Keshe Ulttyq akademııalyq kitaphanada mádenıettanýshy-fılosof Abylaıhan Qalnazarovtyń «ShYMKENTTIŃ JUMSAQ KÚShI. Shymkent qalasynyń brendin tıimdi basqarý men ımıdj-ıdeologııasyn ilgeriletý boıynsha kommýnıkatıvtik strategııa (Taldaýlar men usynystar)» atty tuńǵysh qazaqsha saıasıtehnologııa kitabynyń tusaýy kesildi. Avtordyń aıtýynsha, atalmysh eńbektiń alǵashqy nobaıy 2021 jyldyń 14 shildesinde bitse, tolyqqandy 2022 jyldyń aqpanynda támamdalyp baspadan shyqqan. Alaıda qarjylyq jáne uıymdastyrýshylyq sebepterge baılanysty 1 jyl keshigip, bıyl ǵana prezentaııalanyp otyr.
Sonymen, biz, oqyrmandar tarapynan «Shymkenttikterdiń tabys kitaby» atanyp úlgergen taldamalyq-usynymdyq týyndynyń qalaı jazylyp, onda nendeı mazmun qamtylǵany jáne taǵy da basqa saýaldar aınalasynda suhbat júrgizgen edik.
– Abylaıhan Mamyraıhanuly, osy kitapqa uqsas dúnıeler Batys elderinde burynnan bar tájirıbe bolǵanymen, Qazaqstanda birinshi ret qolǵa alynyp otyr. Osy eńbekti jazýǵa ne túrtki boldy?
– Ózińiz de bilesiz, elimizde Shymkentke, shymkenttikterge, jalpy Ońtústikke qatysty ushqary negatıv pikir men stereotıp kóp. Odan qalaı qutylýǵa bolady? Osy saýal meni sonaý eki myńynshy jyldary Almatyǵa stýdent bolyp barǵan kezden mazalaıtyn-dy. Otandyq medıa keńistikte de ázelden «Bulardyń qaı jerinen shoý-reıtıng shyǵarýǵa bolady? Qaıtsek shyńǵyrǵan habar nemese jaǵa ustatatyn sıýjet jasaımyz?» degen janashymas ustanym seziletin. Olardyń keıbirine salsaq, Shymkent quddy bir búkil qazaq dalasynyń masqarapazy tárizdi qaralym men reıtıng kózi. Bir jaryq sáýlesi joq, qarańǵylyq pen qaralyq, radıaııa basqan apatty meken sııaqty «qara qurdym» obrazy aýada qalqyp turady: «Jaqsylyǵyn kórmeıdi, jamandyǵyn tergeıdi». Mysaly, bir jerlesimiz Olımpıadada altyn alsa – qazaqstandyq ta, qylmys jasasa nemese birnárse búldirse, avtomatty túrde «shymkenttik» atala qalatynyn aıtamyn. Týra Reseıdegideı – Qap taýy jigitteriniń jaqsylyǵy-ıgiligi bolsa, reseılik, jamandyǵy bolsa, kavkazdyq atalyp ketetinindeı kep. Keıinnen eki myń onynshy jyldary Astanaǵa kóshkesin, qyryq temirdiń qylaýynan qurylǵan el arasynda bul másele tipten aktýal bola tústi. Bireýler qaradan qarap, kúngeı perzenti bolǵanyń úshin ǵana kústanalap, əzil-qyljaqqa aınaldyryp, tipten mansaptyq jolyńda bıografııań durys bolsa da geografııań durys bolmaı, laýazym men tıesili nesibeńnen qaǵyp jatsa, qalaı oılanbassyń?!
