ءبىر عىلىمي باس قوسۋدا سونشا جاڭا اقپارات، تىڭ پايىم ورتاعا سالىنۋى عىلىمي ءماسليحاتتى ساپالى ەتەدى ەكەن. ءبىرازدان بەرى جوسپارلانعان "جاركەنت ءوڭىرى: تاريحى، جەكە تۇلعالارى، وزەكتى ماسەلەلەرى (XVII-XX ع. ع.) اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرنتسياسىن وتكىزۋدىڭ ءساتى 30 قاراشاعا بۇيىرىپتى.
الماتى وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارماسى، وسى وبلىستىڭ قوعامدىق دامۋ ورتالىعى مەكەمەسى، رەپرەسسياعا ۇشىراعان قازاقستان زيالىلارىنىڭ مۇراسىن زەرتتەيتىن "ارىس" قورى، جەتىسۋ وبلىستىق اكىمدىگى ىشكى ساياسات باسقارماسى، پانفيلوۆ اۋداندىق اكىمدىگى تىزە قوسا وتىرىپ ۇيىمداستىرعان زەردەلى باس قوسۋ جاركەنت ءوڭىرى ءۇشىن ءماندى جيىن بولعانى انىق. ولاي دەۋگە جيىنعا جينالعان اۋدان مەكتەپتەرى گۋمانيتارلىق پاندەر ۇستازدارى، ولكەتانۋشىلار، عالىمدارى، جالپى جاستاردىڭ كۇنۇزاق جيىندى تارك ەتپەي، زەيىن قويا تىڭداعانى نەگىز بولدى. عالىمدار باس قوسۋىن ى. التىنسارين اتىنداعى مەكتەپتە وتكىزۋ باستاماسىنىڭ ءمانىسى دە جيىننىڭ ۇستازدار ءۇشىن پراكتيكالىق سيپاتىن ەسكەرۋدەن تۋعان-دى.
ارينە، بۇل كونفەرەنتسياعا دەيىن جاركەنت ءوڭىرىنىڭ تاريحى قاراۋسىز ەدى دەۋگە بولمايدى. اۋداندا كوپ وڭىرلەردە كەزدەسە بەرمەيتىن ىزدەنگىش ولكەتانۋشىلار بارىن، ولاردىڭ اۋداننىڭ رۋحاني ومىرىنە بەلسەنە ارالاساتىن گازەت ("جاركەنت ايناسى") ارقىلى وقىرمانداردى اۋداننىڭ وتكەن تاريحى تۋرالى جۇيەلى زەرتتەۋ ماتەريالدارىمەن شولىركەتپەي وتىرعانىن بۇرىننان ءبىلۋشى ەك. بۇگىنگى كونفەرەنتسيا مەن وعان جينالعان عالىمداردىڭ باياندامالارى جاركەنتتىڭ وتكەن تاريحىن زەرتتەۋ قورىتىندىلارىن كاسىبي جۇيەلەۋدە ماڭىزدى رول اتقاردى دەۋگە بولادى. كونفەرەنتسيانى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،"ارىس" قورىنىڭ پرەزيدەنتى عاريفوللا انەس جۇرگىزىپ وتىردى.
