تاۋەلسىزدىك جىلدارى بىزگە وتكەن ساباقتاردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، بۇگىنگى ومىردەگى وزگەرىستەردى سارالاۋعا نەگىز بەرەدى. قسزي-ءدىڭ جاڭا زەرتتەۋلەرى قازاقستاندىقتاردىڭ رەفورمالاردى كۇندەلىكتى تۇرمىسقا، وتباسى مەن بالاعا باعىتتالعان ناقتى قادامدار ارقىلى قابىلدايتىنىن ايقىنداپ وتىر. بۇل – جۇيەلى وزگەرىستەردىڭ ومىردەگى ماڭىزدى ۇساق بولشەكتەردەن باستالاتىنىن كورسەتەتىن مىسال.
تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا وتكەن جىلدارعا كوز جۇگىرتە وتىرىپ، ءبىز كەز كەلگەن كەمەلدەنگەن مەملەكەتتىڭ وزىنە قوياتىن سۇراعىنا قايتا ورالامىز: جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ قايسىسى ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە شىنايى سەزىلۋدە؟ ەلدىڭ دامۋىندا ستراتەگيالار، باعدارلامالار جانە ۇلتتىق جوسپارلار ءسوزسىز ماڭىزدى. بىراق الەۋمەتتانۋشىلار قوعامداعى شىنايى وزگەرىستەردى كۇندەلىكتى ومىردەن ىزدەۋ قاجەت ەكەنىن ەسكە سالادى. قسزي تاپسىرىسى بويىنشا جاز ايلارىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ[1] وسى تاجىريبەنى تىكەلەي باعالاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ساۋالناماداعى «سوڭعى رەفورمالاردىڭ قانداي ناتيجەلەرىن بايقادىڭىز؟» دەگەن سۇراق قاراپايىم كورىنگەنىمەن، جاۋاپتار ماسەلەنىڭ ناقتى سيپاتىن اشىپ بەردى. ادامدار پرەسس-رەليزدەردى ەمەس، ءوز ومىرىندەگى وزگەرىستەردى اتايدى دەگەن قورىتىندى ويعا اكەلدى.
مەكتەپ جانە ءبىلىم بەرۋ سالاسى – رەفورمالاردىڭ ناقتى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى.كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىققان وزگەرىس ءدال وسى سالادا بايقالدى. رەسپوندەنتتەردىڭ 38%-ى جاڭا مەكتەپتەردىڭ سالىنۋى مەن جۇمىس ىستەپ تۇرعاندارىنىڭ جاڭعىرتىلۋىن اتاپ ءوتتى. «جايلى مەكتەپ» ۇلتتىق جوباسى مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن 2022 جىلى باستالدى. جوبانىڭ نەگىزگى ماقساتى – وقۋشى ورنىنىڭ تاپشىلىعىن جويۋ، اپاتتى جانە ءۇش اۋىسىمدى مەكتەپتەر ماسەلەسىن شەشۋ، زاماناۋي ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋ بولدى. ءبىلىم بەرۋ باعىتى بۇگىندە ەلدىڭ ۇزاقمەرزىمدى دامۋىنىڭ نەگىزگى تەتىكتەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. سوندىقتان قازاقستاندىقتار جوعارىدا اتالعان رەفورمالاردى ادامنىڭ ءبىلىمى مەن كەلەشەگىنە باعىتتالعان ناقتى سالىم رەتىندە قابىلداپ وتىر. مەكتەپكە ەنگىزىلگەن جاڭارتۋلار – رەفورمالاردىڭ شىنايى ءجۇرىپ جاتقانىن ايقىندايتىن كورسەتكىشكە اينالدى.
سونىمەن قاتار، بۇل وزگەرىستى كۇندەلىكتى ءومىر تۇرعىسىنان قاراستىرۋعا بولادى. مەكتەپ – مەملەكەت شەشىمدەرىنىڭ ناقتى ناتيجەسى كورىنەتىن ورىندارداردىڭ ءبىرى. جاڭا عيماراتتى قاعازداعى ەسەپپەن شاتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس. جاڭادان سالىنعان نەمەسە كۇردەلى جوندەۋدەن وتكەن مەكتەپ نە بار، نە جوق – ءبارى ايقىن كورىنەدى. ساۋالناما ناتيجەسى كورسەتكەندەي، اتىراۋ، قىزىلوردا جانە قوستاناي وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى بۇل وزگەرىستەردى ەرەكشە ايقىن بايقاپ وتىر.
وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى كۇرەس. ەكىنشى ورىندا – وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى كۇرەس تۇر (رەسپوندەنتتەردىڭ 31%-ى). قازاقستانداعى قوعامدىق پىكىردىڭ وزگەرىسىن باقىلاۋشىلار ءۇشىن بۇل كورسەتكىش ءبىر قاراعاندا بايقالاتىنداي قاراپايىم ەمەس، سەبەبى بۇل ماسەلە جىلدار بويى كوپشىلىكتىڭ نازارىنان تىس قالعان بولاتىن. الەۋمەتتىك جانە مادەني نورمالار ادەتتە باياۋ وزگەرەدى، بىراق كەيدە كۇتپەگەن ساتتە كۇرت وزگەرىسكە ۇشىراۋى مۇمكىن. جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە سۇيىنسەك، قازىردە بۇل ماسەلىنىڭ قوعام ءۇشىن وزەكتىلگى ارتتى. ايەلدەر (رەسپوندەنتتەردىڭ 56,7%-ى) بۇل رەفورمانى ەرلەرگە قاراعاندا ءجيى بايقايدى (43,3%). بۇل تولىعىمەن تابيعي جاعداي. ۇزاق ۋاقىت نازاردان تىس قالعان ماسەلەنى ەڭ الدىمەن تىكەلەي زارداپ شەككەندەر كورەدى. استانا، شىمكەنت جانە پاۆلودار وبلىستارى بۇل وزگەرىستەردى ەڭ ايقىن كورەتىن وڭىرلەرگە جاتادى. الەۋمەتتانۋشىلار مۇنى جاڭا مورالدىق ورتانىڭ قالىپتاسۋى رەتىندە باعالايدى، ال ەكونوميكا سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتى پول كرۋگمان بۇل جاعدايدى ينستيتۋتسيونالدى رەفورمانىڭ قوعامداعى ناقتى وزگەرىس كليماتىنا سايكەس كەلگەن سيرەك جاعداي دەپ سيپاتتاعان بولار ەدى.
تسيفرلاندىرۋ – ەل بولاشاعىن انىقتايتىن رەفورما. تسيفرلىق قىزمەتتەر – جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمانىڭ كوزگە كورىنەتىن ناتيجەسى رەتىندە 29,7% رەسپوندەنتتىڭ نازارىنا ىلىككەن. ادەتتە نازار ءىرى باستامالارعا اۋدارىلادى، بىراق شىنايى وزگەرىستەر كوبىنە بايقالماي جۇرەدى. وسى سالاداعى وزگەرىس كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۋاقىتتى ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ال ۋاقىت بولسا – ەڭ تومەن باعالاناتىن ەكونوميكالىق رەسۋرس. بۇل ءار ەل ءۇشىن اۋقىمدى رەفورمالاردىڭ ءبىرى. مەملەكەت بۇل ىسكە ۇلكەن قاراجات جۇمساپ، ونى ىسكە اسىرۋعا بىرنەشە جىل بويى اكىمشىلىك كۇش جۇمسادى. دەرەكتەرگە قاراعاندا، پاۆلودار، قاراعاندى جانە جامبىل وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى بۇل وزگەرىستەردى باسقالاردان تەزىرەك سەزگەن. مۇمكىن، بۇل ولاردىڭ تالاپشىل بولۋىمەن ەمەس، بۇرىن قاعاز ۇستەمدىك ەتكەن سالالارعا تسيفرلىق تاجىريبەلەر ەنە باستاعانىمەن بايلانىستى شىعار. ەكونوميستەر ۇزاق ۋاقىتتان بەرى مەملەكەتتىك قىزمەتتەر قولجەتىمدى بولعان سايىن تەك سەنىم عانا ەمەس، ونىمدىلىك تە ارتاتىنىن ايتادى. ستاتيستيكالىق تۇرعىدان بۇل اسەردى ءدال كورسەتۋ قيىن، بىراق كۇندەلىكتى تۇرمىس جاعدايىندا ونىڭ ناتيجەسىن وڭاي باعالاۋعا بولادى.