Alaıda «Momynnyń aqysyn adam jegenimen, Qudaı jemeıdi», zaman bizdiń paıdamyzǵa oraı ózgerdi. «Ózin qazaqpyn dep esepteıtin ár azamat ult tarıhyndaǵy ótken zamannan jetken tarıh betterinen Qazyǵurt-Qarataý óńiri, Syr boıy el bolyp qalyptasýymyzdyń, memleket bolyp irgemiz qalanǵan kezdegi zamana sahnasy bolǵanyn bilmeýi múmkin emes» dep halyq ártisi Nurǵalı Núsipjan aıtpaqshy, bul atyrap jáne barshanyń nazaryn ózine tartyp, zamananyń bıik sahnasyna qaıta aınalyp shyǵa keldi. Shymkent – mıllıonynshy turǵynyn týdyryp úshinshi megapolıs, al qalǵan jerlester – túrki-musylman álemindegi birden-bir kıeli qalamyzdyń dańqymen Túrkistan oblysy brend zontıginiń astynda ketti. «Bireýimiz ekeý boldy» degen osy. Qýanyshymyzda shek bolmady!
Biraq kóptegen pýnktter boıynsha másele de eki eselendi. Basqasyn aıtpaǵanda, endi osy Ońtústiktiń eki balasynyń PR men aqparattyq-ıdeologııalyq óristegi enshisin bólip berý máselesi kún tártibine shyqty. Al ony tereńinen túsinetin bizde qaıbir memleketshil basshy ıakı maman bar deısiń. Qarın sekildi biregeıler bar bolsa da úlken erik-jiger, izdenisti, qarajatty, ýaqytty, qala berdi azamattyqty qajet etetin bul taqyrypqa óz erkimen kim kirise qoıady? Jeke «ınteresi» bolmasa saýsaǵyn qımyldatpaıtyn qaısybir jergilikti bastyqtar da munyń mańyzyn qaıdan túsinsin?! Qazaqsha sóılemek túgili jazyp bergen memtildegi baıandamanyń ózin ejikteıtin, kompıýteriniń til ınterfeısinde orys-aǵylshyn ǵana turatyn qaıbir elordadaǵy ıdeologııaǵa jaýaptylardy tipti aıtpaı-aq qoıdym.
Árıne, Shymkent pen Túrkistannyń ortasynda týǵan otyrarlyq azamat retinde men de qalyń oıǵa battym: Qazaqstannyń taǵy bir halyq ártisi Asanáli Áshimov áıgilegen «Árýaq qoldaǵan óńirdiń» qaısy buryshyndaǵy qandaı qasıet pen belgi, rámiz ben sımvol qalaı ádiletti bólinse durys? Ol bólinistiń de mánin «Bıligi túsindirmeıtin, túsindirse de halqy túsingisi kelmeıtin» jerde qoǵamǵa qalaı «ótkizip» jiberýge bolady? Odan qalsa basy pispeıtin mazasyz er men áıeldi eske salatyn aýmaqtyq qoǵamdastyqtar men ákimdikterdiń «qyrǵı-qabaq» qarym-qatynasy... Túıtkil kóp-aq.
Túrkistandyq ǵalym Dosaı Kenjetaıdyń «Halyq pen bılik eki ınstıtýt. Qazaqstanda osy ekeýi eshqashan bir-birine sengen emes. Bizdiń eń basty dertimiz – senimsizdik» degeni de este.
Sondaı-aq, osy mańnan óristep, arakidik respýblıkany dúr silkindirip, álgi syńarjaq medıa-BAQ-dyń túımedeıin túıedeı etip shyǵaratyn nesheme popkorndyq, gollıvýdtyq-bollıvýdtyq sıýjettegi jemqorlyq, turmystyq daý-damaı jəne taǵysyn taǵy qyzyq pen shyjyqqa toly jańalyqtar men aqparattar legi she? Buǵan jalpaq Qazaqstan jurtshylyǵynyń «Ne shyqsa da Shymkentten shyǵady» dep aıdarlap qoıǵanyn qos.
«Men bolmasam, kim?». Paryz ben qaryz júregimdi syǵymdady. Nıetimdi aıtqanda, Mádı Manatbek, Zeıin Álipbek tárizdi azdaǵan atymdy qamshylaýshylar da boldy. Urysta qandaı turys bar? Eń aldymen, álgi kókeıkesti máselelerdi eńserip, birjaǵynan aqordalyq jáne aımaqtyq ıdeologtarǵa ıntellektýaldyq-konsýltatıvtik kómek retinde jańa ádistemelerdi usyný kózdeldi. Sóıtip, bas-aıaǵy 5 taraý, 432 betten turatyn, teorııalyq bazasy Ulybrıtanııa úkimetiniń keńesshisi, Eýropa parlamentiniń depýtaty, aǵylshyn ǵalymy Saımon Anholt konepııasyna negizdelgen tuńǵysh qazaqsha polıttehnologııalyq eńbek baspa betin kórdi. Peınetińniń zeıneti. Táýbe!
