«تاسس مالىمدەۋگە وكىلەتتى» دەگەن تىركەس ادەتتە كەڭەستىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا كەلتىرىلگەن حابارلامالارعا سالماقتىلىق پەن رەسمي سيپات بەرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن. جانە بۇل تىركەس ۇكىمەتتىڭ رەسمي كوزقاراسىن بىلدىرەتىن. اتاپ ايتقاندا، بۇل ءسوز تىركەسى ماڭىزدى وقيعالاردى، حالىقارالىق داعدارىستارعا جاۋاپتاردى نەمەسە سىرتقى ساياساتقا قاتىستى مالىمدەمەلەردى جاريالاۋ ءۇشىن قولدانىلدى. ال ەندى ءبىز تاسس قىزمەتىنىڭ وسى ناقتى اسپەكتىلەرىنە نەلىكتەن نازار اۋدارعانىمىزدى تۇسىندىرەمىز.
ءسوز جاي بەلگى ەمەس. اسىرەسە، ساياسي ەرىك جانە قۇندىلىق تاڭداۋى بار گەوگرافياعا كەلەتىن بولساق، ماسەلەنىڭ سالماعى اۋىر تارتادى. سوندىقتان 31 شىلدەدە رەسەيدىڭ تاسس مەملەكەتتىك اگەنتتىگىنىڭ ازەربايجاننىڭ حانكەندى قالاسىن «ستەپاناكەرت» دەپ اتاۋى تەحنيكالىق قاتەلىك ەمەس، ساياسي قيمىل بولدى. بۇل ازەربايجاندا قوعام دەڭگەيىندە دە، رەسمي ورتادا دا تابيعي نارازىلىق تولقىنىن تۋدىردى.
بۇعان دەيىن تاسس رەسمي توپونيم – حانكەندىنى سوڭعى بىرنەشە جىل بويى دۇرىس پايدالانىپ كەلگەن. ونىڭ ۇستىنە 19 جانە 24 شىلدەدە ۆەدومستۆو قالا اتاۋى دۇرىس كورسەتىلگەن ماتەريالداردى جاريالادى. بىراق ءبىر اپتادان كەيىن كەنتتەن شالىس قيمىلداپ، الدەبىرەۋدىڭ جاريالانباعان بۇيرىعىمەن – باياعىدا كەڭەستىك ميفولوگيامەن بىرگە مۇراعاتقا تاپسىرىلعان توپونيم «ستەپاناكەرت» اتاۋى تاقىرىپقا شىعا كەلدى.
كەڭەستىك رەسەي جاۋلاپ العان ازەربايجان تەرريتورياسىندا جاساندى تۇردە قۇرىلعان تاۋلى قاراباق اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعىنا اينالعان حانكەندى قالاسىنا كەڭەس داۋىرىندە، 1923 جىلى تامىزىندا «ستەپاناكەرت» اتاۋى بەرىلدى. قالانىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ جاي ءبىر ارەكەت ەمەس، كەڭەستىك ساياساتتىڭ مانيفەسى بولدى: باكۋ كوممۋناسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، 1918 جىلعى ناۋرىزدا ازەربايجانداردى قىرعىنعا ۇشىراتۋدى تىكەلەي ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە تانىلعان ستەپان شاۋمياننىڭ ەسىمىن ماڭگى قالدىرۋ ۇددەسىنەن تۋىندادى.
ازەربايجان تاريحى مۇنى ۇمىتپايدى. سوندىقتان 1991 جىلدىڭ قاراشاسىندا قالانىڭ تاريحي اتى – «حانكەندى» اتاۋىنىڭ قايتارىلۋى جاي دەكوممۋنيزاتسيالاۋ ارەكەتى ەمەس ەدى. بۇل ادىلدىك پەن تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋگە جاسالعان قادام بولدى. ال 2023 جىلدىڭ 15 قازانىندا پرەزيدەنت يلحام اليەۆتىڭ قالانىڭ باس الاڭىندا ازەربايجان تۋىن كوتەرۋى اقىرى قالانى باقىلاۋدى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تولىق ەگەمەندىكتى پاش ەتتى.
تىكەلەي مەملەكەتتىك باقىلاۋداعى رەسەيلىك مەكەمە «ستەپاناكەرت» توپونيمىنە قايتا ورالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعاندا، بۇل قاتەلىك رەتىندە قابىلدانبايدى. بۇل – كادىمگىدەي سيگنال. جانە ونىڭ استارى ايدان انىق: رەسەي تاراپى ءبىر ساتتىك ساياسي جاعداي ءۇشىن بۇرىنعى رەجيمدەردىڭ ريتوريكاسىن قايتا جاڭعىرتۋعا دايىن دەگەندى بىلدىرەدى.
ولاي بولسا، وندا ءازىربايجاننىڭ دا رەسەيدە ءۇنسىز قالۋدى ءجون كورەتىن تاريحي توپونيمدەر جەتكىلىكتى ەكەنىن ەسكە سالۋعا قۇقىعى بار.
