2020 jyldyń 24 qarashasynda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa qurdy. Bul komıssııa qalaı jumys isteıdi? «Adyrna» ulttyq portalynyń tilshisi Almaty oblysy, Jańalyq aýylynda ornalasqan saıası qýǵyn-súrgin qurbandary mýzeıiniń meńgerýshisi Mýsabaev Meıirjan Bahytjanulymen suqbatyn nazarlaryńyzǵa usynamyz.
- Komıssııa qurylǵan sátten bastap osy ýaqytqa deıin qandaı jumystar júzege asyryldy?
- Saıası qýǵyn-súrgin degen tek 1937-1938 jyldardaǵy atý jazasyna kesilgender ǵana emes, sonymen qatar, 1928-1930 jyldardaǵy sharýa kóterilisine qatysqandar, qýdalaýǵa ushyraǵandar, asharshylyq qurbandary, basqa jaqqa bosqyn bolyp ketkender, kúshtep kóshirý osynyń árqaısysy boıynsha jumys isteıtin jeke jumys toptary qurylyp, ár top óz jumys baǵyty boıynsha jumystaryn júrgizip, zertteýler jasap, aqtalmaǵandardyń tizimin ótkizip otyr.
Arhıvtarda qurbandardyń kóptegen qujattary áli de bolsa qupııa túrde tur. Sondyqtan komıssııanyń ishinde qupııasyzdandyrýmen aınalysatyn komıssııa jumys isteýde. Olar qupııa túrde saqtalǵan qujattardy qupııasyzdandyryp, zertteýshilerdiń qolyna ashyq túrde jetkizip otyrady. Qazirgi tańda ol qujattarmen tek ruqsaty barlar ǵana jumys isteı alady. Degenmen, jabyq arhıvtardan alynǵandyqtan ol derekter men sýretterdi esh jerde jarııalaýǵa, kórsetýge bolmaıdy.
Memlekettik komıssııamen qatar ár oblys boıynsha jáne úsh qala boıynsha óńirlik komıssııalar jumys istep jatyr. Ol komıssııalardyń jumysıa óz óńiriniń reperessııa qurbandaryn anyqtaý jáne esimderin aqtaýǵa usyný.
- Komıssııa qurylǵan sátten bastap qansha adam aqtaldy?
- Áli birde bir adamdy aqtaǵan joq. Qazir tek aı saıyn aqtaýǵa adamdardyń tizimin usynyp jatyrmyz.
- Komıssııa qansha ýaqytqa quryldy?
- Komıssııaǵa naqty ýaqyt berilmegen. Eń sońǵy qurban aqtalǵanǵa deıin komıssııa jumysyn toqtatpaıdy.
- Memleket qarjylaı kómek kórsete me?
- Almaty oblysy boıynsha 7 jumys toby boıynsha 18 adam jumys isteıdi. Sol jumysshylarǵa atqarǵan jumysyna qaraı qarjy bólinip otyrady. Odan bólek issapar men ekspedıılardyń barlyǵyn Almaty oblysynyń ákimshiligi qoldap, qarjylaı kómek kórsetip otyrady.
- Komıssııanyń maqsaty men mindeti qandaı?
- Komıssııanyń maqsaty - qyzyl terrordyń qurbany bolǵandardy aqtap, tarıhtan ózderine laıyqty ornyn berý. Jastarǵa nasıhattaý jáne de Keńek úkimetiniń ultqa qarsy jasaǵan qastandyqtaryn zerttep, zerdelep jaryqqa shyǵarý.
- Komıssııa quramynda kimder bar?
- Komıssııa quramynda akademık, professor ǵalymdar, jyldar boıy repressııa taqyrybynda zertteý júrgizip júrgen zertteýshiler bar.
- Komıssııa qalaı jumys isteıdi jáne ol qandaı kezeńderdi qamtıdy?
- 20 ǵasyrdyń 20-50 jyldarynyń aralyǵyndaǵy repressııa zertteledi. Komıssııa arhıv qujattarymen jáne de óńir-óńirlerge ekspedıııalyq jumystar júrgizip óńirlik ólketanýshylar jáne tarıhshylardan derekter jınap, qurbandardy aqtaýmen aınalysady.
- Buǵan deıin de saıası qýǵyn súrgin qurbandaryn aqtaý jumystary júrgizildi. Bul komıssııanyń ózgesheligi nede?
- Repressııa qurbandary negizinen qylmystyq kodekstiń eki statıasy boıynsha sottalǵandar. Buǵan deıingi komıssııada eki statıa kóbine qaralǵan. 58 statıa - halyq jaýy, 59 statıa - bandıtızm. Al qazirgi komıssııanyń jumysy - jappaı tolyq aqtaý. Basqa da statıalarmen sottalǵandar, bosqynǵa ketip qalǵandardy anyqtap, aqtaý.
- Qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý qanshalyqty mańyzdy?
- Onyń bir mańyzdylyǵy - ótkennen sabaq alý. Urpaqqa durys tárbıe berý. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary keler urpaq táýelsiz, egemendi elde bilim alyp, óz tilinde sóılesin dep ózderin qurban etken. Sol eńbegin jas urpaqqa jetkizýimiz kerek. Ekinshiden, urpaqtar úshin de mańyzdy. Ákeleri, atalary «Halyq jaýy» dep sottalǵan kezde olardy da «Halyq jaýynyń balasy» - dep olardy da qýdalap, talaı qıynshylyqty bastarynan keshken.
Keńes zamanynda halyq jaýy atanǵandardy táýelsiz Qazaqstannyń batyry etip kórsetý mańyzdy.
- Qazaqstanda repressııaǵa ushyraǵan ózge ult ókilderi de aqtala ma?
- Ia, májbúrlep kóshirilgender, ıaǵnı deportaııaǵa ushyraǵan ózge ult ókilderin anyqtap, zertteý jumystaryn júrgizetin top bar. Olardyń jumysy - deportaııaǵa ushyraǵandardy anyqtaý. Ózge ult ókilderiniń qanshaýy kóshirildi, qanlshaýy aqtaldy t.b. derekterdi jınaqtap, olardy aqtaýǵa usynady.
Sonymen qatar, Uly Otan soǵysy kezinde tutqynǵa túskender, soǵys bitken soń tutqynnan bosatylyp qaıtyp kelgen kezde olardy tutqynǵa túskeni úshin «Halyq jaýy» dep taǵy da 10 jylǵa sottap jibergen bolatyn. Solardy da aqtaıtyn arnaıy júmys toby bar.
- Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaýda mýzeılerdiń atqaratyn róli qandaı?
- Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan tórt mýzeı bar. Qaraǵandyda Dolınkada ornalasqan KarLag lageriniń ornyndaǵy mýzeı, Nur-Sultan jaqtaǵy ALJIR lageriniń ornyndaǵy mýzeı. Shymkent qalasynda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan mýzeı jáne Almaty oblysy, Jańalyq aýylynda ornalasqan saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan mýzeı.
Mýzeı qyzmetkerleri de jumys toptaryna múshe. Basqa da zertteýshi, ǵalymdarmen birge arhıvtarda jumys istep, aqtalmaǵandardy aqtaýmen aınalysýda. Sonymen qatar, aqtalǵan, biraq esimderi esh jerde kórsetilmegen tulǵalardy dáriptep, olardyń eńbekterin jas urpaqqa jetkizýmen mýzeı aınalysady.
Laýra TURSYNJAN,
«Adyrna» ulttyq portaly