– Túrkistan óz aldyna oblys bolyp otaý tikti. Ákimshilik basqarý bólek bolǵannan keıin olardyń arasynda básekelestik paıda boldy dep oılamaısyz ba?
– Rýhanı astana retinde Túrkistanǵa basymdyq berip, Shymkenttiń keıin sheginshekteıtin, taǵy bir jerlerde birigetin tustary bar, bəsekelesetin de tustary bar. Eldegi úshinshi alyp qala retinde endi Shymkentke «óz aǵaıyny» – Astana men Almaty da, taıaq tastam jerde turǵan «alys týys» – Tashkent te, bylaı turǵan «quda-jekjat» – Bishkek te qalasyn, qalamasyn, belgili bir dárejede bəseke týdyra beredi. Bul zańdy da. Osynyń ózi aýmaq baǵdarlamasyn qaıta júktep, qaıtara brendteý men ıdeologııalyq revızııany, aımaqtaǵy ulttyq transformaııany dereý qolǵa alý kerektigin kórsetedi.
Budan ári Shymqala ózin mártebesine saı basqasha ustaýǵa tıis jáne qazaqstandyq nysandarynan bólek, shekaraǵa ıek artyp turǵan ózge el astanalaryna qarsy túrli baǵytta amerıkalyq gýrýlar Djek Traýt pen El Raıs aıta beretin «qorǵanys» jáne «shabýyl» strategııalaryn túzýge mindetti.
Bul rette sovet kezinen aıaýsyz soqqylanǵan «Shymkent» brendine rebrendıng jasaý men oǵan kelgen zaqymdardy dárilep jazý kún tártibindegi máseleniń biri. «Uly Turan bolamyz» degen túrikter eldiń sheteldik medıa men resmı jıyndarda aıtylyp, jazylatyn «Turkey», ıaǵnı aǵylshyn tilinde qusty bildiretin ataýyn resmı «Türkiye» dep ózgertý baǵytynda kampanııa bastap, ony aqyry sátti júzege asyrdy. Qazaqtyń úshinshi qalasynyń Túrkıeden nesi kem?
– Ózińizdiń týǵan jerińiz ári jazý obektińiz Shymkentti ishinen zerttedińiz be?
– Bireýler bul kitapty meni «syrtta jatyp jazdy» dese, qatty qatelesedi. Ary-arasyndaǵy elorda men Almatyǵa, shetelge baryp tynystaǵandarym bolmasa, bul shyraǵym, negizinen Shymqaladaǵy Nursat-2 móltekaýdanynda jergilikti speıfıkaǵa malynyp otyryp qalpaǵy qaıyrylǵan jazba-dúr. Ol úshin qur kitaptar kemire bermeı, ejelginiń ədisshil sultandaryndaı, ınkognıto, ishinen taný úshin Shymkentteı arý shahardy armansyz aralap, qaıshylyqqa toly tańǵajaıyp álemine tereńdeı enip, bazar, kafe-toıhana, kórikti jerleri, óndiris oryndary, keńseler, kórmeler, resmı-beıresmı jıyndar, bəri-bərin synı nazarymnan ótkizdim. Alǵashqy etapta kúndelikti kóptegen is-sharanyń ishinde baqylaýshy bolyp otyrdym desem de artyq emes. Munyń ishinde taksıstermen, qarapaıym eńbek