەيىن، وسىنى باسشىلىققا الىپ، جۇزەگە اسىراتىن حاكيميات بولسا...
قالا مەن اكىم رەيتينگىسى ماسەلەسى دە وسىندا قامتىلدى. بىراق رەيتينگتىڭ دە رەيتينگىسى بارلىعىن، تىپتەن، اكىمدەر رەيتينگىن جاساۋدىڭ باسشىلاردى بوپسالاۋدىڭ جاڭا ءبىر ءتۇرى بولىپ بارا جاتقانى دا ايتىلماي قالمادى.
ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، تəۋەلسىزدىك العالى بەرى شىمكەنت قالاسىندا 17 رەت əكىم اۋىسىپ، ورىنتاقتا 15 əكىم وتىرىپتى. ەرىنبەي وسىعان دەيىن ساناپ، شىمدا جالپاعىنان باسقان داۋرەندەرىندە «نە كەرەمەت بولدى» دەپ، ارقايسىسىنىڭ باسقارعان كەزەڭدەرىن ءبىر-بىرلەپ تالداپ، ەڭ ءبىر تابىستىلارىن اق پاراققا الىپ شىقتىق.
ەندىگى كەزەك وقىرماندا. الدىن الا ايتىپ قويىپ جاتقانىم: ارتىق-كەم كەتكەن جەرى بولسا عافۋ وتىنەمىن. مەنىكى شيەلەنگەن تۇيىندەر شەشىلىپ، ەلگە، قازاققا، وڭتۇستىككە، شىمكەنتكە، شىمقالالىقتارعا تيتىمدەي بولسا دا پايدالى بولسىن دەگەن عانا ءبىر نيەت ەدى. ىڭعايسىز شىندىق بولسا دا ايتىلىپ قالعان تۇستار بار. وقۋشى دا سوعان دايىن بولۋى كەرەك.
– سونىمەن، بۇ كىتاپتى ءبىرىنشى كەزەكتە كىمدەرگە ۇسىنار ەدىڭىز؟
– كىتاپ – ەڭ ءبىرىنشى، «مەنمىن» دەگەن شىمكەنتتىك باسشىلار مەن يدەولوگتاردىڭ، PR ماماندارىنىڭ ستولىندا جاتۋعا ءتيىس، اقپارات سالاسىنا ءتان جەرگىلىكتى تازا كəسىبي ورتانىڭ سۇرانىسى مەن تالعامىنا لايىقتالىپ دايىندالعان. قالا بەردى «شىمكەنتىم» دەگەن شىمكەنتجاندى شىميپاتريوتتارعا باعدارلانعان دۇنيە دەرلىك. بىلاي، ءسال رەسمي ايتقاندا، ىشكى قولدانىسقا ارنالعان دەسەك تە، جالپى ەلدىڭ قاي اۋماعىنداعى بولماسىن مەملەكەتشىل ازاماتتاردىڭ ويىنا وي قوسۋعا جاراپ تا قالسا كەرەك-ءتى. بۇل جاعىنان ءوزىم كىتاپتىڭ ەكىنشى اتاۋىن «شىمكەنت قالاسى مىسالىندا قازاقستان قالالارى مەن وڭىرلەرىنىڭ برەندىن ءتيىمدى باسقارۋ مەن يميدج-يدەولوگياسىن تۇجىرىمداپ، ىلگەرىلەتۋ بويىنشا ۇلگىلىك ۇسىنىمدار مەن تالداۋلار» دەپ تە جالپىلاعان بولار ەدىم.
تۇركىستاننىڭ ورتاق مەرەيى دە كەڭىنەن تارقاتىلعان تۇستار كوپ. ياعني ءبىز – بۇرىنعى وڭتۇستىكقازاقستاندىقتار ءوزىمىزدى نە ۇلى ەتەمىز، نە بيشارا ەتەمىز. ەكەۋىنە دە بىردەي كۇش-جىگەر كەتەدى. ال ونى جاسايتىندار وزگە ەمەس، ءبىرىنشى جاعدايدا – شىمقالالىقتار، ەكىنشى جاعدايدا – تۇركىستاندىقتار. ەشكىم ءبىز ءۇشىن جۇگىرىپ بەرمەيدى. بىراق شىمكەنتتىكتەردىڭ دە ەش جادىنان شىعارۋعا بولمايتىن ءبىر جايت بار. مۇنى دە شەگەلەپ ايتۋ كەرەك: شىمكەنت – ءوز اتاق-داقپىرتىمەن مەككەنى كولەگەيلەگەن «əدەپسىز» دۋبايدىڭ سۇرەڭسىز جولىن قۇشىپ، كەبىن كيمەۋى كەرەك. ءبəرىبىر ءبىرىنشى پلاندا قوجا احمەت ياسساۋي جəنە تاعى قانشاما ۇلىلارىمىزدىڭ سۇيەگى جاي تاپقان، قازاق ۇلىسىنىڭ ۇلى پانتەونى ورنالاسقان قاسيەتتى دە əزىرەتى تۇركىستان!
