2020 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇردى. بۇل كوميسسيا قالاي جۇمىس ىستەيدى؟ «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى الماتى وبلىسى، جاڭالىق اۋىلىندا ورنالاسقان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مۋساباەۆ مەيىرجان باحىتجانۇلىمەن سۇقباتىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- كوميسسيا قۇرىلعان ساتتەن باستاپ وسى ۋاقىتقا دەيىن قانداي جۇمىستار جۇزەگە اسىرىلدى؟
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن دەگەن تەك 1937-1938 جىلدارداعى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، 1928-1930 جىلدارداعى شارۋا كوتەرىلىسىنە قاتىسقاندار، قۋدالاۋعا ۇشىراعاندار، اشارشىلىق قۇرباندارى، باسقا جاققا بوسقىن بولىپ كەتكەندەر، كۇشتەپ كوشىرۋ وسىنىڭ ارقايسىسى بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن جەكە جۇمىس توپتارى قۇرىلىپ، ءار توپ ءوز جۇمىس باعىتى بويىنشا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، زەرتتەۋلەر جاساپ، اقتالماعانداردىڭ ءتىزىمىن وتكىزىپ وتىر.
ارحيۆتاردا قۇربانداردىڭ كوپتەگەن قۇجاتتارى ءالى دە بولسا قۇپيا تۇردە تۇر. سوندىقتان كوميسسيانىڭ ىشىندە قۇپياسىزداندىرۋمەن اينالىساتىن كوميسسيا جۇمىس ىستەۋدە. ولار قۇپيا تۇردە ساقتالعان قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىرىپ، زەرتتەۋشىلەردىڭ قولىنا اشىق تۇردە جەتكىزىپ وتىرادى. قازىرگى تاڭدا ول قۇجاتتارمەن تەك رۇقساتى بارلار عانا جۇمىس ىستەي الادى. دەگەنمەن، جابىق ارحيۆتاردان الىنعاندىقتان ول دەرەكتەر مەن سۋرەتتەردى ەش جەردە جاريالاۋعا، كورسەتۋگە بولمايدى.
مەملەكەتتىك كوميسسيامەن قاتار ءار وبلىس بويىنشا جانە ءۇش قالا بويىنشا وڭىرلىك كوميسسيالار جۇمىس ىستەپ جاتىر. ول كوميسسيالاردىڭ جۇمىسيا ءوز ءوڭىرىنىڭ رەپەرەسسيا قۇرباندارىن انىقتاۋ جانە ەسىمدەرىن اقتاۋعا ۇسىنۋ.
- كوميسسيا قۇرىلعان ساتتەن باستاپ قانشا ادام اقتالدى؟
- ءالى بىردە ءبىر ادامدى اقتاعان جوق. قازىر تەك اي سايىن اقتاۋعا ادامداردىڭ ءتىزىمىن ۇسىنىپ جاتىرمىز.
- كوميسسيا قانشا ۋاقىتقا قۇرىلدى؟
- كوميسسياعا ناقتى ۋاقىت بەرىلمەگەن. ەڭ سوڭعى قۇربان اقتالعانعا دەيىن كوميسسيا جۇمىسىن توقتاتپايدى.
- مەملەكەت قارجىلاي كومەك كورسەتە مە؟
- الماتى وبلىسى بويىنشا 7 جۇمىس توبى بويىنشا 18 ادام جۇمىس ىستەيدى. سول جۇمىسشىلارعا اتقارعان جۇمىسىنا قاراي قارجى ءبولىنىپ وتىرادى. ودان بولەك ءىسساپار مەن ەكسپەديتسيلاردىڭ بارلىعىن الماتى وبلىسىنىڭ اكىمشىلىگى قولداپ، قارجىلاي كومەك كورسەتىپ وتىرادى.
- كوميسسيانىڭ ماقساتى مەن مىندەتى قانداي؟
- كوميسسيانىڭ ماقساتى - قىزىل تەرروردىڭ قۇربانى بولعانداردى اقتاپ، تاريحتان وزدەرىنە لايىقتى ورنىن بەرۋ. جاستارعا ناسيحاتتاۋ جانە دە كەڭەك ۇكىمەتىنىڭ ۇلتقا قارسى جاساعان قاستاندىقتارىن زەرتتەپ، زەردەلەپ جارىققا شىعارۋ.
- كوميسسيا قۇرامىندا كىمدەر بار؟
- كوميسسيا قۇرامىندا اكادەميك، پروفەسسور عالىمدار، جىلدار بويى رەپرەسسيا تاقىرىبىندا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەر بار.
