سوڭعى 10 كۇندەگى وقيعالار بولماسا، بالكىم، بۇل ماقالا جازىلماس ەدى. اسىرەسە، الماتى وبلىسى، شولاقاي اۋىلىندا بولعان جاعداي وتقا ماي قۇيىپ جىبەردى. ورىمدەي قىزعا سەكسۋالدىق قىسىم كورسەتىپ پىشاقتاپ تاستاعان، ءمايىتتى ورتەپ قورلىق كورسەتكەن كۇدىكتى بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت وسىنداي ارەكەتكە بارعانى قوعامداعى ءبىراز ماسەلەنى ايناداي كورسەتتءى.
ينتەرنەتتەن «قازاقستاننىڭ باستى جاڭالىقتارى» دەپ سۇراي قالساڭ سەكسۋالدى مانياكتار جايلى اقپار ەڭ باسىندا تۇرادى. اتى جامان قىلمىستىڭ ءتۇپ تامىرى قايدا جاتىر؟ قوعامدا نەگە جيىلەپ كەتتى؟ ونى توقتاتۋدىڭ قانداي جولى بار؟ بۇگىنگى ماتەريال سول جايلى...
الەۋمەتتىك جەلى ءاربىرىمىزدىڭ ەسەپ داپتەرىمىز ىسپەتتى. ءبىر ايىرماشىلىعى ءبىز عانا ەمەس اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي الەۋمەتتىڭ ءوزى دە ونى باقىلاپ وتىرادى. وتكەن جۇمادا الماتى قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى شاعىن اۋداننىڭ بىرىندە ءبىر قىز بوتاداي بوزداپ كولىك توقتاتادى. كولىك يەسى جاناشىرلىق تانىتىپ، قىزدى كولىككە وتىرعىزعان مەزەتتە ونى قۋعان جىگىت كورىنەدى. قولىندا قارا سومكەسى بار جىگىت كولىكتى توقتاتۋعا تىرىسادى. كولىك توقتاماي، ۇزاپ كەتكەندە تاپانشا داۋسى ەستىلەدى. قىز كوز جاسىن كول ەتىپ، كولىك يەسىنە «توقتاماڭىزشى، مەنى ول جىگىتكە بەرمەڭىزشى. زورلاماقشى بولدى» دەپ جالبارىنادى. اتالعان وقيعانىڭ ۆيدەوسى وتاندىق باق پەن جەلىگە سول مەزەت تاراپ كەتتى. ارتىنشا جوعارىدا اتاپ وتكەن پانفيلوۆ اۋدانى، «شولاقاي» اۋىلىنداعى جاعداي الەۋمەتتى ءدۇر سىلكىندىردى. ال، ءدال بۇگىن جاس قىزعا «سەرىلىك» كورسەتىپ، سوزبەن ارباپ، ونى توسەككە سۇيرەمەكشى بولعان كولىك جۇرگىزۋشىسىنىڭ ۆيدەوسى ترەندكە شىقتى. بۇل وقيعالاردىڭ سيپاتى باسقا بولعانمەن تۇپكى ماسەلە ءبىر ىسپەتتى. ماماندار پىكىرى دە وسى ارناعا كەلىپ توعىسادى.
«ادام قۇقىعى جانە ءوز تاعدىرىنا بەي-جاي قارايتىندار كوپ. ايتپەسە، زاڭ بۇل قىلمىستىڭ جاساسى مەن وتەۋىن الدەقاشان بەكىتىپ، حالىق جادىنا قۇيعان»،— دەيدى ادۆوكات تلەۋجان كىشكەنەباەۆ.
شولاقايداعى جاعداي وسىعان دالەل. بۇرىن زورلاۋ فاكتىسى بويىنشا ءىستى بولعان كۇدىكتى رۋستام احمەتوۆ «ءوزىن تۇرمەدە ءتارتىپتى ۇستاعانى ءۇشىن» مەرزىمىنەن بۇرىن بوساپ شىعادى. زاڭنىڭ مارحابات ەتكەنىن پايدالانعان ول تاعى دا كامەلەت جاسىنا جەتپەگەن قىزدى زورلاپ، ارتىنان نەكە قيدىرىپ، جار ەتەدى. اۋىل ىشىندە بولعان بۇل جاعداي جەرگىلىكتى حالىقتى ءاۋ باستا ويلاندىرماعان. سوڭى، ورىمدەي بولعان قۇرالاي قيسابەكوۆانىڭ ءومىرىن قيدى. ياعني، قىلمىسقا كوز جۇمىپ، ودان زورعىسىنا سەبەپ بولىپ جاتقانىن اڭعاراتىندار از.