«ۇلتتىق قور – بالالارعا». رەسپوندەنتتەردىڭ 28,7%-ى رەفورمالاردىڭ ناقتى ناتيجەسى رەتىندە وسى باعدارلامانى اتاپ ءوتتى. بۇل دەرەكتەردەگى ەڭ قىزىقتى ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن. نەگە دەسەڭىز، باعدارلاما بولاشاققا باعىتتالعان، بىراق سونىمەن قاتار ناقتى جانە ايقىن. جىل سايىن قازاقستان ازاماتتارى – بالالاردىڭ ەسەپشوتتارىنا قاراجات اۋدارۋ فاكتىسى بار. جالپى سوما بار. ەسەپشوت بار. ماقسات بار. الەۋمەتتانۋشىلار مەن ەكونوميستەر ءۇشىن بۇل – مەملەكەت ادام كاپيتالىنا ينۆەستيتسيا سالۋدىڭ ۇزاقمەرزىمدى مەحانيزمىنە اينالعانىن بىلدىرەدى. ال ازاماتتار ءۇشىن بۇل – بالالاردىڭ بولاشاعى ەندى ابستراكتسيا ەمەس، ناقتى مۇمكىندىكتەرگە يە ەكەنىنىڭ بەلگىسى. اسىرەسە قىزىلوردا مەن جامبىل وبلىستارىنىڭ، سونداي-اق استانا مەن شىمكەنت قالالارىنىڭ تۇرعىندارى بۇل ناتيجەنى ءجيى اتاپ وتكەن. دەموگرافيالىق جۇكتەمە جوعارى وڭىرلەردە بالالارعا ارنالعان باعدارلامالار ءاردايىم مەملەكەت تاراپىنان ناقتى قامقورلىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلدانادى.
ءتورت نەگىزگى ناتيجە. حالىق اراسىندا العاشقى ءتورت ورىنعا شىققان سالالاردى قاراساق، زاڭدىلىق بايقالادى. الدىمەن ءبىلىم سالاسى، كەيىن وتباسىلىق قاۋىپسىزدىك، ودان سوڭ تسيفرلاندىرۋ جانە بالالاردىڭ بولاشاعى. وسىعان وراي، ءبىز حالىق رەفورمالاردى وتباسى تۇرعىسىنان باعالايدى دەگەن تۇجىرىمداماعا كەلەمىز. بۇل – سيرەك كەزدەسەتىن ۇيلەسىم ءساتى، ويتكەنى ادامدار وزگەرىستەردى ءومىر ساپاسى ناقتى جاقسارىپ جاتقان سالالاردا بايقايدى. وسى تۇرعىدان العاندا، بۇل ءۇردىس وزىنە ءتان مانگە يە دەپ قاراستىرۋعا بولادى.
بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى (بجزق) – تۇرعىن ءۇي سالاسىنداعى رەفورمالاردىڭ سيرەك كەزدەسەتىن مىسالى بولىپ تابىلادى. رەسپوندەنتتەردىڭ 20%-ى بجزق-تەن قاراجاتتىڭ ءبىر بولىگىن الۋ مۇمكىندىگىن اتاپ ءوتتى. بۇل رەفورما ەكونوميكالىق تالداۋدا قوعام ءۇشىن الەۋمەتتىك تيىمدىلىگى ناقتى كورسەتتى، سەبەبى تۇرعىندار پاتەرلەرىن جاقسارتتى، يپوتەكالىق مىندەتتەمەلەرىن وتەدى نەمەسە جوندەۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىردى. كۇردەلى ينتەرپرەتاتسيالاردى قاجەت ەتپەيتىندىكتەن، بۇل شارا قوعامنىڭ ساناسىندا ايقىن قالدى. نەگىزىندە، اتالعان مەحانيزم بولاشاققا قاتىستى قارىم-قاتىناستى ەمەس، قازىرگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ ناقتى كورسەتكىشتەرىن باعالاۋعا باعىتتالعان.