adamdarymen, zııalylarmen, iskerler-sheneýnikter, ózge dıasporalarmen de kóp júzdesýler boldy. Jergilikti jurt ózderiniń qatań zertteý nysanyna alynǵandaryn baıqamady, bilmedi. Qarapaıym el jandaryna otyra ketseń, «ah» dese júregi kóringen aqjarqyn jandar – tanysyp-bilisip alǵasyn, shahar týraly, mundaǵy úderis-úrdister, onyń basshylyǵy men búgini, keshegisi, erteńi týrasynda bir kósilýshi edi. Kerek deseńiz, myna shaqsha basym jergilikti sportshy-faıterlerdiń erejesiz jekpe-jekterin de tamashalap úlgerdi ǵoı. Qaıda oqıǵa-qyzyq bar, qaı jerde maǵynaly is-shara, oıtúıerlik is, bərinde qoıyn kitapshamdy qolǵa alyp, qara kózildirigimdi sheshpeı, qara kepkini basyp kıip, eleýsiz ǵana bir shette júrdim. Óz kezeginde, ońtústiktiń bedeldi tarıhshy-shejireshisi, qazyǵurttyq Mombek Ábdiákimulynyń «Shymkent qalasynyń tarıhy» kitabynyń jaryq kórýi de «Joly bolar balanyń aldynan jeńgesi shyqtyǵa» saıyp, metodologııalyq úlken kómek bolyp, qalanyń ótkenine qatysty durys baǵyttan taımaýyma múmkindik berdi. Bul úshin izdenimpaz aǵamyzǵa myń alǵys!
Nátıjesinde franýzsha aıtqanda, voila (výalıa) – osyndaı qyzý jazbalar men tezdi analızder hám usynystar legi shyr-shyr etip, ińgalaı jaryq dúnıeniń esigin ashyp jatty. Ánshi Roza apamyzdyń logıkasyna salsam, men de der kezinde, kerek jerinde bolyp, jolymnyń bolǵyshtyǵynyń arqasynda osylaı shymıtýyndynyń qaınar bulaǵyna aınaldym!
– Kitapta qazir saıasat sahnasynda júrgen adamdardyń aty-jónin atalǵan ba? Erteń daý-janjal týyp ketpeı me? Olardyń tarapynan ókpe-renish týyndaýy múmkin dep sanamaısyz ba?
– Birden aıtaıyn, men eshkimdi jamandamadym, eshkimdi kinəlamadym. Sensaııa da shyǵarmadym. Bar bolǵany qaladaǵy ıakı eldegi jaǵymsyz mədenı, əleýmettik-aqparattyq proester, problemalar neıtraldy túrde qandaı da bir ərleýsiz óz atymen ataldy jəne olardyń sheshilý joldary baıandaldy. Jetistikterdi de umyt qaldyrmadym.
– Sonymen, basty tujyrymdaryńyz qandaı?
– Asan qaıǵy atamyz Jeruıyqty izdep, Jelmaıasymen jelip júrip jer qaraǵandaǵy: «Bazar-mazar» dep unatpaı ketken jeriniń biri osy emes pe, shymkenttikter ishki aıtys-tartystar men dúrdarazdyqtardy syrtqa translıaııalap qoıa beretindeı tuzy jeńil me dedim. Áıtpese mundaı aıǵaı-shý qaıda joq?! Munan basqa óńirlerdiń bir artyqshylyǵy, ıakı aqyly jetkeni, olarda «Bas jarylsa – bórik ishinde, qol synsa – jeń ishinde».