- كوميسسيا قالاي جۇمىس ىستەيدى جانە ول قانداي كەزەڭدەردى قامتيدى؟
- 20 عاسىردىڭ 20-50 جىلدارىنىڭ ارالىعىنداعى رەپرەسسيا زەرتتەلەدى. كوميسسيا ارحيۆ قۇجاتتارىمەن جانە دە ءوڭىر-وڭىرلەرگە ەكسپەديتسيالىق جۇمىستار جۇرگىزىپ وڭىرلىك ولكەتانۋشىلار جانە تاريحشىلاردان دەرەكتەر جيناپ، قۇربانداردى اقتاۋمەن اينالىسادى.
- بۇعان دەيىن دە ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. بۇل كوميسسيانىڭ وزگەشەلىگى نەدە؟
- رەپرەسسيا قۇرباندارى نەگىزىنەن قىلمىستىق كودەكستىڭ ەكى ستاتياسى بويىنشا سوتتالعاندار. بۇعان دەيىنگى كوميسسيادا ەكى ستاتيا كوبىنە قارالعان. 58 ستاتيا - حالىق جاۋى، 59 ستاتيا - بانديتيزم. ال قازىرگى كوميسسيانىڭ جۇمىسى - جاپپاي تولىق اقتاۋ. باسقا دا ستاتيالارمەن سوتتالعاندار، بوسقىنعا كەتىپ قالعانداردى انىقتاپ، اقتاۋ.
- قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ قانشالىقتى ماڭىزدى؟
- ونىڭ ءبىر ماڭىزدىلىعى - وتكەننەن ساباق الۋ. ۇرپاققا دۇرىس تاربيە بەرۋ. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى كەلەر ۇرپاق تاۋەلسىز، ەگەمەندى ەلدە ءبىلىم الىپ، ءوز تىلىندە سويلەسىن دەپ وزدەرىن قۇربان ەتكەن. سول ەڭبەگىن جاس ۇرپاققا جەتكىزۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن، ۇرپاقتار ءۇشىن دە ماڭىزدى. اكەلەرى، اتالارى «حالىق جاۋى» دەپ سوتتالعان كەزدە ولاردى دا «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» - دەپ ولاردى دا قۋدالاپ، تالاي قيىنشىلىقتى باستارىنان كەشكەن.
كەڭەس زامانىندا حالىق جاۋى اتانعانداردى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باتىرى ەتىپ كورسەتۋ ماڭىزدى.
- قازاقستاندا رەپرەسسياعا ۇشىراعان وزگە ۇلت وكىلدەرى دە اقتالا ما؟
- يا، ماجبۇرلەپ كوشىرىلگەندەر، ياعني دەپورتاتسياعا ۇشىراعان وزگە ۇلت وكىلدەرىن انىقتاپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن توپ بار. ولاردىڭ جۇمىسى - دەپورتاتسياعا ۇشىراعانداردى انىقتاۋ. وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قانشاۋى كوشىرىلدى، قانلشاۋى اقتالدى ت.ب. دەرەكتەردى جيناقتاپ، ولاردى اقتاۋعا ۇسىنادى.
سونىمەن قاتار، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە تۇتقىنعا تۇسكەندەر، سوعىس بىتكەن سوڭ تۇتقىننان بوساتىلىپ قايتىپ كەلگەن كەزدە ولاردى تۇتقىنعا تۇسكەنى ءۇشىن «حالىق جاۋى» دەپ تاعى دا 10 جىلعا سوتتاپ جىبەرگەن بولاتىن. سولاردى دا اقتايتىن ارنايى ءجۇمىس توبى بار.
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋدا مۋزەيلەردىڭ اتقاراتىن ءرولى قانداي؟
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان ءتورت مۋزەي بار. قاراعاندىدا دولينكادا ورنالاسقان كارلاگ لاگەرىنىڭ ورنىنداعى مۋزەي، نۇر-سۇلتان جاقتاعى الجير لاگەرىنىڭ ورنىنداعى مۋزەي. شىمكەنت قالاسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان مۋزەي جانە الماتى وبلىسى، جاڭالىق اۋىلىندا ورنالاسقان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان مۋزەي.
مۋزەي قىزمەتكەرلەرى دە جۇمىس توپتارىنا مۇشە. باسقا دا زەرتتەۋشى، عالىمدارمەن بىرگە ارحيۆتاردا جۇمىس ىستەپ، اقتالماعانداردى اقتاۋمەن اينالىسۋدا. سونىمەن قاتار، اقتالعان، بىراق ەسىمدەرى ەش جەردە كورسەتىلمەگەن تۇلعالاردى دارىپتەپ، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن جاس ۇرپاققا جەتكىزۋمەن مۋزەي اينالىسادى.
لاۋرا تۇرسىنجان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