ءسىز كالينينگرادتان باستاي الاسىز. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن كسرو-عا قوسىلعان بالتىق جاعالاۋىنداعى نەمىس قالاسى 1946 جىلعا دەيىن كەنيگسبەرگ دەپ اتالدى. نەمىس، پولياك، كەڭىرەك ايتقاندا، ەۋروپا جانە الەم تاريحىنا قالا وسى اتاۋىمەن ەندى.
رەسەيدىڭ «ورەنبۋرگ» دەپ جۇرگەنى – ورىنبور، ەۋروپا مەن ازيانىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى ماڭىزدى ساۋدا نۇكتەسى، ورىس وتارلاۋشىلارى كەلگەنگە دەيىن تۇركى اتاۋىن العان قالا.
ۆولگوگراد، بۇرىنعى تساريتسىن، ودان كەيىن ستالينگراد – ودان بۇرىن تۇركى تىلىندە «سارى سۋ» دەگەندى بىلدىرەتىن سارىسۋ بار.
گروزنىي – سولجا-قالا، شەشەنستان اۋماعىنداعى تاريحي بەكىنىس.
نوۆوروسسيسك - سۋدجۋك-قالە.
وڭتۇستىك ساحالينسك - تويوحارا. وڭتۇستىك كۋريل - فۋرۋكاماپپۋ.
پەتروزاۆودسك - پەتروسكوي. يجەۆسك - يجكار. «ۆولگا» وزەنى – ەدىل.
بۇل اتاۋلاردىڭ ءبارى ويدان شىعارىلعان ەمەس. جانە بۇل قاستاندىق تەورياسى نەمەسە ارانداتۋشىلىق تا ەمەس. بۇل – تەك شەتەلدىك قانا ەمەس، رەسەيلىك دەرەككوزدەردە دا تاڭبالانعان تاريحي شىندىق. ال قاجەت بولعان جاعدايدا ازەربايجاننىڭ ءوزىنىڭ ەگەمەندىگى، اۋماقتىق تۇتاستىعى جانە تاريحىن قۇرمەتتەمەگەندەرگە جاۋاپ رەتىندە وسى تاريحي دۇرىس اتاۋلاردى قولدانۋعا تولىقتاي مۇمكىندىگى بار.
ارينە، ءازىربايجان ساياساتتا دا، كارتوگرافيادا رەۆيزيونيست ەل ەمەس. بىراق بىرەۋ ازات ەتىلگەن قالانىڭ قايتارىلعان اتىن مويىنداۋدان باس تارتىپ، قۇرمەت شەكاراسىنا شەك كەلتىرسە، باكۋ ءۇنسىز وتىرا المايدى.
بۇل وقيعا تەك توپونيمدەرمەن عانا شەكتەلمەيدى. مۇنىڭ استارى تەرەڭدە جاتىر. ءسوز الاڭداتارلىق تەندەنتسيا تۋرالى بولىپ وتىرعانىن ەسكەرەيىك.
ماسەلە قۇرمەت پەن بىرجاقتى ساياسي جادى اراسىنداعى شەكارا تۋرالى بولىپ وتىر. ءبىر تاراپ كەشەگى سەپاراتيستىك تەرميندەردى قولدانۋدى مۇمكىن دەپ تاپسا، ەكىنشى تاراپتىڭ دا ءتىلدىڭ قارىم-قاتىناس قۇرالى عانا ەمەس، قۇندىلىقتار ايناسى ەكەنىن ۇمىتقانداردىڭ ەسىنە تۇسىرۋگە مورالدىق قۇقىعى بار.
ازەربايجان ماسەلەنى ۋشىقتىرۋعا ۇمتىلمايدى. بىراق ول قارسى رەاكتسيا بىلدىرۋگە دايىن.
P.S. ماتەريال جاريالاۋعا دايىندالعاننان كەيىن تاسس سايتىنداعى تاقىرىپ وزگەرتىلدى – «ستەپاناكەرت» ءسوزىنىڭ ورنىنا «تاۋلى قاراباق» اتاۋى پايدا بولدى. دەگەنمەن، بۇل تۇجىرىم ەشقانداي سىنعا توتەپ بەرە المايدى. «تاۋلى قاراباق» تەرمينى الدەقاشان وزەكتىلىگىن جوعالتقان: ازەربايجاندا وسىلاي اتالاتىن اۋماق جوق. ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى اياسىندا تولىعىمەن قالپىنا كەلتىرىلگەن قاراباق ەكونوميكالىق اۋدانى بار. ءبىر بۇرمالانعان اتاۋدى ەكىنشىسىمەن اۋىستىرۋ كەيبىر رەسەيلىك قۇرىلىمداردىڭ سوعىستان كەيىنگى كەزەڭنىڭ شىندىعىن مويىنداۋعا جانە ازەربايجاننىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قۇرمەتتەۋگە دايىن ەمەستىگىن كورسەتەدى.