Bul rette eńbek barysynda kýrstasym Ádilbek Nábı kórigin qyzdyryp, jersindirip júrgen ekzıstenııalızm teorııalaryn da biraz tutqanymdy aıta ketken jón: «Ot bolmasa tútin bolmaıdy» demekshi, Shymkent uǵymyna qatysty «ózimizden de bar eken ǵoı» deıtin tustar da, keı-keıde syrttaǵylardyń tym ədiletsiz japsyrmalaǵan klıeleri men ıarlyktary da kóp kórinedi. Iaǵnı shymkenttikter keıbir keraýyzdar aıtyp júrgendeı sonshalyqty jaman da emes, sondaı-aq shymkenttikterdiń ózderi ózi týraly asqaq oılaǵanyndaı sonshalyqty keremet te emestigi aıdaı əıgilendi. Endi perishte kókte ǵana emes pe?! Bul jerde qalalyqtar birinshi kezekte qonaqtaryna abaı bolý kerektigi aıqyndaldy. Keı adamdar bar: «Shańsorǵysh» sekildi, jolaı qalsań, kirińdi izdep júredi. Al keı adamdar bar: «Kirjýǵysh» sekildi, jolaı qalsań, tazarǵyń keledi. Eń ókinishtisi, munda keletinderdiń birinshi tobynyń ekinshisinen basymyraq bolyp turǵany úlken problema eken. Iaǵnı negizinen eldegi Shymjatyrqaýdyń (Shymkentofobııa) basty kinálileri jergiliktilerdiń tórinde sháljıip jatyp asyn iship, bylaı shyǵa bere aıaǵyn teýip, «terezesine tas atyp shaǵyp ketkender» legi deýge bolady.
Problema – «Shymkentke bári jarasady. Qonaqjaılyq ta, pysyqtyq ta, tentektik te. Tek sonyń tonyn aınaldyryp ákep, qubyjyq etip kórsetetinder bar». Qolynan kelse, qonaqjaı, pysyq, kásipker bol! Shymkenttikter de eki aıaqty, jumyr basty pende ǵoı. Aldymen óziniń aınadaǵy beınesine bir qarap alyp, bul jaqtan qolyna qumǵan, basyna sálde oraǵan áýlıe izdeýdi qoıatyn kez keldi. Moral deńgeıi jaǵynan batysyń men shyǵysyń, ortalyǵyń, soltústigiń de, ońtústigiń de bári birdeı. Peri tartyp turǵandary shamaly. Onyń dəleletine kitapty indetip oqyǵandar tolyq kóz jetkizetin bolady.
– Kitapty jazý barysynda ózińiz buryn bilmegen, baıqamaǵan nárselerge kóz jetkizgen kezińiz boldy ma?
– Álbette. Jańaǵy tujyrym degennen shyǵyp tur: Keı-keıde el ishine keń taralǵan «Bir isine qarasań, jolynda ólgiń keledi. Endi bir isine qarasań, qolynda ólgiń keledi» degen sóz birjaǵynan Shymǵa qaratylyp aıtylǵan ba deısiń. Məsele bar ma? Bar!
Sonymen qatar Shymkent – brendıng pen ımıdjıologııa, geografııa-demografııa, juldyzdar kapıtaly, mədenıet, ekonomıkalyq-saıası turǵylarda elimizdegi qalalar ishindegi eń kóziri kóp qala ekenine kóz jetti. Shymkenttikterdiń óz aýzymen aıtqanda, tek Aqtaýdaǵydaı teńiz aıdyny jetispeı tur demeseń, bári Tik-Tok. Qas qylǵanda Shardaranyń da alysyraq ornalasqanyn kórmeısiń be? Munda jasandy kól jasaıyn dese, Shymshahardyń jeri de oıly-qyrly, taýly-qyratty, bir jerge mol sý jınaıtyndaı emes, asa qaýipti.
