جاقىندا قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى دارحان كالەتاەۆ NEET جاستار تۋرالى ماسەلەسىن كوتەردى. NEET جاستار دەگەن كىمدەر؟ جالپى، NEET - حالىقارالىق اببرەۆياتۋرا. NEET — Not in Empoloyment, Education or Training, ياعني نە ساباق وقىمايتىن، نە جۇمىس ىستەمەيتىن، نە ترەنينگكە قاتىسپايتىن جاستار كاتەگورياسى. ستاتيستيكا، 2018 جىلدىڭ ەكىنشى توقسانىندا ەلىمىزدە 300 مىڭنان استام «NEET جاستار» بار دەيدى. ءبىر قاراعاندا NEET جاستار – قىلمىسكەر ەمەس، بۇزاقى ەمەس، ەشكىمگە زيانى دا، پايداسى دا جوق، ەشتەڭەگە قۇلىقسىز، بوس جۇرگەن جاستار. ال اقىلعا سالىپ قاراساق، بۇل – سۇمدىق كورسەتكىش. سەبەبى بۇل – ءارتۇرلى زاڭ بۇزۋشىلىق-قىلمىس، بۇلىك، تەرىس ءدىن اعىمدارعا تارتىلۋى، سۋيتسيدكە بارۋ قاۋپى جوعارى كاتەگوريا.
قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا جاستارعا ارنالعان بىرقاتار باعدارلاما بار: «جاستار تاجىريبەسى»، «جاسىل ەل» جاساقتارى، «سەرپىن»، «ديپلوممەن — اۋىلعا» جانە ت.ب. بىراق وسىعان قاراماستان، NEET جاستاردىڭ قاراسى جوعارى ايتىلعانداي بولۋى – بۇل باعدارلامالار ءالى دە جەتكىلىكسىز ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. سەبەبى بۇل ىسكە تەك ۇكىمەت ەمەس، قوعام دا ات سالىسۋ كەرەك. وسى قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرىنىڭ ءبىرى – قوعامدىق ۇيىم رەتىندە «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى باتىس قازاقستان وبلىسى «جاستار باستامالارىن قولداۋ بويىنشا الەۋمەتتىك قىزمەت» (قازاقستان جاستارىن الەۋمەتتەندىرۋ جانە دامىتۋ بويىنشا جالپىۇلتتىق جوبانىڭ II كەزەڭى)» جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدى باستاپ جاتىر.
سونىمەن، الەۋمەتتەندىرۋ دەگەنىمىز نە جانە نەگە وعان قاتتى كوڭىل ءبولىپ وتىرمىز. الەۋمەتتەندىرۋ – قارىم-قاتىناس جاساي بىلەتىن، ومىرلىك ماقساتىنا جەتە بىلەتىن، ومىرلىك جانە ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ۇستاناتىن، ءوزىنىڭ قاجەتى مەن قىزىعۋشىلىعىن قوعام تالاپتارىنا سايكەس شەكتەي بىلەتىن تۇلعانىڭ قالىپتاسۋى. عالىم-مامانداردىڭ پىكىرىنشە جاستاردى الەۋمەتتەندىرۋدىڭ مىنانداي جولدارى بار ەكەن:
- موتيۆاتسيا جۇيەسى ارقىلى;
- ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگىن دامىتۋ ارقىلى;
- جاستاردىڭ بارلىق ساناتتارىنىڭ (اۋىلدىق، بەلسەندى ەمەس، مارگينال توپتارىنىڭ، ت.س.س) الەۋمەتتىك ينكليۋزياسىن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى;
- جاستار اراسىندا ەرىكتىلىك، سپورت جانە شىعارماشىلىقتى دامىتۋ ارقىلى;
- ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا جالعاۋ ارقىلى.
اڭگىمەمىزدى ءتىزىمنىڭ باسىندا تۇرعان موتيۆاتسيادان باستايىق: موتيۆاتسيا – ادامعا ارەكەت ەتۋ جوسپارىن قۇرعىزىپ، ءىس باستاتقىزاتىن، تالپىنىس جىگەرىن كۇشەيتىپ، ءىسىن تاباندى جالعاستىرىپ، ماقساتقا جەتۋگە قۇلشىندىراتىن ىشكى ىنتا. قىسقاشا ايتقاندا، ارەكەت-نيەت، قالاۋىمىزدىڭ ىشكى تۇرتكىسى، كوزدەگەن ماقساتقا جەتكىزبەي تىنبايتىن جىگەر. وسى جىگەردى وياتۋ وڭايعا تۇسپەيدى. ءبىز قولعا العان جوبا جاستاردىڭ الەۋمەتتەندىرۋ، ولاردىڭ الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋدى تومەندەگى التى باعىت ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەيدى:
- ينتەلەكتۋالدىق (زياتكەرلىك);
- ەرىكتىلىك پەن الەۋمەتتىك
بەلسەندىلىك;
- اسكەري-پاتريوتتىق;
- شىعارماشىلىق;
- سپورتتىق;
- ۇلتتىق قۇندىلىق.