عىلىمي جيىن باعدارلاماسىنداعى باياندامالار جاركەنت ءوڭىرى تاريحىنىڭ ارقيلى كەزەڭدەرىنە ارنالۋىمەن جينالعاندارعا ۋاقىتقا ەكسكۋرسسيا سياقتى اسەر ەتكەنى بايقالدى. جيىنعا پانارالىق بايلانىس سيپاتى دا ءتان بولدى. اۋەلىندە دالالىق اۋىزشا تاريحناما (دات) بويىنشا اڭگىمە ساباقتاعان جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىق يەگەرى بەكسۇلتان نۇرجەكە بايانداماسىن "جەر تاريحى- ەل تاريحى" تاقىرىبىندا ءوربىتتى. جازۋشىنىڭ سوزىنە ۇلتتىق فولكلور، اۋىزشا تاريح، جەر-سۋ اتاۋلارى بۇككەن سىر جەلى بوپ تارتىلىپتى. ءا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى د. تالەەۆ بولسا جاركەنت قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى ءۇشارال كەنتى ورنالاسقان جەردەن انىقتالعان ۇلى جىبەك جولىنداعى كونەدەن تانىمال ىلەبالىق قالاسىنىڭ تاريحىنا ءۇڭىلدى. عىلىمي بايانداماعا اتالعان ينستيتۋتتىڭ 2016 جىلى مارقۇم، كورنەكتى ارحەولوگ ك.م. بايپاقوۆ باستاعان قازۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى ارقاۋ بولعان. بۇل قونىستىڭ ىلەبالىق قالاسى ەكەنىنە داۋ تۋعىزبايتىن اقشا بىرلىكتەرى، باعالى زەرگەرلىك بۇيىمدار سيپاتتامالارى دا ۇسىنىلدى. جاركەنتتەگى عىلىمي جيىنعا ارنايى كەلگەن زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور س. س. مولداباەۆ بولسا، بوياۋى سۋىماي تۇرعان جاڭا زەرتتەۋ كىتابى نەگىزىندە " قاسىمحان شانىشەۆ- رەپرەسسيا قۇربانى" تاقىرىبىندا بايانداما جاسادى. وسى كونفەرەنتسيا بارىسىندا تۇساۋى كەسىلگەن "پراۆو نا يستينۋ: فاكتى ي دومىسلي و گرۋپپە چانىشەۆا" اتتى عىلىمي-كوپشىلىك كىتابى ارحيۆ دەرەكتەرى، جەكە ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە ءبىرشاما جاڭا مالىمەتتەرمەن بايىتىلعانى كورىنىپ تۇر. سارقىتبەك سەيسەمبايۇلى بۇگىندە سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ جەكە تاريحشىلارى تاراپىنان تۇلعاسى ۇلىقتالا باستاعان اتامان ا. دۋتوۆتى جويۋ بويىنشا ء"سۇيدىن وپەراتسياسىنىڭ" جاي-جاپسارىنا بويلاپ قانا قويماي، ق. شانىشەۆتىڭ باسقا ءبىر اتامان سيدوروۆتى جويۋ بويىنشا وپەراتسياداعى ۇيىمداستىرۋشىلىق ءرولىن دە تالداعان. باياندامادا ق. شانىشەۆتىڭ ولىمىنە بايلانىستى تىڭ مالىمەتتەر ۇسىنىلعان. جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەك ءوز بايانداماسىندا كەشەگى كەڭەستىك توڭ استىندا ايتىلۋعا جاتپاعان اقيقاتتىڭ وقىرمانعا كوركەم شىعارما فورماسىندا جەتكىزۋ مىسالدارىنا توقتالدى. شەرلى تاريحتىڭ ءىزىن جەكە تۇلعالاردىڭ ومىرىنەن ىزدەگەن بايانداماشى قىزعىلىقتى جايتتەردى ورتاعا سالدى. بەلگىلى سۋرەتشى ءابىلحان قاستەەۆتىڭ "شەكارادان 500 قوي ايداپ وتكەن بوسقىنشىلىق" تاعدىرى باياندالدى. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ت. ءا. نۇرپەيىس جەتىسۋ ولكەسىنىڭ وتارلانۋىنىڭ كەزەڭدەرىنە كەڭىنەن توقتالدى.
م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلىنىڭ بايانداماسى جاركەنت ءوڭىرىنىڭ قۋعىن كورگەن اقىن-جىرشى، كۇيشى ونەرپازدارى تاعدىرىنا ارنالدى. عىلىمي كونفەرەنتسيا بارىسىندا ءسوز العان جاركەنتتىك ولكەتانۋشىلار باياندامالارى جەرگىلىكتى قۇندى دەرەكتەرمەن بولىسۋلەرىمەن باعالى بولدى. "جاركەنت وڭىرىندەگى كيەلى جەرلەر، تاريحي مەكەندەر" تاقىرىبىن ءسوز ەتكەن بەلگىلى ولكەتانۋشى، "جاركەنت ايناسى" گازەتىنىڭ باس رەداكتورى مولوت سولتاناەۆ كاسىبي تاريحشىلار ءالى نازار اۋدارا قويماعان دەرەكتەردى ورتاعا سالسا، اسكەري داڭق مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قالي يبرايىمجانوۆ جاركەنت ءوڭىرى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى مەن ولاردىڭ تۇلەكتەرىن جۇيەلەپ باياندادى.