– بولاشاقتا باسقا دا وڭىرلەر تۋرالى وسىنداي دۇنيە ازىرلەۋ جوسپارىڭىزدا جوق پا؟
– ءيا، اللا قۋات بەرسە، تاپ وسى ستيلمەن «تۇركىستان-مەسسەدج، استانا، الماتى، اقتاۋ، قاراعاندى، قىسقاسى، قالعان 19 ولكەنىڭ ءتول مەسسەدج-سيپاتتامالارىن جازىپ، كىتاپتار سەرياسىن تۋدىرۋ جوسپارىمدا بار. ايتالىق، «استانانىڭ اقىلدى كۇشى» دەگەن كىتاپ جازىلىپ جاتسا، جامان با؟ اسىرەسە، جاڭادان قۇرىلعان اباي، جەتىسۋ، جەزقازعان وبلىستارىنىڭ قۇلاقتارىنا التىن سىرعا! سەبەبى əر قالا-ءوڭىردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە ساي جەرگىلىكتى موزايكالىق يدەولوگياسى بولۋى كەرەك. ال ولاردىڭ جيىنىنان جالپى ەلدىڭ ورتاق يدەولوگياسى سومدالىپ شىعادى. نازارباەۆ ءداۋىرىنىڭ ءبىر كەمشىن تۇسى – بۇعان دەيىن جاھاندىق-گلوبالدى الەمدى بىرىكتىرەتىندەرى بولعانىمەن، وكىنىشكە قاراي ەلدى بىرىكتىرەتىن ىشكى يدەولوگيا جاسالمادى.
بىلە بىلگەنگە، بۇل ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ دە قاجەتتىلىگى. بىراق مۇنى ۇعاتىن وزبەكالى جانىبەكوۆتەي كورەگەن تۇلعالار قايدا؟! تەحنولوگيالار دامىعان بۇگىنگىدەي شالقار زاماندا ناعىز سوعىس گيبريدتىك سيپات الىپ، ادامداردىڭ ساناسى مەن جۇرەگى ءۇشىن ۇلى كۇرەس جۇرۋدە. كىمدە-كىمدەر حالىقتىڭ ميىنداعى قاجەتتى كنوپكالاردى ءدال تاۋىپ باسىپ، باپتاۋلارىن كەلتىرىپ، ءتيىستى باعدارلامالاردى قوندىرا السا، جەڭىسكە سول جەتپەك. قىسقاسى، شىمكەنت ساعان ايتام، قازاقستانىم سەن تىڭدا!
بۇگىنگى ۇكىمەت تازا ۆيزۋالدىق تۇرعىدا، الىستان كوز تاستاپ تۇرساڭ، بۇل – ءورت سوندىرۋشىلەردىڭ تۇككە ۇلگەرە الماي سۇرلىگىپ جۇرگەن شالاعاي بريگاداسىن كوزگە ەلەستەتەدى. بىرەسە اندا، ەندى بىرەسە مۇندا ءورت شىعىپ، ادام جەتىسپەي، كولىك جەتىسپەي، ەكەۋى دە جەتىسسە، سۋ جالعايتىن جەر تاپپاي جانتالاسىپ جاتقان بەي-بەرەكەت تە جۇيەسىز قوزعالىس. بۇل دا اتقارۋشى بيلىكتىڭ برەند-وبرازىمەن دە، قىرىق ءىستى بىردەن تىندىرام دەپ، شاقشا باسى شاراداي بولعان ىشكى مەنەدجىمەنتىمەن دە جالپى ەلدىك اۋقىمدا بىلىكتى دە ءبىلىمدى كاسىبيلەردىڭ جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگىن كورسەتەدى.
بۇگىندە «جاڭا قازاقستاننىڭ» يدەولوگيالىق نەگىزى – دامۋ ستراتەگياسى مەن كونتسەپتسياسى بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمدا ايقىندالىپ، پرەزيدەنتتىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىمەن تۇجىرىمدالىپ، قۇندىلىقتىق جاعىنان بەكىتىلۋ ەتاپىندا. جاڭا قازاقستاننىڭ ومىرگە كەلۋى دە اڭىزداعى قورقىتتاي «قارا اسپاندى سۋ العان، قارا جەردى قۇم العان. ول تۋعاندا ەل قورقىپ، تۋعاننان سوڭ قۋانعان» دەگەنگە كەلەدى. ەندىگىسى – ەل تىزگىنىن ۇستاعاندارعا ينتەللەكتۋالدى ەليتانىڭ كومەگى اۋاداي قاجەت. «ەشكىمنىڭ اقىل-كەڭەسىنە مۇقتاج ەمەن» دەيتىندەي كەڭ زامان ەمەس. الەم تىنىشسىز، سىندارلى ۋاقىت. ولاردىڭ وزدەرى ءبىلىپ ءارالۋان باعىتتا تەرەڭ زەرتتەۋلەر مەن تالداۋلارعا تاپسىرىس تۇسىرۋگە ءتيىس. ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك رەفورمالار ىسكە اسۋى ءۇشىن الدىمەن، ساياسي وقۋ-اعارتۋ جۇمىستارى تەرەڭ، بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن جۇرگىزىلۋى كەرەك. ەل ازاماتتارىن دەرلىك ساياسي ساۋاتتىلىققا تاربيەلەۋ – مىندەتتى. ال ساياسي ساۋاتتىلىق بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە برەند-يميدج ۇعىمىن دا قامتىپ وتەدى. ماماندار ايتقانداي، برەند دەگەنىمىز تازا يدەولوگيالىق ءورىس جانە پراكتيكالىق كەڭىستىك. بۇل ەڭبەك بولسا، سونداي ءبىر بوستىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا جاسالعان قادام. ەڭ باستىسى مۇنداعى وي-تۇجىرىمدار كىتاپ بەتىندە «ەسكيز-ەكسپونات» رەتىندە عانا قالماسا دەگەن ءۇشبۋ تىلەك بار.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
سۇحباتتاسقان داۋلەت جانىبەكوۆ