وسى التى باعىت بويىنشا التى بايقاۋ – ۇزدىك سپورتشى، ۇزدىك ونەرپاز،
جاس ەتنوگراف، ۇزدىك ەرىكتى، ۇزدىك زياتكەر، اسكەري-پاتريوتتىق باعىت ۇزدىكتەرىن انىقتاۋ بايقاۋلارى ۇيىمداستىرىلادى. بۇل بايقاۋ ارقايسىسى وسكەلەڭ ۇرپاقتى الەۋمەتتەندىرۋ ىسىنە وزىندىك اسەر-ىقپالى بولادى دەپ بىلەمىز.
مىسالى، سپورتپەن اينالىسۋ – دەنساۋلىقتى نىعايتاتىنى ءوز الدىنا، قوعاممەن ارالاسۋعا، ۋاقىتتى قادىرلەۋگە، الدىنا ماقساتتار قويۋعا ۇيرەتەدى، سونداي-اق، ارتىق ەنەرگيانى يگى ماقساتقا بۇرىپ، بوس ءجۇرىستى ازايتادى. «ۇزدىك سپورتشى» بايقاۋىنا قاتىسۋشىلار قاشىقتىققا جۇگىرۋ جانە كەرمەگە/تۋرنيككە/ تارتىلۋ ارقىلى انىقتالادى.
ينتەلەكتۋالدىق (زياتكەرلىك) باعىتتا ءبىز باسىمدىقتى ماتەماتيكا بىلىمىنە بەردىك. سەبەبى ءبىزدىڭ مەملەكەت ماقسات تۇتقان – عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس، زامانا كوشىنەن قالماۋ – ماتەماتيكا ءىلىمىنسىز مۇمكىن ەمەس. «جاس زياتكەر» بايقاۋىنا قاتىسۋشىلار ماتەماتيكا ءىلىمى ء/پانى/ بويىنشا ءبىلىمى تەست ارقىلى باعالانادى.
ەرىكتىلىك پەن الەۋمەتتىك بەلسەندىلىك باعىتى ءتۇسىندىرۋدى اسا قاجەت ەتپەيدى دەپ ويلايمىن: قوعامعا پايدالى تىرلىكپەن سانالى تۇردە، ءور ەركىمەن جانە اقى-پۇلسىز اينالىسۋ – ادامدى كەمەل تۇلعاعا اينالدىراتىن اسا ابزال قاسيەت. «ۇزدىك ەرىكتى» بايقاۋىنا قاتىسۋشىلار – مۇگەدەك، جەتىم، قارتتار، كوپ بالالى نە تۇرمىسى تومەن وتباسىلارعا كومەك كورسەتۋ; دەنساۋلىق ساقتاۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، اۋماقتاردى اباتتاندىرۋ، دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتى دامىتۋ، سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ بويىنشا ازاماتتىق باستاما، ناقتى ىستەرى جانە وسىلاردى راستايتىن قۇجات /ماقالا، ديپلوم-گراموتا، انىقتاما ت.س.س/ ارقىلى باعالانادى.
وتاندى سۇيۋگە، ونى ءارتۇرلى قاۋىپتەردەن قورعاۋعا ۇندەيتىن اسكەري-پاتريوتتىق باعىت تا – وتە ماڭىزدى سالا. ءبىز بۇل باعىت بويىنشا ۇزدىكتى «مەملەكەتتىڭ قورعانىس قابىلەتى قايتسە بەرىك بولادى؟» اسكەري-پاتريوتتىق ەسسە جازۋ بايقاۋى بويىنشا انىقتاعالى وتىرمىز. سونىمەن بىرگە،مۇندا بالانىڭ اسكەري دايىندىق ساباعىنداعى ۇلگەرىمى دە ەسكەرىلەدى.
شىعارماشىلىق دەگەن تەرميننىڭ اياسى ارينە كەڭ. ءان ايتۋ; بي بيلەۋ; اسپاپتاردا ويناۋ; اكتەرلىك شەبەرلىك; پوەزيا جانە پروزا جانرى; بەينەلەۋ ونەرى بويىنشا قابىلەتتەرى وسىنىڭ ءبارى شىعارماشىلىق بولىپ سانالادى.
دەگەنمەن، ءبىز شىعارماشىلىق باعىت بويىنشا بايقاۋدا – وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق اسپاپتاردا /دومبىرا، قوبىز، سىبىزعى، جەتىگەن، ت.س.س / ورىندالاتىن ونەرىن باعالايمىز دەپ شەشتىك.
ال ۇلتتىق قۇندىلىقتار باعىتىنداعى «جاس ەتنوگراف» بايقاۋىندا وقۋشىلاردىڭ – ماقال-ماتەل، اقىن-جازۋشىلار، سالت-ءداستۇر، جەر-سۋ اتاۋلارى بويىنشا ءبىلىمى، ورەسى، تالداۋ-ساراپتاۋ قابىلەتى، شەشەندىگى باعالانادى.