جاركەنت وڭىرىندەگى XX عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى حالىق كوتەرىلىستەرى سيپاتى، ەرەكشەلىكتەرىنە ش.ءۋاليحانوۆ ات. تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى phd-دوكتورانتى ە. ي. ستامشالوۆ توقتالسا، الماتى وبلىستىق وڭىرلىك كوميسسيا جۇمىس توبى جەتەكشىسى نۇرجان سادىربەكۇلى جەتىسۋ الاشورداسىنىڭ بەيمالىم تۇلعالارى بويىنشا زەرتتەۋ ناتيجەلەرىمەن ءبولىستى. وڭىرلىك كوميسسيانىڭ تاعى ءبىر توبىنا جەتەكشىلىك جاسايتىن جاڭالىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۋزەي مەڭگەرۋشىسى مەيىرجان مۇساباەۆ جينالعاندارعا ارحيۆ دەرەكتەرى نەگىزىندە جاركەنت تۇرمەسىنىڭ تاريحىن بايان ەتتى. كونفەرەنتسيا باعدارلاماسىنا سايكەس جاركەنت اۋدانىندا باسشىلىق قىزمەتتە بولعان سارسەنباي بەيسەمەتوۆتىڭ ساياسي رەپرەسسيا قۇربانى رەتىندەگى تاعدىرى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بولات قابدۋشەۆتىڭ بايانداماسىنا ارقاۋ بولسا، مامانيا مەكتەبىنە باسشىلىق قىلعان عابدۋلعازيز مۇساعاليەۆتىڭ قىزمەتى مەن ءومىرىن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى امانقوس مەكتەپ-تەگى تارقاتىپ كورسەتەدى. پانفيلوۆ اۋداندىق ءارحيۆى مەڭگەرۋشىسى ج. ناسۆەتوۆا جەرگىلىكتى مۇراعاتتىڭ زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ماڭىزدى قورلارىن سيپاتتاپ ءوتتى. الماتى وبلىستىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى ءبولىم جەتەكشىلەرى گۇلميرا اسىلحانوۆا، ايگەرىم قىرىقباەۆالار ۇسىنعان جاركەنت وڭىرىنە قاتىستى ارحيۆ قۇجاتتارى كورمەسى كورەرمەنىن ءتانتى ەتتى.
جاركەنتتەگى عىلىمي-كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ اكىمى م.ساعىمبەك، جەتىسۋ وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارماسى باسشىسى بولات كەرىمبەك، الماتى وبلىستىق قوعامدىق دامۋ ورتالىعى باسشىسى ەراسىل تولىمبەكۇلى قۇتتىقتاۋ ءسوز ارناپ، قاتىسىپ وتىردى. عىلىمي جيىن قارار قابىلداۋمەن ءوز مارەسىنە جەتتى.
جينالعان قاۋىم عىلىمي كونفەرەنتسيا تاقىرىبىنا ايرىقشا ماڭىز بەرىپ، كەلەشەكتە جالعاسىن تابار يگى باستاما بولۋىنا تىلەك ءبىلدىرىستى. كونفەرەنتسيا اياسىندا جاركەنتتىڭ ورتالىعىنداعى وربۇلاق مونۋمەنتىنە گۇل شوقتارى قويىلىپ، جاركەنت تۇرمەسى تاريحي ورنىنا ەكسكۋرسيا ۇيىمداستىرىلدى.
ەركىن ستامشال
جەتىسۋ وبلىسىنىڭ
مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى اتىنداعى
تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، phd-دوكتورانت
