قازاقتار ۇزاق جاساۋشى حالىق

3680
Adyrna.kz Telegram

ءبرىنشى بايلىق – دەنساۋلىق. بۇل حالقىمىزدىڭ اۋزىنان ەڭ كوپ ەستىلەتىن ءسوز. بىراق، كولەڭكەدە قالىپ بارا جاتقان ءبىر ماسەلە قازاق حالقىنىڭ ۇزاق جاساۋشى حالىق ەكەنى. وسىعان زەر سالىپ، زەرتتەپ ناتيجەسىنەن ءبىر تۇجىرىم جاساۋ كەشەۋىلدەپ جاتىر. جاستاردى قايدام، جاسى ۇلكەندەر ەڭ ۇزاق ءومىر سۇرەتىن حالىق گرۋزيندەر، سەبەبى، ولار تابيعاتى مىقتى، كۋرورتتى جەرلەردە ءومىر سۇرەدى دەگەندى ەسىتىپ كەلدى. باسقا تىلەكتەر قاتارىندا «گرۋزيندەردىڭ ۇزاق عۇمىرىن تىلەيمىز» دەگەن سوزدەر توي-تومالاقتا ءجيى ايتىلاتىن.

بىراق قازاقتا كوپ ايتىلاتىن «جامبىلدىڭ جاسىن بەرسىن» دەگەن تىلەكتىڭ بارىن دا ۇمىتپاعان ءجون. جالپى، قازاق كول-كوسىر بايلىعىن شاشىپ-توگىپ جۇرەتىن، باسقالارعا بارىن بەرىپ ءوزىن ۇمىتىپ كەتۋگە دايار تۇراتىن اقكوڭىل حالىق قوي. قازاق نەگە بۇنداي؟ بۇنىڭ سەبەبى، قازاقتىڭ ادامي بولمىسىندا، قازىرگى كوپ قولدانىلىپ جۇرگەن سوزبەن ايتقاندا مەنتاليتەتىندە. بولمىستىڭ نەگىزى دەنساۋلىق. عاسىرلار بويى كەڭ دالادا ءومىر سۇرگەن حالىقتىڭ بولمىسى وسى دالانىڭ كەڭدىگىنەن پايدا بولعان. قازاقتىڭ كەڭ ويلاۋى، كەيبىر جاعدايعا بولمايتىن نارسە دەپ قاراۋى دا وسى كەڭدىگىنەن. قانداي ءبىر قيىنشىلىقتاردا «بۇدان جامان كۇنىمىزدە دە تويعا بارعانبىز» دەگەن ۇستانىمعا بەرىكتىگى قازاق جانىنىڭ كەڭدىگى. جانى كەڭ ادام اناۋ-مىناۋ نارسەنى ۋايىمداي بەرمەيدى. ۋايىمى از ادامنىڭ جۇيكەسى دە جۇقارا قويمايدى. سارى ۋايىمنىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن ادامنىڭ دەنى ساۋ، دەيدى اقساقالدار. قازاقتار شىنىندا دا ۇزاق ءومىر ءسۇرۋشى حالىق. مىنا سوزدەردىڭ شىعۋى دا سوندىقتان:

وتىز – ءوز شاعى،

قىرىق – ەر شاعى،

ەلۋ  – بەل شاعى،

الپىس – دەر شاعى،

جەتپىس   - ءماز شاعى،

سەكسەن – شەر شاعى،

توقسان – جەر شاعى،

ءجۇز – كور شاعى.

قازىر اراكىدىك بولسا دا توقسانباي، سەكسەنباي، جەتپىسباي دەگەن ەسىمدەر اكەلەرى سول جاستا بولعاندىقتان بەرىلگەن ەسىمدەر دەگەن ءسوز ايتىلىپ قالادى. بۇل شىندىققا قانشاما جاناساتىنى بەلگىسىز. بىراق، حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-سالتىن زەرتتەۋشى عالىم حالەل ارعىنباەۆ ءوزىنىڭ «قازاق حالقىنداعى سەميا مەن نەكە» كىتابىندا مىناداي ءبىر بولعان وقيعانى كەلتىرگەن: «...وتكەن عاسىردىڭ ورتا كەزىندە اداي رۋىنىڭ 1800 جىلقى ءبىتىپ، جاسىنان سەرىلىگى مەن ەرلىگى قالماي جۇرگەن شالى قوجانازار بەرىش رۋىنىڭ ءبىر ۇلكەن تويىنا جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي ادەمى ايعىر ءمىنىپ بارىپ، قىز-بوزبالا جينالعان ءۇيدىڭ جابدىعىن ات ۇستىنەن اشسا، 25-كە كەلگەنشە كۇيەۋ تاڭداپ جۇرگەن سۇلۋ قىزعا كوزى ءتۇسىپ، قايتكەن كۇندە دە ونى ايەل ۇستىنە الماق بولادى. قىز تۋىستارىنا ءسوز سالسا، ولار «سەكسەنگە كەلگەن شال ەكەن 80 قارا كوك بايتالدى بىردەن ماتاپ بەرە السا السىن»، - دەپتى. قوجانازار بار جىلقىسىن جيناپ جىبەرىپ 100 قارا كوك بايتالدى (10 بايتال كۇيەۋ وتىنا، 10 بايتال ۇيگە كىرەرىنە) بىردەن ايداتىپ قىزدى الىپتى».