بۇل قىلمىس ءتۇرى بۇگىن جانە تەك قازاقستان اۋماعىندا بولىپ جاتقان جوق. سونى قاپەرىمىزگە الساق دەيمىن. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى پالەن عاسىردان بەرى بار. ول دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن جايت. جانە قازىر دە دامىعان، دامىماعان ەلدەردى ءجيى ۇشىراسادى. بىراق، بىرەر جىل بۇرىن باق-تا «قازاقستان تمد ەلدەرى اراسىندا سەكسۋالدىق قىسىم كورسەتەتىن ەلدەر قاتارىندا» دەگەن اقپار تاراعان-دى.
وندا ءار 10 قازاقستاندىق نازىك جاندىنىڭ ءبىرى قىسىم كورەدى دەپ جازدى بىلگىشتەر. سەكسۋالدىق قىسىم تاقىرىبىندا جاسالىپ جاتقان زەرتتەۋ وسى كۇنگە دەيىن ەش ناتيجە بەرمەي كەلەدى. زەرتتەۋشىلەر، زورلاۋ فاكتىسى بويىنشا قانشاما تەر توكسە دە زورلىق توقتامادى. زاڭ قانشا قاتاڭداسا دا قىلمىس تولاستامادى. نەگە؟
ماماندار جابىرلەنۋشىلەردىڭ دەنى قىلمىستى جاسىرىپ قالۋعا تىرىساتىنىن ايتىپ دابىل قاعۋدا. باسقا-باسقا، اتالعان جايدى جابىرلەنۋشىنىڭ تۋعان-تۋىستارى دا جاسىرىپ قالۋعا تىرىسادى. بۇل قىلمىسكەر ءۇشىن تاپتىرماس مۇمكىندىك. وسىنداي فاكتورلار اسەر ەتسە كەرەك، ءار ەلدەگى قىلمىس «ستاتيستيكاسىنىڭ» شىندىققا جاناساتىنى از. ماسەلەن، قر قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ جونىندەگى كوميتەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2018 جىلى 120-باپ، ياعني، «زورلاۋ» ىسىمەن 1130 قۇقىق بۇزۋشىلىق جانە 320-باپپەن (جىنىستىق سيپاتتاعى زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرى) 121 قۇقىق بۇزۋشىلىق تىركەلگەن. قولدا بار مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، 2020 جىلى «كامەلەتكە تولماعان بالانى زورلاۋ» بابى بويىنشا 199 قىلمىس تىركەلىپتى. ونىڭ ىشىندە 128 جايت كىشكەنتاي بالالارعا قارسى جاسالعان قىلمىس. قاراپ وتىرساق، تسيفر از دەۋگە كەلمەيدى.
قازاقتا «تۇيەنى كوپىردىڭ استىنا جاسىرىپ قويا المايسىڭ» نەمەسە «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن تامسىلدەر بار. ەشبىرى تەگىن ايتىلماعان. شولاقاي اۋىلىنداعى شۋدىڭ توڭىرەگىندە قوعام نازارىنان تىس قالعان (تىس قالدىرىلعان) وتە داۋلى ماسەلە تۇر. ونى الدەقانداي جولمەن بۇركەمەلەپ جاتقان كۇش بارعا ۇقسايدى. ءوز اتىن اتاماۋدى سۇراعان الماتى وبلىسىنىڭ تۇرعىنى «شولاقايداعى جاعداي (قىز زورلاپ، ءولتىرۋ ءىسى) ۇلتارالىق قاقتىعىسقا ۇلاسۋى مۇمكىن. سەبەبى، جەرگىلىكتى ۇيعىر دياسپوراسى تىم شەكتەن شىققان. رۋستام احمەتوۆ قىز زورلاپ ءبىر سوتتالدى، ەكىنشى رەتتە دە ونى جاماندىققا قيماي الىپ قالعان. ەندى قازاقتىڭ ورىمدەي قىزىن، تۇگەل ۇلتتى جوققا سايىپ وتىر. ەرتەڭ تاعى سوتتالىپ كەلىپ، قىزدارىمىزدى قورلاي بەرمەك پە؟» دەيدى. ونىڭ سوزىنشە، قازىر اۋدان ماڭىندا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى كەزەكشىلىكتە تۇر. ۆاتساپ جەلىسىندە «قازاق ەكى جاعدايدا ادامدى جاۋ كورەگەن. ولار – «جەر مەن جەسىر داۋى». بۇل جولى قاراكوز قىزىمىز ءۇشىن اتقا قونايىق» دەگەن ازاماتتاردىڭ اۋديوسى تاراۋدا. بۇل دا قوعام نازارىنان جاسىرىن ۇستاپ وتىرعان جايت.