Sosyn, shymkenttikter de ózderiniń kim ekenin bilmeı júrgendeı əserde qaldym. Bilse, qazaq mədenıetiniń, tili men diliniń baıraǵyn joǵary kóterip, soltústikke kóshiń ne, búkil Qazaqstandy barlyq salalar boıynsha sózdiń týra jáne aýyspaly maǵynasynda memleketshildikpen jaýlap alar edi. Óıtkeni qudaıdyń eń baqty da, bapty da aıamaı bergen jurty osynda ma dedim. Ózbektiń azdaǵan áseri bar demeseń, keńesten qalǵan maqtabastyq-máńgúrt mádenıetiniń ultsyzdandyryp, ishten iritýshi teris yqpalynan aman qalǵan biregeı aral ispetti. Aqyn Farıza Ońǵarsynova «Bizdiń birqatar aımaqtarymyz saıasat sarynynyń áserinen óziniń tabıǵı bolmysynan aırylyp qala jazdaǵany, tipti qazaq bolyp týǵanyna qorsynǵany, anasynyń tilin bilmeıtinin maqtanysh etkeni – meniń jyldastaryma belgili jaıt. Qany men janyna, denesine daq túsirmegen, tabıǵı bolmysyn talantyndaı qasterleı bilgen bizdiń Ońtústiktiń qazaqtary» degendi de tekke aıtty ma? Baıqaǵanym sol, shymkenttikterge tap qazir ata-baba ərýaqtary, Alash órkenıeti tarapynan zor mıssııa júktelip otyr jáne bul kótere almaıtyn júk emes. Alla taǵala tipti jaýǵan qardyń mólsherin de taý shydaı alatyndaı kólemde bermeıdi me? Dese de shymkenttikter búginde ońtústik jurtshylyǵynyń eń ozyq ýrbanızaııalanǵan qalalyq bóligi retinde qazaqylyq ımmýnıtettiń rezervtegi potenıaly, oqtaýly myltyǵy, shabatyn saıası-ekonomıkalyq-mádenı əskeri, qala berdi Qazaq ıdeıasynyń jobasyn oryndaýǵa áleýetti birden-bir qaýym. Tek kúmbezi kúnge shaǵylysqan Aqordadaǵy aǵalardan tapsyrys bolmaı tur. Tehspei túzilip, jetkizýshige degen qatań talap bolsa, mundaǵylar ony taptaı ǵyp atqarar edi.
– Bılikti jazyp, basqalaryn qamtymaı ketip, oqyrmannyń ókpe-renishine qalamyn dep qoryqpaısyz ba?
– Jergilikti bılikti de, qoǵamdy da teńdeı, balanspen jazýǵa tyrystym. Sebebi Shymkent brendiniń, Shymkent ıdeıasynyń tartymdylyǵy men esen-saýlyǵy, markasynyń joǵary bolýy – osy eki taraptyń qarym-qatynasyna tikeleı təýeldi.
«Kolbasanyń neden, qalaı jasalatynyn kórip, kolbasa jegim kelmeı ketkendeı, Shymkenttiń de neden, qalaı jasalǵanyn kórip, bul jaq tartpaı qaldy» degen buryn qalada turyp ketken qaraǵandylyqty da kórdik. Biraq osynda turyp, kásip ashyp, otbasy quryp, mańdaıy jarqyraǵan semeıliktiń de áýeli Qudaıǵa, sosyn Ońtústikke alǵys jaýdyrǵanyn óz qulaǵymyzben estidik. Osynda júrip elge tanylyp, baǵy janǵan qandas Qurmet Talapqazy da sol sanattan. Qalaı dese de, tarazy basy esh jaqqa túbegeıli basyp turǵan joq. Ońdaýshylardyń da, teristeýshilerdiń de qalyń armııalary barshylyq. Munda da báriniń shartty ekendigine kóz jetti. Árkimniń aımaqqa kelerdegi nıet-pıǵylyna da kóp nárse baılanysty sekildi. Topyraq ta kelýshini sonysyna qarap ne kókke kóteredi, ne burq etkizip jerge urady.
Jalpylaı aıtqanda, kitapta Shymkent qalasynyń aýmaqtyq brendıngi, jergilikti ereksheligi men ımıdjin, tarıhnamalyq mánin, dástúrleri men biregeıligin, róldik modelderin anyqtaý máseleleri kóterildi. Sondaı-aq «jańa Qazaqstan men megapolıs» jaǵdaıynda kreatıvti ekonomıka, jańa aqparattyq-medıalyq túıin-túıtkildermen jumystaný, naqty strategemalar men ıdeologemalardy basshylyqqa alý baǵyttary tuńǵysh ret zamanaýı konepııalarmen qarastyrylyp otyr. Memleketshildik-qalashyldyq qundylyq pen ádisnama turǵysynan tarazylanǵan barlyq aqyl-keńester men usynymdar dereý qoldanyp, iske asyrýǵa arnalǵan. «Estıtin qulaq bolsa» degendeıin, osyny basshylyqqa alyp, júzege asyratyn Hakımııat bolsa...