اتالعان بايقاۋلاردىڭ بارلىعى – «جاستار باستامالارىن قولداۋ بويىنشا الەۋمەتتىك قىزمەت» (قازاقستان جاستارىن الەۋمەتتەندىرۋ جانە دامىتۋ بويىنشا جالپىۇلتتىق جوبانىڭ II كەزەڭى)» جوباسىنىڭ اياسىندا جۇزەگە اسىرىلادى. بۇل بايقاۋلار بويىنشا ۇزدىكتەردى جەرگىلىكتى وقۋ بولىمدەرىنىڭ قولداۋ-كومەگىمەن انىقتاعىمىز كەلەدى. ال اۋداندىق وقۋ بولىمدەرى (نەمەسە جاستار رەسۋرستىق ورتالىقتارى) بۇل ۇزدىكتەردى انىقتاۋ بارىسىندا ءتيىستى سالانىڭ بىلىكتى ماماندارىن، مىسالى ۇزدىك سپورتشىنى انىقتاعاندا – اۋداندىق سپورت ءبولىمىن، ۇزدىك ونەرپازدى انىقتاعاندا– اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىن تارتۋ جوسپارلانۋدا. «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى اتالعان ۇزدىكتەردى انىقتاۋ ىسىنە مونيتورينگ جۇرگىزەدى; اۋداندىق دەڭگەيدە 6 باعىت بويىنشا ۇزدىك شىققانداردى وبلىستىق بايقاۋعا قاتىستىرادى، وبلىستىق دەڭگەي ۇزدىگىن انىقتاۋدى ۇيىمداستىرادى جانە جوبا ۇزدىكتەرىن ماراپاتتاۋ/كوتەرمەلەۋدى جۇزەگە اسىرادى. ۇزدىكتەر مەكتەپتەن اۋدانعا، اۋداننان مونيتورينگ ورتالىعىنا ساتىلاپ كوتەرىلۋ ارقىلى ىرىكتەلەدى. وسى 6 باعىت بويىنشا ۇزدىكتەردى انىقتاۋ ءتارتىبى مەن شارتتارى كورسەتىلگەن بولەك ارنايى ەرەجەلەر بار.
ءبىز بۇل جوبادان سپورتپەن جانە شىعارماشىلىقپەن جۇيەلى نەگىزدە اينالىساتىن، الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگى جوعارى، سونىڭ ىشىندە قوعامدى پايدالى ىستەرگە ءوز ەركىمەن تارتىلاتىن، باستاماشىل بالالار مەن جاستار سانى ارتۋىن كۇتەمىز. بۇل ءوز كەزەگىندە NEET دەڭگەيىندەگى جاستاردىڭ، مارگينالداردىڭ ۇلەستىك سانىن، ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ، ءتۇرلى قاۋىپتى ءدىني اعىمدارعا تارتىلۋ دەڭگەيىن تومەندەتۋگە اكەلەر ەدى. جوبا، سونداي-اق، اۋىل جانە قالا جاستارى ءۇشىن تەڭ مۇمكىندىكتەر قامتاماسىز ەتۋدى، الەۋمەتتىك ينكليۋزيانى جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەيدى.
وسى ايتىلعان «مارگينال»، «الەۋمەتتىك ينكليۋزيا» تەرميندەرىنە قىسقاشا تۇسىنىك بەرە كەتەيىك.
مارگينال – ءبىر-بىرىنە كەرەعار ءارتۇرلى ورتا، مادەنيەت، الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ، دۇنيەتانىم-پىكىرى تولىق قالىپتاسپاعان سولقىلداق ادام.
الەۋمەتتىك ينكليۋزيا – الەۋمەتتىك مۇمكىندىگى شەكتەۋلى وقۋشىلاردىڭ ءوز كۇشىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋ ارقىلى ولاردى باسقا بالالارمەن بىرگە قوعام ىسىنە تارتۋ.
جوباعا باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى 9-11 سىنىپ وقۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەرى قاتىسا الادى.
جوبا بويىنشا (وبلىستىق دەڭگەيدە ) ۇزدىك دەپ تابىلعان وقۋشىلار
سىيلىقپەن، گراموتامەن ماراپاتتالادى، سونداي-اق وزگە دە كوتەرمەلەۋ مۇمكىندىكتەرى (ساياحاتتارعا قاتىسۋ، جوو ءبىلىم الۋدا جەڭىلدىكتەر، ت.س.س) قاراستىرىلادى. بىراق ەڭ باستى سىيلىق – جاستارعا ءوز مۇمكىندىك، قابىلەت، دارىندارىن جارىققا شىعارۋعا مۇكىندىك بەرۋ; جاستاردىڭ ءوزى قاتارلاس قۇربى-قۇرداستارى جەتىستىككە جەتىپ جاتقانىن كورىپ ىنتالانۋى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا الەۋمەتتەنۋى دەپ ويلايمىز.
بايقاۋ تۋرالى تولىعىراق nursad1971@gmail.com ەلەكتروندى پوچتاسىنا حات جازۋ ارقىلى بىلۋگە مۇمكىندىگىڭىز بار.
نۇرلان ءسادىر،
جوبا مەنەدجەرى