وسىدان 4 جىل بۇرىن BBC باسىلىمىندا ليندا گەددەستىڭ «جىنىستىق زورلىق-زومبىلىق جانە ولاردى جوققا شىعارۋ تۋرالى بەس ميف» اتتى زەرتتەۋى جارىق كوردى.
بىزدىڭشە، ءار ازامات بۇل جازبانى ءبىر شولىپ شىققانى ءجون. ادىرنا وقىرماندارى ءۇشىن سول 5 اڭىزدى ىقشامداپ اۋداردىق. ونىڭ العاشقىسى – جىنىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ كوبىن بەيتانىس ادامدار جاسايدى. ەكىنشىسى، زورلىق شىنىمەن دە ءسىزدىڭ باسىڭىزدان وتسە، دەرەۋ پوليتسياعا حابارلايسىز. وكىنىشتىسى بۇل دا ميف تىزىمىندە. ماسەلەن، ۇلىبريتانيادا زورلىق كورگەندەردىڭ 46 پايىزى سول كۇنى ارىزدانسا، قالعاندارىنا ارىز بەرۋ ءۇشىن جىلدار كەرەك بولعان. ارىزدانباي قالعاندار قانشاما. ال، كامەلەت جاسىنا تولماعاندار اراسىندا، سول ۋاقىتتا ارىزدانعاندار نەبارى 28 پايىز ەكەن. ءۇشىنشى اڭىز – ەگەر سەكسۋالدىق قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى دەرەۋ حابارلانسا، تەرگەۋ ورگاندارىنا ءىستى سۇرىپتاپ، ايىپ تاعۋ وڭاي بولادى. بۇل جەردە جەرگىلىكتى مەنتاليتتەتتىڭ سان الۋاندىعىن ەسكەرتكىمىز كەلەدى. ءتورتىنشىسى «ەگەر شىنىمەن قالاماساڭ، قارسى بولار ەدىڭ» دەگەن اڭگىمە. قىرسىلىق سوڭى نەگە الىپ بارارىن ەسكەرمەيتىندەر دە بار. سوڭعىسى، تراۆماتيكالىق تاجىريبە جادتى بۇزادى – ءسىز شىنىمەن بولماعان نارسەنى ەستە ساقتاۋىڭىز مۇمكىن. وسىنداي زەرتتەۋلەر بۇگىنگى قازاق قوعامىنا دا قاجەت-اق. شەتەلدىك عالىمداردىڭ ەڭبەگىنە قانشا سۇيەنگەنىمىزبەن جەرگىلىكتى پسيحولوگيا مەن مەنتاليتەت باسقا ناتيجە كورسەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇل رەتتە الەۋمەتتانۋشىلارعا تۇسەتىن جۇك وراسان.
شولاقايداعى جاعدايدان ساباق الساق، بالالاردىڭ جەلىدەگى، ءموبيلدى ومىردەگى ءار قادامىن باقىلاۋعا العان دۇرىس. ويتكەنى كۇدىكتى جابىرلەنۋشىگە قىلمىس جاساردان الدىن تەلەفونمەن حابارلاسقان. ءمايىتتى دە سول دەرەكتەن كەيىن تاۋىپ وتىر. بۇنداي اۋىر تاقىرىپتى جازۋ، ايتۋ، وقۋ كىم-كىمگە دە وڭاي ەمەس. ال، باستان وتكەرۋ جاۋىڭا دا تىلەمەيتىن جاماندىق. ال، قارشاداي قىزدىڭ ابىرويى مەن ءومىرىن جالماعان كۇدىكتىنىڭ قىلمىسى دالەلدەنسە، سوت سانكتسياسى بويىنشا ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋ جازاسى قاراستىرىلعان. بۇل جايلى دا ايتا جۇرگەن دۇرىس. قاسكويلەر وسىنداي جاسا كۇتىپ تۇرعانىن ەسىنە السا، بالكىم، قىلمىستان اياق تارتار؟! ايتپەسە، سەكسۋالدى-مانياكتار تۋرالى اقپاردان كوز اشار ءتۇرىمىز جوق.
ارمان قۇدايبەرگەن،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