Qala men ákim reıtıngisi máselesi de osynda qamtyldy. Biraq reıtıngtiń de reıtıngisi barlyǵyn, tipten, ákimder reıtıngin jasaýdyń basshylardy bopsalaýdyń jańa bir túri bolyp bara jatqany da aıtylmaı qalmady.
Umytyp barady ekenmin, təýelsizdik alǵaly beri Shymkent qalasynda 17 ret əkim aýysyp, oryntaqta 15 əkim otyrypty. Erinbeı osyǵan deıin sanap, Shymda jalpaǵynan basqan dáýrenderinde «ne keremet boldy» dep, árqaısysynyń basqarǵan kezeńderin bir-birlep taldap, eń bir tabystylaryn aq paraqqa alyp shyqtyq.
Endigi kezek oqyrmanda. Aldyn ala aıtyp qoıyp jatqanym: Artyq-kem ketken jeri bolsa ǵafý ótinemin. Meniki shıelengen túıinder sheshilip, elge, qazaqqa, Ońtústikke, Shymkentke, shymqalalyqtarǵa tıtimdeı bolsa da paıdaly bolsyn degen ǵana bir nıet edi. Yńǵaısyz shyndyq bolsa da aıtylyp qalǵan tustar bar. Oqýshy da soǵan daıyn bolýy kerek.
– Sonymen, bu kitapty birinshi kezekte kimderge usynar edińiz?
– Kitap – eń birinshi, «menmin» degen shymkenttik basshylar men ıdeologtardyń, PR mamandarynyń stolynda jatýǵa tıis, aqparat salasyna tán jergilikti taza kəsibı ortanyń suranysy men talǵamyna laıyqtalyp daıyndalǵan. Qala berdi «Shymkentim» degen shymkentjandy shymıpatrıottarǵa baǵdarlanǵan dúnıe derlik. Bylaı, sál resmı aıtqanda, ishki qoldanysqa arnalǵan desek te, jalpy eldiń qaı aýmaǵyndaǵy bolmasyn memleketshil azamattardyń oıyna oı qosýǵa jarap ta qalsa kerek-ti. Bul jaǵynan ózim kitaptyń ekinshi ataýyn «Shymkent qalasy mysalynda Qazaqstan qalalary men óńirleriniń brendin tıimdi basqarý men ımıdj-ıdeologııasyn tujyrymdap, ilgeriletý boıynsha úlgilik usynymdar men taldaýlar» dep te jalpylaǵan bolar edim.
Túrkistannyń ortaq mereıi de keńinen tarqatylǵan tustar kóp. Iaǵnı biz – burynǵy ońtústikqazaqstandyqtar ózimizdi ne uly etemiz, ne bıshara etemiz. Ekeýine de birdeı kúsh-jiger ketedi. Al ony jasaıtyndar ózge emes, birinshi jaǵdaıda – shymqalalyqtar, ekinshi jaǵdaıda – túrkistandyqtar. Eshkim biz úshin júgirip bermeıdi. Biraq shymkenttikterdiń de esh jadynan shyǵarýǵa bolmaıtyn bir jaıt bar. Muny de shegelep aıtý kerek: Shymkent – óz ataq-daqpyrtymen Mekkeni kólegeılegen «ədepsiz» Dýbaıdyń súreńsiz jolyn qushyp, kebin kımeýi kerek. Bəribir birinshi planda Qoja Ahmet Iassaýı jəne taǵy qanshama ulylarymyzdyń súıegi jaı tapqan, qazaq ulysynyń uly panteony ornalasqan qasıetti de əzireti Túrkistan!
– Bolashaqta basqa da óńirler týraly osyndaı dúnıe ázirleý josparyńyzda joq pa?