جازۋشى لەۆ تولستويدىڭ جاقىن دوسى، حاركوۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، بيولوگ اركادي يۆانوۆيچ ياكوبي قازاق حالقىن جاقسى بىلگەن. سول بىلاي دەپ جازعان: «كوشپەلى ءومىر مەن كۇشتى تاماق، تازا اۋا قازاقتاردى كەڭ ساحارادا كەزدەسەتىن ءتۇرلى اۋرۋلاردان ساقتاپ قالىپ وتىرعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى ءجۇز جاسايدى. جەتپىسكە كەلىپ اۋىرىپ ولەتىندەرى كەمدە-كەم». بۇل دەرەك بەيبىت ساپارالىنىڭ «ادالباقان» كىتابىندا كەلتىرىلگەن.

بۇنى كەزدەيسوق دەپ ايتۋ قيىن. دەگەنمەن، تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. جازۋشى ءسابيت مۇقانۇلىنىڭ «اققان جۇلدىز»  كىتابىن جازباستان بۇرىن كوپتەگەن دەرەك جيناعانى بەلگىلى. وسى كىتاپتا بىلاي دەپ جازىلعان: «شىڭعىستىڭ ورداسىنا ورنىققان جامانقۇل مەن شاڭكىگە بالتا رۋىنان شىققان، بىزگە وتكەن تاراۋلاردان بەلگىلى – تۇرسىمباي باتىر عانا قوسىلدى. جاسى جۇزدەن اسقانمەن، سالت جۇرۋدەن قالماعان ول, «ابىلايدىڭ ورداسىنا شابۋىل جاسالىپ جاتىر» دەگەن حاباردى ەستىدى دە، «حان اعام تۇسىندا قىرىق جىل قورعاعان قارا شاڭىراقتى تالاتىپ، ۇيدە قالاي وتىرام» دەپ، ءبىر نەمەرەسىن ەرتىپ اتقا قوندى».

ادەبيەتتانۋشى حانعالي سۇيىنشىاليەۆ «قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋ» اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: «قاشاعاندى مۇرىن جىراۋ كورگەن. ول: «قاشاعان ءىرى دەنەلى قارا كىسى ەدى... ولەڭدى سۋىرىپ سالىپ ايتاتىن. ويىن-تويدا ءسوز باستاپ، ايتىسقا تۇسۋگە قۇمارتاتىن... قاشاعان ادايدىڭ تۇرىكپەندىك ەلىنەن شىققان اقىن. مەن قاشاعانمەن كوپ جولداس بولدىم. ول 84 جاسىندا, 1924 جىلى ءولدى».

مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ءبىر رەت جارىق كورىپ تىيىم سالىنىپ، كوپ جىلداردان سوڭ 1975 جىلى شىعارىلعان «قيلى زامان» كىتابىندا: «الباننىڭ توقسانعا، جۇزگە كەلگەن شالى بولسا دا بۇل ەلدىڭ قىس كۇنىندە جۇتاعانىن، جاز كۇنىندە ىندەتكە ۇشىراعانىن بىلمەپ ەدى» دەگەن سوزدەر بار.

كەلگەن سوڭ سەكسەن, ساعان امالىم جوق،

ەر ەرتتەمەي موينىما ءمىنىپ الدى.

سەكسەن اسىپ، توقسانعا كەلگەنىمدە،

بۇركىتتەي شەڭگەلىمەن ءبۇرىپ الدى.

بۇل ولەڭدى شىعارعان اقىن ءسۇيىنباي ارونۇلى.