باسقا سالالاردا ورىن العان وزگەرىستەر. كورىنىس كەڭەيگەنىمەن، ونىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ءمانى وزگەرگەن جوق. رەسپوندەنتتەردىڭ 19%-ى جولدار، تەمىرجول ۆوكزالدارى مەن اۋەجايلاردى اتاپ ءوتتى، سەبەبى ينفراقۇرىلىم – ەكونوميكانىڭ كۇشەيۋىنىڭ سەنىمدى ينديكاتورى. بۇل تەك كولىك قاتىناسىن قامتاماسىز ەتۋمەن شەكتەلمەي، قوزعالىس پەن دامۋ سەزىمىن قالىپتاستىرادى. رەسپوندەنتتەردىڭ 15%-ى «تسيفرلىق وتباسى كارتاسى» مەن «الەۋمەتتىك ءامياندى» اتاپ ءوتتى، سەبەبى بۇل مەملەكەتتىك قولداۋ مەحانيزمدەرىن دالىرەك جانە تيىمدىرەك ەتۋگە باعىتتالعان قۇرىلىمدىق قادامداردىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. جاۋاپ بەرۋشىلەردىڭ 14%-ى «تازا قازاقستان» ەكولوگيالىق باستاماسىن اتادى. بۇل سالا ءالى دە نەگىزگى فوكۋستا بولماسا دا، قوعامنىڭ نازارىنىڭ ءوسۋىن كورسەتەدى. سول سياقتى، رەسپوندەنتتەردىڭ 14%-ى ەكونوميكانىڭ تۇراقتى تىرەگى رەتىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىن اتاپ ءوتتى. رەسپوندەنتتەردىڭ 10%-ى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋدى، ياعني كاسىپكەرلىك بەلسەندىلىكتىڭ فۋندامەنتىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان كومەكتى اتاپ ءوتتى. جالپى العاندا، بۇل جاۋاپتار قۇرىلىمدى جانە تۇتاس الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق شەڭبەردى بەينەلەيدى. قوعام رەفورمالاردى ينفراقۇرىلىم جاڭارتىلعاندا، الەۋمەتتىك مەحانيزمدەر ءدال بولعاندا، ال ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەر كەڭەيگەن جاعدايدا ايقىن بايقايدى.
بۇگىنگى قازاقستان تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ ساۋالناما ناتيجەلەرىن تولىق قاراستىرساق، ءبىر قاراپايىم قورىتىندى شىعادى: ازاماتتار رەفورمالاردى ساياسي كونسترۋكتسيالار رەتىندە ەمەس، تۇرمىستىق جاعدايلار مەن ءومىر ساپاسىنىڭ وزگەرىسى اياسىندا باعالايدى. ءبىلىم سالاسى، قاۋىپسىزدىك، تسيفرلىق قىزمەتتەر، بالالارعا ارنالعان باعدارلامالار – وسى بارلىق وزگەرىستەر كۇندەلىكتى ءومىردى جاقسارتۋعا باعىتتالعان قوزعالىس رەتىندە قابىلدانادى. مەملەكەتتىك باستامالار ءوز تيىمدىلىگىن ءسوز جۇزىندە ەمەس، كۇندەلىكتى ومىردە سەزىنگەندە عانا كورسەتەدى – ۋاقىت وتە، كەڭىستىك ارقىلى جانە وتباسىنىڭ تاجىريبەسىندە ايقىن كورىنىس تابادى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ ءاربىر كۇنى – تەك تاريحىمىزدىڭ جاڭا بەتى ەمەس، قوعام ءۇشىن ناقتى وزگەرىستەردىڭ كورىنىسى. دەرەكتەر كورسەتكەندەي، ازاماتتار رەفورمالاردى ءوز تۇرمىسىنا، ومىرىنە ىقپال ەتكەندە عانا سەزەدى. ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاراعاندا، بۇل قادام ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ نەگىزىن نىعايتادى. الەۋمەتتىك تۇرعىدان الساق تا كوپتەگەن جاعىمدى وزگەرىستەردىڭ ورىن الۋىنا مەملەكەت اتسالىسىپ كەلەدى. ەگەر تاۋەلسىزدىك كۇنى جاقسى كوڭىل كۇيگە سەبەپ ىزدەپ جۇرسەڭىز، ول – ءدال قاسىڭىزدا: ەلىمىز كۇن سايىن قولايلىراق، تۇسىنىكتىرەك جانە ادامعا جاقىنىراق بولىپ كەلەدى.
[1] الەۋمەتتانۋلىق ساۋالناما 2025 جىلعى 11 شىلدە مەن 12 تامىز ارالىعىندا قسزي تاپسىرىسى بويىنشا جۇرگىزىلدى. ساۋالناماعا 8 000 رەسپوندەنت قاتىستى. زەرتتەۋگە 18 جاستان اسقان ازاماتتار، سونداي-اق ەلدىڭ 17 ءوڭىرى مەن رەسپۋبليكالىق ءمانى بار استانا، الماتى جانە شىمكەنت قالالارىنىڭ تۇرعىندارى قاتىسقان.
ايگۇل زابيروۆا،
قر پرەزيدەنتى جانىنداعى قسزي
باس عىلىمي قىزمەتكەرى