– Iá, Alla qýat berse, tap osy stılmen «Túrkistan-Messedj, Astana, Almaty, Aqtaý, Qaraǵandy, qysqasy, qalǵan 19 ólkeniń tól messedj-sıpattamalaryn jazyp, kitaptar serııasyn týdyrý josparymda bar. Aıtalyq, «Astananyń aqyldy kúshi» degen kitap jazylyp jatsa, jaman ba? Ásirese, jańadan qurylǵan Abaı, Jetisý, Jezqazǵan oblystarynyń qulaqtaryna altyn syrǵa! Sebebi ər qala-óńirdiń ózindik ereksheligine saı jergilikti mozaıkalyq ıdeologııasy bolýy kerek. Al olardyń jıynynan jalpy eldiń ortaq ıdeologııasy somdalyp shyǵady. Nazarbaev dáýiriniń bir kemshin tusy – buǵan deıin jahandyq-globaldy álemdi biriktiretinderi bolǵanymen, ókinishke qaraı eldi biriktiretin ishki ıdeologııa jasalmady.
Bile bilgenge, bul ulttyq qaýipsizdiktiń de qajettiligi. Biraq muny uǵatyn Ózbekáli Jánibekovteı kóregen tulǵalar qaıda?! Tehnologııalar damyǵan búgingideı shalqar zamanda naǵyz soǵys gıbrıdtik sıpat alyp, adamdardyń sanasy men júregi úshin uly kúres júrýde. Kimde-kimder halyqtyń mıyndaǵy qajetti knopkalardy dál taýyp basyp, baptaýlaryn keltirip, tıisti baǵdarlamalardy qondyra alsa, jeńiske sol jetpek. Qysqasy, Shymkent saǵan aıtam, Qazaqstanym sen tyńda!
Búgingi Úkimet taza vızýaldyq turǵyda, alystan kóz tastap tursań, bul – órt sóndirýshilerdiń túkke úlgere almaı súrligip júrgen shalaǵaı brıgadasyn kózge elestetedi. Birese anda, endi birese munda órt shyǵyp, adam jetispeı, kólik jetispeı, ekeýi de jetisse, sý jalǵaıtyn jer tappaı jantalasyp jatqan beı-bereket te júıesiz qozǵalys. Bul da atqarýshy bıliktiń brend-obrazymen de, qyryq isti birden tyndyram dep, shaqsha basy sharadaı bolǵan ishki menedjimentimen de jalpy eldik aýqymda bilikti de bilimdi kásibılerdiń jumys isteý kerektigin kórsetedi.
Búginde «Jańa Qazaqstannyń» ıdeologııalyq negizi – damý strategııasy men konepııasy Búkilhalyqtyq referendýmda aıqyndalyp, Prezıdenttiń saılaýaldy baǵdarlamasymen tujyrymdalyp, qundylyqtyq jaǵynan bekitilý etapynda. Jańa Qazaqstannyń ómirge kelýi de ańyzdaǵy Qorqyttaı «Qara aspandy sý alǵan, Qara jerdi qum alǵan. Ol týǵanda el qorqyp, Týǵannan soń qýanǵan» degenge keledi. Endigisi – el tizginin ustaǵandarǵa ıntellektýaldy elıtanyń kómegi aýadaı qajet. «Eshkimniń aqyl-keńesine muqtaj emen» deıtindeı keń zaman emes. Álem tynyshsyz, syndarly ýaqyt. Olardyń ózderi bilip áralýan baǵytta tereń zertteýler men taldaýlarǵa tapsyrys túsirýge tıis. Saıası-ekonomıkalyq, áleýmettik reformalar iske asýy úshin aldymen, saıası oqý-aǵartý jumystary tereń, búge-shúgesine deıin júrgizilýi kerek. El azamattaryn derlik saıası saýattylyqqa tárbıeleý – mindetti. Al saıası saýattylyq belgili bir deńgeıde brend-ımıdj uǵymyn da qamtyp ótedi. Mamandar aıtqandaı, brend degenimiz taza ıdeologııalyq óris jáne praktıkalyq keńistik. Bul eńbek bolsa, sondaı bir bostyqtyń ornyn toltyrýǵa jasalǵan qadam. Eń bastysy mundaǵy oı-tujyrymdar kitap betinde «eskız-eksponat» retinde ǵana qalmasa degen úshbý tilek bar.
– Suhbatyńyzǵa raqmet!
Suhbattasqan Dáýlet Jánibekov