«قازاق قولجازبالارىنىڭ عىلىمي سيپاتتاماسى» دەگەن كىتاپتا «اكەسى سەڭگىرباي، اعاسى تولەگەن دە تەمىر ۇستاسى بولعان مۇرىن جىراۋ (شىن اتى تىلەگەن) سەڭگىربايۇلى سەكسەن ەكىگە كەلگەندە عانا ۇستالىعىن قويادى» دەپ جازىلعان.

قازىرگىلەرگە جەتپىسكە كەلگەن ادام وتە كارى كورىنەرى انىق. ال ەندى احمەت جۇبانۇلىنىڭ «عاسىرلار پەرنەسى» كىتابىنان ءۇزىندى وقىڭىز: «ساحناعا يىقتى، ۇزىن بويلى، ەر نۇسقالاس، باسىنا ۇلكەن جاۋلىق تارتقان ايەل شىقتى. جاسى جەتپىس التىعا جەتكەن, ۇلعايعان ادام بولسا دا، ايەلدىڭ ءجۇرىسى شيراق، بويى ءتىپ-تىك. وڭ قولىندا ۇزىن ساپتى دومبىرا، ۇستىندە كەڭ، ۇزىن كويلەك، يىعىنا وڭىرىنە زەر توككەن قىزىل ماقپال بەشپەت جامىلىپتى». عالىمنىڭ ايتىپ وتىرعانى اتاقتى كۇيشى دينا نۇرپەيىسكەلىنى.

بەلگىلى اقىن كەنەن ءازىربايۇلى بوپينا ەسىمدى كەلىنشەكپەن ايتىسقاندا بىلاي دەپ جىرلاعان:

كەلىنجان «كەن» دەگەن ءسوز – كەنەن دەگەن،

اعاشتىڭ ەڭ مىقتىسى ەمەن دەگەن.

جەتپىسكە سىر بەرگەم جوق, سىر سۇراساڭ،

سەكسەندە دە بولمايدى ءجۇزىم تومەن.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بولاتىنى بەلگىلى. ناقتى ايتقاندا تابيعاتى تازا يەن دالادا ءومىر سۇرگەن قازاقتاردىڭ اراسىندا ۇزاق جاساۋشىلار كوپ بولعان. تاريح سولاي دەيدى، ۇزاق جاساعان قازاقتاردىڭ ءبىرازى مىنالار: ابىلقايىر حاننىڭ جۇبايى بوپاي  -  101 جاس, قازىبەك بي - 100 جاس, اقىن جامبىل جابايۇلى  اقىن  - 99 جاس, شالكيىز جىراۋ – 95 جاس, تولە بي – 93 جاس, دينا نۇرپەيىسكەلىنى، كۇيشى  - 94 جاس, كەنەن ءازىربايۇلى، اقىن  - 92 جاس, سىرىم داتۇلى، باتىر -  90 جاس, قاسىم قايسەنوۆ، باتىر، جازۋشى – 89 جاس, ءامينا ومىرزاقوۆا، اكتريسا – 87 جاس, ساققۇلاق بي  مۇسا شورمانۇلىنىڭ اسىنا بارعاندا 86 جاستا ەكەن، جاناق ساعىندىقۇلى، اقىن -  86 جاس, الشەكەي بەكتىبايۇلى، كۇيشى – 85 جاس, قۇنانباي وسكەنبايۇلى، اقىن ابايدىڭ اكەسى – 82 جاس, اۋەلبەك قوڭىراتبايۇلى، عالىم – 81 جاس, تولەگەن مومبەكۇلى، كۇيشى – 79 جاس, زەينوللا قابدولوۆ، سىنشى -79 جاس, ىقىلاس دۇكەنۇلى، قوبىزشى -73 جاس, قازانعاپ تىلەپبەرگەنۇلى، اقىن -73 جاس, مامەن ەرالىۇلى، كۇيشى – 73 جاس, ۇمبەتەي، جىراۋ - 72 جاس, كەنجەبەك كۇمىسبەكۇلى، كۇيشى -71 جاس. بۇل دەرەكتەر نىسانبەك تورەقۇلدىڭ «قازاقتىڭ ءجۇز شەشەنى»، «اباي ەنتسيكلوپەدياسى»، اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «قازاقتىڭ كۇي ونەرى»، قۇسىمەن يگىسىننىڭ «ۇلى دالا» ت.ب. ادەبيەتتەردەن الىندى.

قازاق تەاترىنىڭ تاعى بىرنەشە تارلاندارى – حابيبا ەلەبەك – 100 جاس, حاديشا بوكەي – 96 جاس, كاۋكەن كەنجەتايۇلى – 92 جاس جاساعانى بارشاعى بەلگىلى. مەن كەلتىرگەن تۇلعالاردىڭ كوبىسى ونەر ادامدارى، بىراق تاريحتى زەرتتەي تۇسكەن كىمدە بولسا باسقا دا ادامداردىڭ ۇزاق جاساعانىن كوپتەپ بىلە الارى ءسوزسىز. مىسالى، جازۋشى دۇكەنباي دوسجاننىڭ اناسى دا 101 جىل جاساعان. 1995 جىلى «جالىن» باسپاسىنان شىققان «مۇقاعالي» اتتى كىتاپتى قاراعان وقىرمان اقىننىڭ اناسى ناعيمان باتانقىزىنىڭ: «جاسىم توقسانعا تايانعاندا مۇقاعالي تۋرالى ەستەلىك ايتۋدى قۇدايدان سۇراپپىن با مەن؟!» دەگەن سوزدەرىن وقىدى. مۇقاعالي اقىننىڭ ۇلى جۇلدىز «اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ تىلشىسىنە: «ناعيمان انامىز 95-كە كەلىپ قايتىس بولدى» دەپ اجەسىنىڭ ۇزاق ءومىر كەشكەنىن ايتقان. «جاس قازاق» گازەتىنىڭ 2018 جىلعى 8 ناۋرىز كۇنگى سانىنىڭ العاشقى بەتىندە «شىمكەنتتىڭ ەڭ جاس تۇرعىنى – گۇلشەشەك قولاي. بيىل 111 جاسىن تويلاپتى» دەپ جازىلدى.

جوعارىدا اتى اتالعانداردىڭ ءبىرازى داۋلەتتى بولعانمەن كوبىسى وتە قيىن ءومىر سۇرگەن تۇلعالار. ولار بۇگىنگىدەي گازى بار، جارىعى مەن جىلۋى جەتكىزىلگەن ۇيلەردە تۇرماعان. سونىمەن ۇزاق ءومىردىڭ سىرى نەدە؟ مەنىمشە قازاق حالقى عاسىرلار بويى اۋاسى تازا دالا تابيعاتىنا بەيىمدەلىپ، ات پەن تۇيەگە ءمىنىپ قىستاۋ مەن جايلاۋعا كوشىپ ءجۇرىپ شىنىققان حالىق. ەكىنشى سەبەبى: بۇرىنعى كەزدەگى قازاقتار ەشقانداي قوسپاسىز ۇلتتىق تاعامداردى پايدالانعان. كۇندەلىكتى ىشەتىن سۋسىندارى ءسۇت، ايران، شالاپ، قىمىز بەن قىمىران بولعان.

قازىر تىپتەن باسقاشا. ادامدار بۇرىنعىداي كوپ قيمىلدامايدى. جۇمىستان سوڭ تەلەديداردىڭ الدىنان شىقپايدى. بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر قالتافون، كومپيۋتەرگە بايلانىپ قالدى. بۇرىنعى كەزدەگىدەي دالاداعى ويىندار از. جامبى اتۋ، بايگە، كوكپار، قىز قۋ سياقتى ويىنداردى بىلاي قويعاننىڭ وزىندە اسىق ويناعان بالالاردى اۋىلدا دا كورۋ قيىن... ايتا بەرسەم سەبەپ كوپ.

سونىمەن ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ قازاق تابيعاتىنان ۇزاق ءومىر سۇرۋگە بەيىم حالىق. سوندىقتان ەڭ باستىسى ۇلتتىق تاعامداردى كوبىرەك پايدالانۋ كەرەك. جانە كوپ قيمىلداۋ كەرەك. دەنە شىنىقتىرۋ جاتتىعۋلارىن ۇدايى جاساۋمەن قاتار اتقا ءمىنۋدى ادەتكە اينالدىرعان ءجون. قالادا تۇراتىن جانۇيالار بالالارىن سپورتتىق ۇيىرمەلەرگە بەرگەنى ءجون. تاعى ءبىر ماڭىزدى نارسە نە بولسا سوعان الاڭداي بەرەتىن ۋايىمشىل بولماۋ كەرەك.

بەردالى وسپان

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر