ارميان قارپىمەن حاتقا تۇسكەن قىپشاق تىلىندەگى قولجازبالاردى زەرتتەۋگە سانالى عۇمىرىن ارناعان تۇركولوگ عالىم، حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى تۇركولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى قۇداسوۆ سەيسەنباي جولايۇلىمەن تىلدەسۋدىڭ ورايى كەلگەنىن ايتقان ەدىك. بۇعان دەيىنگى اڭگىمەمىزدە گۇرجىستاننىڭ قالىپتاسۋىنا قىپشاقتاردىڭ ىقپالى ءسوز ەتىلگەن بولاتىن.
– قىپشاقتار وڭتۇستىك كاۆكازعا تابان تىرەگەندە گۇرجىلەر قاۋىمداسىپ قالعان ەل سياقتى كورىنەدى دە، ارمياندار بىتىراڭقى جۇرت ءتارىزدى بايقالادى. كوشپەلىلەردىڭ ارميان جەرىنە قاراي ىعىسۋىنىڭ سەبەپتەرى نە؟
– ونىڭ راس، ورتاعاسىر ارمياندار تاريحىنداعى ەڭ قارالى ءداۋىر بولىپ ەسەپتەلەدى. ءاۋ باستا يران مەن ۆيزانتيانىڭ قولاستىنداعى ارميانداردى VII عاسىردا ارابتار جاۋلايدى، ودان كەيىن مۇسىلمان سەلجۇكتەردىڭ قاراۋىنا وتەدى. گرۋزين پاتشاسى داۆيد ءىى قىرىق مىڭ قىپشاق اسكەرىنىڭ كۇشىمەن سەلجۇكتەردى ىعىستىرىپ شىعارعاننان كەيىن، ارميانداردىڭ ءبىر بولىگى از ۋاقىت گرۋزيندەرگە باعىنىپ تۇرادى دا، مونعول شابۋىلىنان كەيىن يلحانداردىڭ بوداندىعىندا، جالايىرلاردىڭ، اققويلى، قاراقويلىلاردىڭ، كەيىن قىزىلباس سەفەۆيلەردىڭ قۇزىرىنا كوشەدى. دەربەس مەملەكەتى جوق، جەكە-جەكە كنيازدىكتەرگە ءبولىنىپ ۆاسسالدىق ءومىر كەشكەن ولاردىڭ جەرىن 1048 جىلى ەرتۇعىرىل، ال 1064 جىلى الىپ ارىسلان باستاعان سەلجۇكتەر جاۋلاپ، دارگەيىنە الادى. سەلجۇكتەر مەن ۆيزانتيا اراسىنداعى 1071 جىلعى تامىزداعى ماناسكەرت شايقاسىندا گرەكتەر ويسىراي جەڭىلەدى. حريستيان الەمى رەتىندە ۇدايى دەمەۋ بولعان گرەتسيانىڭ قولداۋىنان ايىرىلعان ارمياندار ەندىگى تۇستا بوسىپ، جەر-جەرگە تاراپ كەتەدى. ارميان تىلىندە «سۇرگىن» دەگەن ءسوز ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. ارميانداردىڭ عاسىرلارعا سوزىلعان سۇرگىننەن ءدىنى مەن ءتىلىن، جازۋىن جوعالتپاي بۇگىنگى كۇنگە جەتۋى تاڭقالارلىق جاعداي.
ەندى قازىرگى ارمەنيا جەرىندەگى قىپشاقتار جايىنا كەلسەك، بىزگە ءمالىم ماسەلەلەر مىناداي.
جوعارىدا ارتىق حاننىڭ ەلگە ورالىپ، قالىڭ قىپشاقتىڭ ءبىر بولىگىنىڭ قاپ تاۋىندا قالىپ كەتكەنى باياندالدى. ولاردان باسقا ءداۆيدتىڭ (اجىراسقان ارميان ايەلىنەن تۋعان) ۇلى دەمەترە ءى-ءشى پاتشالىق بيلىكتى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن، وگەي شەشەسى تۋراندوت پاتشايىمنىڭ كومەگىمەن، ون مىڭ قىپشاق اسكەرىن پاتشا قىزمەتىنە شاقىرىپ كەلتىرگەندىگى تاريحتان ءمالىم. جالپى بيلىك قۇرعان داۆيد پاتشانىڭ ۇرپاقتارى قىپشاقتاردى ناعاشى جۇرتى ساناپ، ولارمەن بايلانىستارىن ۇزبەگەنىن، ۇنەمى قىپشاقتاردىڭ كومەگىنە جۇگىنىپ وتىرعانىن كورەمىز. (داۆيد پاتشانىڭ تۋراندوت پاتشايىمنان تۋعان ۇلى ۆاحتانگ پاتشازادانىڭ جاستاي وپات بولعانى جايىندا مالىمەت كەزدەسەدى). ياعني، قىپشاقتار تولقىن-تولقىن بولىپ وڭتۇستىك كاۆكازعا قونىستانعان. بۇل تەك ءحىى عاسىردان كەيىنگى جاعداي.
قىپشاقتاردىڭ كاۆكازسىرتىنا كەلۋىن تاريحشىلاردىڭ باتىس تۇركى قاعاناتىمەن بايلانىستىرا قارايتىندارى دا بار. ودان باسقا، اكادەميك ا. شيراليەۆ قىپشاقتاردىڭ ازەربايجانعا تابان تىرەۋىن VIII عاسىرمەن انىقتايدى دا، ازەربايجان ءتىلىنىڭ قىپشاق ديالەكتىسىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستاۋىن سول داۋىرمەن بايلانىستىرادى. ال گرۋزين جازبالارىندا العاشقىلارىنا «بۋنتۇركتەر»، كەيىنگىلەرىنە «جاڭا قىپشاقتار» دەگەن اتاۋ بەرگەن. قاپ تاۋىنىڭ ارعى بەتىنە وڭتۇستىكتەن دە، دەربەنت ارقىلى دا جانە سولتۇستىكتەن دە ءوتىپ وتىرعان قىپشاقتاردىڭ ولكەدەگى ءرولى كۇشتى بولعان. بۇعان ۇرگەنىشتەن قۇلدىققا ساتىلىپ كەلىپ، كەيىن قىپشاق مەملەكەتىن قۇرعان يلدەڭيز اتابەكتەرى اۋلەتىنىڭ تاريحى كۋا.
ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن كيراكوس گاندزاكەتسيدىڭ «ارمەنيا تاريحى» ەڭبەگى وسى كەزەڭدەگى تاريحي وقيعالاردى بايانداعان قۇندى شىعارمالار قاتارىنان ورىن الادى. ول گاندزاك قالاسىندا (قازىرگى ءازىربايجاننىڭ گياندجى) 1200-1202جج. تۋىپ، 1271 ج. قايتىس بولعان.
گاندزاكەتسي ەڭبەگىنىڭ 12-تاراۋىندا قىپشاقتاردىڭ گرۋزيا پاتشاسى لاشا گەورگيدەن (تامار پاتشايىمنىڭ ۇلى، 1213-1222 جىلدارى پاتشالىق قۇرعان) قونىس سۇراعانى، تىلەكتەرى ورىندالماعان سوڭ، ولاردىڭ گاندزاك قالاسىنىڭ ماڭىنا ورىن تەپكەندەرى، سول جەردىڭ ارمياندارى ولاردى وزدەرىن گرۋزيندەردەن قورعايتىن كۇش رەتىندە باعالاپ، ولارعا ازىق-تۇلىكپەن كومەكتەسكەنى تۋرالى ايتىلادى.
گرۋزين پاتشاسى بۇعان تۇلان تۇتىپ، قىپشاقتارعا قارسى يۆانە باستاعان قالىڭ قول اتتاندىرادى. قىپشاقتاردان كۇل-تالقانى شىققان گرۋزين اسكەرلەرىنىڭ قىرىلعانى قىرىلىپ، قالعانى قولعا تۇسەدى. قولعا تۇسكەندەرىن قىپشاقتار قۇلدىققا ساتاتىنى تۋرالى دا دەرەكتەر بار.
ەكىنشىدەن، بۇلار سولتۇستىك كاۆكازعا ەنگەن مونعول اسكەرلەرىنەن ىعىسىپ كەلگەن قىپشاقتار بولۋى ابدەن ىقتيمال. موڭعولداردىڭ باستى جاۋلارى دا قىپشاقتار ەدى. قىپشاقتاردىڭ ىعىسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى دە وسى جايتتان تۋىنداۋى ىقتيمال.
قىپشاقتاردىڭ ساعىن سىندىرماي جەڭىسكە يە بولۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن مونعول اسكەرباسىلارى تەرەڭ ۇعىنىپ، قىپشاقتاردى جويۋ ساياساتىن ۇستانعانىمەن، ۋاقىت وتە كەلە ولاردىڭ وزدەرىنىڭ قىپشاقتانىپ كەتكەنى تاريحي شىندىق.
– قىپشاقتار گۇرجىستانداعىداي مۇندا دا مەملەكەت ىسىنە ارالاسا ما؟
– جوق. ول كەزدە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ارميانداردىڭ مەملەكەتى بولماعان. ارميان تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە قىپشاقتار مەن ارمياندار اراسىنداعى سوعىستار جايىندا دەرەكتەر كەزدەسپەۋىنە قاراعاندا، ولار ءوزارا تاتۋ تىرلىك كەشكەن دەپ قورىتۋعا بولادى.
بۇگىنگى ارمەنيا اۋماعىن مەكەندەگەن قىپشاقتارعا توقتالار بولساق، داۆيد پاتشا 45 مىڭ ءۇيلى قىپشاقتى قازىرگى ارمەنيانىڭ ديليجان ولكەسىنەن باستاۋ الىپ، گرۋزيا جانە ازەربايجان مەملەكەتتەرىنىڭ جەرىمەن وتەتىن اعىستافا وزەنىنىڭ اڭعارىنا ورنالاستىرعانى ءمالىم. وزەننىڭ بۇل اڭعارىندا اتالعان ءۇش ەل دە شەكتەسىپ جاتقانىمەن، نەگىزگى بولىگى ازەربايجاننىڭ قازاق اۋدانىنا قاراستى. اعىستافا وزەنىن بويلاپ، ارميان جەرىنە وتسەڭ قىپشاق اۋىلى تۇرعان ارتىق اۋدانى تاياق تاستام جەر. ارميان تاريحشىسى ت.س. ەرەميان قىپشاقتاردىڭ بۇل ولكەگە قونىستانۋىن گەورگي ءىىى-ءشى مەن تامار پاتشايىم بيلىك قۇرعان كەزەڭمەن بايلانىستا قاراستىرادى.
تۇركولوگ عالىم سەيسەنباي جولايۇلىنىڭ اعىستافا وزەنىنە جوعارىدان كەلىپ قوسىلاتىن گوش وزەنىنىڭ قۇيىلىسىندا ايالداعان ءساتى.
تامار پاتشايىمنىڭ بيلىك قۇرعان كەزىندە ونىڭ اسكەرباسى بولعان زاكارە قىپشاقتار قالىڭ مەكەندەگەن وسى جەردى ساتىپ الىپ، 1206 جىلى عىپچاحاۆانك (حىپچاق+اۆانگ (اۆانگ – موناستىر، ناقتى ايتقاندا «قىپشاق موناستىرى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى) موناستىرىن سالدىرادى.
بۇل قازىرگى ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇركيامەن شەكتەسەتىن شيراق وبلىسىنداعى ارتىق دەگەن اۋدانىنىڭ اۋماعى. اۋدان ورتالىعى ارتيك (قازىرگى اتاۋى) قالاسىنىڭ كۇنشىعىسىندا 2-2,5 شاقىرىمداي جەردە، تاۋدىڭ باۋرايىنا قونىس تەپكەن قىپشاق دەگەن شاعىن اۋىل تۇر. اۋىلدىڭ اتىن 1946 جىلى اريچ دەپ رەسمي تۇردە وزگەرتكەنىمەن، جەرگىلىكتى تۇرعىندار كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇرىنعىشا حىپچاع دەپ اتايتىندارىن كوردىك.
ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ شيراق وبلىسىنداعى ارتىق قالاسى
ارتىق قالاسىنان اريچ (بۇرىنعى قىپشاق) اۋىلىنا شىعار جول
وسى كەسەنەنىڭ قابىرعاسىندا 1304 جىلى ارميان تىلىندە جازىلعان: «…يلحان عازان حاننىڭ الەمدى بيلەگەن كەزىندە، مەن ەلحۇتلۇ چاعان ۇلى جانە مەنىڭ ۇلىم اباش پەن مەنىڭ قاتىنىم حۋتلۋ اۋليە استاۆاتساتسينگە قوسىلىپ، وسى شىركەۋدىڭ قازىناسىنا ءبىزدىڭ ۇلەسىمىزدە قالعان ماي شايقايتىن ورىندى سىيلادىق…كىم دە كىم داۋ شىعاراتىن بولسا قۇداي مەن پايعامباردىڭ قارعىسىنا ۇشىراسىن. ورىنداۋشىلار قۇدايدىڭ العىسىنا بولەنسىن. 753 (=1304) جىلدىڭ جاز ايى» دەگەن اقپارات بار. ت.س. ەرەميان جازىلعان جىلى كورسەتىلمەگەن «مەن تريتۋر، قۇدايدىڭ كۇناھار قۇلى، حۋپاسارەنتستەردىڭ جۇزىمدىگىنىڭ شيرەك بولىگىن ءوز ەڭبەگىممەن ساتىپ الدىم دا ونى قاسيەتتى شىركەۋگە بەردىم. (سول ءۇشىن) شىركەۋ قىزمەتكەرى امازاسپ اپوستول اندرەي مەيرامى كەزىندە ءۇش كۇن ليتۋرگيا وقىلۋىن بەلگىلەدى. كىم دە كىم مۇنى بۇزسا ءحريستىڭ قاھارىنا ۇشىراسىن» دەگەن جازۋدى مىسالعا كەلتىرىپ، اۋلەت اتىندا قولدانىلعان «حۋپاسارەنتستەر» – قىپشاقتار، ياعني 1178-1185 جىلدارى بيلىك قۇرعان گرۋزين پاتشاسى گەورگي ءىىى-ءنىڭ باس قولباسشىسى (اميرسپاسالار) جانە ىشكى ىستەر ءمينيسترى دارگەيىندەگى ءۋازىرى (مانداتۋرتۋحۋتسەسي) بولعان قىپشاق قۇباساردىڭ ۇرپاقتارى دەگەن توقتام جاسايدى.
ارميان تاريحشىلارىنىڭ جازبالارىندا حۋنداردان باستاپ، بارلىق تۇركى حالىقتارىن كەيدە ھون دەگەن جالپى اتاۋمەن، كەيدە وزدەرىنىڭ اتاۋلارىمەن بەرىپ وتىرعان. «سولتۇستىكتەگى حالىقتار» دەپ تە اتاعان.
– ءبىر قىزىعى قىپشاق موناستىرىنىڭ توبەسى ادەتتەگى شىركەۋدەگىدەي سۇڭگى تەكتەس ۇشكىلدەنىپ جابىلماعان، كۇمبەزبەن سالىنعان ەكەن. ونى 1890 جىلعى تۇسىرىلگەن سۋرەتتەن انىق كورەسىز. كەيىننەن تۇپنۇسقالىق الپەتىن وزگەرتىپ، وزدەرىنىڭ ۇلگىسىنە اينالدىرىپ جىبەرگەن. تەك كىرەبەرىس ەسىك ءمۇجىلىپ توزعان بولسا دا ەڭ اۋەلگى ءپىشىنى مەن قولدانىلعان قۇرىلىس جاراعىن سول قالپى ساقتاعان.
– شىركەۋدىڭ شىراقشىسى گاچيك حاچاتۋرياننىڭ ايتۋىنشا موناستىردىڭ توبەسىندە كۇمبەز ىسپەتتى مۇناراسى بوي تۇزەگەن. قازىر شىركەۋ بىرنەشە رەت جوندەۋدەن وتكەن دە، سىرت جاعىنداعى كىرەبەرىسى بولماسا، بۇرىنعى كۇمبەزدىڭ قالپى تولىق ساقتالماعان.
قىپشاق موناسترىنىڭ ەجەلگى تۇپنۇسقاسى وزگەرمەگەن قوس بوساعاسى
بۇل جەردە باسى اشىلماي جاتقان ماسەلەلەر بارشىلىق: اعايىندى يۆانە مەن زاكارەلەر قاي ۇلتتىڭ وكىلى، اۋىل نەگە قىپشاق اتالعان، ايماقتىڭ ارتىق اتالۋىنىڭ سول داۋىردە گرۋزيا پاتشاسى داۆيدكە دوننىڭ بويىنان 45 000 اسكەرمەن كومەككە بارعان ارتىق باتىرمەن تاريحي بايلانىسى قانداي، شىركەۋدىڭ كەزىندە كۇمبەزدەلىپ، شىعىستىڭ ۇلگىسىمەن جابىلۋى نەلىكتەن، كەيىن ول قىپشاقتار قايدا كەتتى، ارميان-قىپشاقتارمەن بايلانىستارى بار ما دەگەن سياقتى قويا بەرسەڭ شىعا بەرەتىن سۇراقتار كوپ. ايتۋلارىنا قاراعاندا، اۋىلدا XIII-XIV عاسىرلاردا قىپشاقتاردىڭ جاساقتارى مەكەن ەتكەن ەكەن. وعان سول جەردەگى شاشىلىپ جاتقان قورىمداعى قويتاستار مەن ساندىقتاستار كۋا.
گرۋزيادا بيلىك باسىندا بولعان قۋباساردىڭ ۇرپاقتارى اتالارىنىڭ اتىمەن اتالۋىن زاڭدى قۇبىلىس، قازاققا ءتان دۇنيە دەپ قاراعان ءجون. ارتىق اتاۋىن دا، كەزىندە دەشتى قىپشاقتان ارتىق حانمەن بىرگە گرۋزياعا ءوتىپ، ءبىر عاسىردان كەيىن (الدە ەرتەرەك) ارمەنياعا قونىس تەپكەن ارتىق حاننىڭ قوسىنىمەن بايلانىستى قاراۋعا ابدەن نەگىز بار.
تۇركولوگ عالىم سەيسەنباي جولايۇلى ارمەنياداعى قىپشاقتار مەكەنىندە
– ءيا، سونداي ءبىر قيسىندىلىق كوزگە ۇرىپ تۇرادى. «ارتىق قالاسى مەن قىپشاق اۋىلى نەگە قوڭسى ورنالاسقان؟» دەگەن ساۋال ەرىكسىز بوي كوتەرەدى. ويتكەنى كوشپەلىلەر ءبىر جەرگە شوعىرلانعان.
سونىمەن قاتار، بۇل وڭىردە قىپشاقتار مادەنيەتى، ءتىلى ساقتالىپ قانا قويماي وزگە ەتنيكالىق توپتىڭ ورتاسىندا مويىنى وزىق قالپى وقشاۋلانىپ، دامۋى تاڭقالارلىق.
– ارميانداردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ومىرىندە قىپشاقتاردىڭ ىقپالى بولعانى ءسوزسىز. ولاردىڭ ارمەنياداعى تاريحي-مادەني ىزدەرى سايراپ جاتىر. ارميان تىلىندەگى تۇرمىستىق اتاۋلار مەن كەيبىر ەتنوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەردەن بەرىسى قىپشاقي، ءارىسى جالپىتۇركىلىك بايلانىستاردى انىقتاۋعا بولادى. مىسالى، ارميانداردىڭ 7 اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋى 11-12 عاسىرلاردان باستالىپتى. كەيىن، شىركەۋ ارميان حالقىنا بەس اتاعا تولعان سوڭ قىز الىسۋعا رۇقسات بەرگەنىمەن، مۇمكىندىگىنشە قان ارالاستىرماۋعا ءالى كۇنگە دەيىن تىرىسادى. ال ەندى قاراڭىز، قاپ تاۋىنىڭ وڭتۇستىگىندە ارمياندارعا بيلىك جۇرگىزگەن پارسىلاردا، ارابتاردا، وعىز-سەلجۇكتەر مەن وسمانلىلاردا، ءتىپتى ازەربايجانداردا جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرى جوق. سوندا بۇل كىمنىڭ اسەرى؟ ارينە قىپشاقتارىڭ اسەرى بولىپ شىعادى. ارميانداردا جىگىتكە قالىڭدىقتى اتا-اناسى تاڭداپ، قۇدا ءتۇسىپ الىپ بەرۋ ءالى كۇنگە شەيىن ساقتالىپ كەلەدى ەكەن.
قورجىن مەن الاشانىڭ ءتۇر-ءتۇرى جاسالۋىمەن عانا ەمەس، اتالۋىمەن مەن ۇقساس (حوردجۋن، الاچا), كات – ءسۇت (قاتىق سوزىمەن سالىستىرىڭىز), سۋدجۋك (شۇجىق) – جاڭعاقتىڭ داندەرىن ۇزىندىعى 60 سم-دەي ەتىپ جىپكە ءتىزىپ، قايناپ قويىتىلعان ءجۇزىم شىرىنىنا مالىپ الىپ (قويۋ شىرىن جاڭعاق داندەرىنىڭ سىرتىنا ىشەكتەي جابىسىپ، اۋا جىبەرمەيدى) جاسالعان تاعام ءتۇرى، سىرت نوبايى شۇجىققا ۇقسايدى; حاش – اس، حاشلاما – قوي ەتىنەن بۇقتىرىلىپ ازىرلەنگەن تاعام، سونىمەن بىرگە مالشىلاردىڭ تاسقورىعى، سورپانى تومىرتقالاپ ءىشۋ، دالادا سىرنە ءپىسىرۋ، شيكى ەتتەن باستىرما، ايراننان، قاتىقتان سورپا جاساۋ، قۇرت، ىرىمشىك قايناتۋ ت.ب. سياقتى تاعام دايىنداۋدىڭ الشاقتىقتان ورتاقتىعى باسىم.
– بۇگىنگى ارميانداردىڭ قولدانىستاعى تىلدەرىندە قىپشاق تىلىنەن ءسىڭىستى بولىپ قالعان قانداي سوزدەر بار؟ مەن ارنايى ارتىق قالاسى مەن قىپشاق اۋىلىن كورۋ ءۇشىن ارمەنياعا بارعانىمدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقتىڭ كەيبىر سوزدەرى تۋرا سول ماعىناسىندا قولدانىلاتىنىن ءبىلىپ، قايران قالدىم. مىسالى «بالا»، «جان»، «شالبار»، «سابىن»، «اقىماق»، «ايۋان»، «اراق» جانە وزگە دە سوزدەر. سونداي-اق ولار ادامنىڭ ەسىمىنە «جاندى» قوسىپ سويلەگەندى ۇناتادى. «روبەرتجان، ارمەنجان…» تانىمايتىن ەر ادامدى «اقپەرجان»، ايەل ادامدى «كۋريكجان» دەپ، ءىشتارتا ءۇن قاتادى. كاۆكازدى ولار دا قاپ تاۋى دەي مە؟
– كاۆكازدى ولار كاپحوك دەيدى. بۇل جەردەگى «حوك» پارسىنىڭ «تاۋ» دەگەن ءسوزى. سوندا قاپ تاۋى بولىپ شىعادى. ال ارميان تىلىندە ساقتالعان قىپشاق ءتىلىنىڭ ىزدەرى ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋدىڭ نىسانى بولعان جوق. دەگەنمەن، بىردەن كوزگە ءتۇسىپ، قۇلاققا جىلى ەستىلەتىن «وشحار» – قوشقار (بۇل ءسوز ەرتە داۋىرلەردە ەنگەن), «حوي» – قوي ت.ب. سياقتى سوزدەردەن تىس، ارميان تىلىندەگى انتروپونيمدەردە، ياعني، ادام اتتارىنىڭ قۇرامىندا ءارتۇرلى داۋىرلەردەن حابار بەرەتىن تۇركىلىك قابات وتە مول. پاترونيمدەردىڭ قۇرىلىمدىق نەگىزى تۇركى تىلدەرىندەگىدەي بولىپ كەلەدى دە، سوڭىنا -يان، -تس، -ەتسي (سوڭعى -ەتسي قوسىمشاسى شىققان ايماعىن، مەكەنىن بىلدىرەدى) قوسىمشالارى قوسىلىپ، ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ تەگىندە بىردەي بولىپ كەلەدى. مىسال كەلتىرەر بولساق، يگيتيان، چولاحيان، حاتۋنيان، ساداحيان، عازاحيان، كوشكاريان، ورمانيان، كۋچۋكيان، حانگەلديان، كاراكوزيان، حادجيبەكيان، حۋداۆەرديان، حانلاريان، حالپاحچيان، كاراحانيان، چوپچۋنتس، دجانگەلديان، ورمانچيان، ەتيكچيان، بادراكيان، سەلدجۋكيان، تۋركمەنيان، عازاريانتس، عازاحەتسيان، الاشكەرتيان، ابداليان، اميربەكيان، ياحشيبەكيان، اسليبەكيان، سارىبەگيان، احساحاليان، احكاشيان، حاشكايان، چاناحچيان، پالتاچيان، چارۋحچيان جانە س.س.
بەلگىلى ءبىر اۋماقتاردا شوعىرلانىپ قونىستانعان يررەدەنتتەر گەوگرافيالىق اتاۋلاردى انا تىلدەرىندە بەلگىلەي وتىرىپ، وزدەرىنە ءتان توپونيميا جۇيەسىن جاسايدى، ولاردى زەرتتەۋ عىلىمي تۇرعىدان نازار اۋدارۋدى ءسوزسىز قاجەت ەتەدى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرىنىڭ يدەولوگياسى يررەدەنتتەردى اسسيميلياتسيالاۋعا باعىتتالعان. ەتنوستىڭ ءدىلىن، مادەنيەتى مەن رۋحاني بايلىعىن كورسەتەتىن وزىنە ءتان تىلدىك توپونيميالىق جۇيەنى قۇرۋشى جانە ونى ساقتاۋشى حالىقتىڭ ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن جويۋ ماقساتىندا ترانسفورماتسياعا ۇشىراتۋ ارقىلى اسسيميلياتسيالاۋ پروتسەسى توپونيميانى دا قامتيدى.
ول قۇبىلىستى «ادمينيستراتيۆنو-تەرريتوريالنوە دەلەنيە ارميانسكوي سسر» اتتى ەڭبەكتەردەن، قاي جىلى قانداي اتاۋلاردىڭ قالاي دەپ اۋىستىرىلعاندىعىن ناقتى كورۋگە بولادى.
ارمەنيا مەن ازەربايجان اراسىندا حح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ورىن العان ساياسي قاقتىعىستاردىڭ سالدارىنان ازەربايجاندار مەكەن ەتكەن جەرلەرىن تاستاپ شىعۋعا ءماجبۇر بولدى. ناتيجەسىندە بۇرىنعى تۇركىلىك توپونيمدەرگە جاڭاشا اتاۋلار بەرىلدى.
– قىپشاقتاردىڭ جاۋىنگەرلىگىمەن قاتار، ولاردا رۋحاني سانا مەن ەتنوگەندىك يممۋنيتەت وتە ارىدەن ءارى عاجايىپ الەۋەتتىلىكپەن بولمىستارىنا تاستاي باتقان. سونىڭ ناتيجەسىندە تىلدىك ىقپالدىلىققا يە بولىپ، وزگە ناسىلدەردى قىپشاق تىلىندە سويلەتىپ قويعان سىڭايلى.
– مونعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىنگى كەزەڭدە شىعىسىندا ەرتىستەن باستاپ، باتىسىندا دۋنايعا دەيىنگى ارالىقتا قىپشاق ءتىلى حالىقارالىق ءتىل بولعانىن سول كەزدەگى جيھانگەرلەر جازىپ كەتكەن. بۇل جاعداي مونعولداردىڭ شاپقىنشىلىعىنان كەيىن دە تارالۋ ايماعىن كەڭەيتپەسە، بۇرىنعى قالپىن بۇزباعانى بەلگىلى. شىعىستانۋشى عالىمدار ەۋروپا جانە اراب عالىمدارىنىڭ جازبالارىنا سۇيەنە وتىرىپ، مونعولداردىڭ قىپشاق ورتاسىندا اسسيميلياتسيالانىپ كەتكەندىكتەرىن جازادى.
تۇركولوگ عالىم سەيسەنباي جولايۇلى ارمەنيالىق ارىپتەستەرىمەن پىكىر الماسۋدا
مونعول جاۋلاپ الۋشىلىعى جانە سونىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا بايلانىستى قىپشاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى ۇلعايىپ، مىسىر، شام، ءۇندى ەلدەرىنە تارالادى. التىن وردا حاندارىنىڭ جارلىقتارى مەن مىسىر سۇلتاندارىنىڭ جازبالارى، ءۇندى سۇلتاناتىنىڭ جادىگەرلىكتەرى، حورەزمدەگى ادەبي شىعارمالار مەن ارميان-قىپشاقتاردىڭ ءتۇرلى تاريحي-فيلولوگيالىق ەڭبەكتەرى وسى تىلدە، ياعني، قىپشاق تىلىندە جازىلادى. قىپشاق ءتىلى ەۋرازيانىڭ ءاپايتوس دالاسى مەن قاپ تاۋىنىڭ ارعى-بەرگى جاعىندا حالىقارالىق ءتىل دەڭگەيىندە قولدانىلعان.
مونعولدار قىپشاقتاردىڭ ساياسي ۇستەمدىگىن جويىپ، ءبىرتۇتاس بولىپ قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قىپشاق مەملەكەتىن ىدىراتىپ جىبەرگەنىمەن قىپشاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن ىرىقتاي المادى. قىپشاق دالاسىن مەكەندەگەن قىپشاق تىلدەس تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىنا وزدەرى دە ءسىڭىسىپ كەتتى.
ءحىىى عاسىردا قىپشاقتار ەۋروپا ەلدەرى مەن مونعولداردىڭ ورداسى تۇرعان قاراقورىم اراسىن جالعاستىرىپ جاتقان «التىن كوپىر» بولعانى ايان. التىن وردا جەرىن اتتاپ باسقان وزگە ۇلت وكىلدەرىنە قىپشاق ءتىلىن ءبىلۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ، ولار وزدەرىنە ءتىلماشتار جالداعان. ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن سوزدىكتەر مەن ءتىلاشارلار جاساۋعا ءماجبۇر بولعان. قىپشاق تىلدەس الەۋمەتتىك ورتاعا تۇسكەن وزگە ەتنوس وكىلدەرى تىلدەرىن ۇمىتىپ، قىپشاق تىلىندە سويلەۋگە كوشكەن. بۇل، اسىرەسە، ۇلى جىبەك جولى بويىمەن ساۋدا-ساتتىق جاساۋشى ساۋداگەرلەرگە ءتان رەڭك. دىندەرىن ۇمىتپاۋلارى ءۇشىن حريستيان ءدىنىنىڭ كانوندارى مەن ۋاعىزدارىن قىپشاق تىلىنە اۋدارىپ، پايدالانىپ وتىردى. ءىس قاعازدارى قىپشاق تىلىندە جۇرگىزىلدى. قىپشاق ءتىلى وتباسىلىق قولدانىستان باستاپ، مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىندە قىزمەت اتقاردى.
تەك كاۆكاز وڭىرىندەگى قىپشاق ءتىلىنىڭ احۋالى عانا ەمەس، باتىس، شىعىس ەۋروپاداعى قىپشاقتىڭ ءتىلى سلاۆيان تىلدەرىنىڭ قورشاۋىندا بولا تۇرا الەۋمەتتىك قولدانىس الەۋەتتىلىگىن جويماعان.
ارميان-قىپشاق ەسكەرتكىشتەرى تىلىنە قاتىستى ت.ي. گرۋنين، ە.ۆ. سەۆورتيان، دج. كلوسون، ج. دەني، ي. ابدۋلليندەر تاراپىنان قۇندى پىكىرلەر ايتىلدى. مىسالى، اكادەميك ە.ۆ. سەۆورتياننىڭ پىكىرىندە: «تسەننەيشيم پامياتنيكوم رازگوۆورنىح كىپچاكسكيح يازىكوۆ يلي ديالەكتوۆ كونتسا XIII – ناچالا XIVۆ. پو-پرەجنومۋ وستاەتسيا «Codex Cumanicus» (سس). سۋدەبنىە اكتى يز كامەنتسا سوستاۆليايۋت درۋگوي ۆاجنەيشي يستوچنيك، يز كوتوروگو وتنىنە موجنو چەرپات سۆەدەنيا وب ودنوم يز ستاروكىپچاكسكيح رازگوۆورنىح يازىكوۆ بولەە پوزدنەگو پو سراۆنەنيۋ س سس ۆرەمەني. درۋگيە ارميانو-كىپچاكسكيە تەكستى موجنو بىلو بى وتنەستي ك پامياتنيكام ارميانو-كىپچاكسكوگو ليتەراتۋرنوگو يازىكا، ۆ كوتوروم مى ۆپراۆە رازليچات يازىك چيستو رەليگيوزنىح سوچينەني، يازىك سۋدەبنو-پراۆوۆىح دوكۋمەنتوۆ ي ناچاتكوۆ حۋدوجەستۆەننوي ليتەراتۋرى نازيداتەلنو-اپوكريفيچەسكوگو ناپراۆلەنيا» دەگەن ورنىقتى پايىممەن جان-جاقتىلىعى كورىنەدى.
قىپشاق ءتىلى ارباعىتتىلىعىمەن قۇندى. ول مەملەكەتتىك باسقارۋداعى بيۋروكراتيالىق ءتىل دە بولا العان، ياعني، ءىس جۇرگىزۋ مەن سوت ءتىلى. كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناس قۇرالى رەتىندەگى ءرولى ءوز الدىنا، سونىمەن قاتار، كوركەم ادەبي ءتىل، ءدىني ۋاعىز ءتىلى قىزمەتىن اتقارعان.
– قىپشاقتار ۇنەمى ەر ۇستىندە جاۋگەرشىلىكتە ءجۇرىپ، تۇتاستاي ءبىر ايماقتاعى تىلدىك باسىمدىعىن ساقتاپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار جازۋ مادەني ءۇردىسىن قالاي قالىپتاستىرا، ىلگەرلەتە العان؟
– قىپشاقتار نايزانىڭ ۇشى، بىلەكتىڭ كۇشى باسىم جاۋگەرشىلىك ەتنيكالىق قاۋىم رەتىندە كورىنگەنىمەن، جازۋعا ەرتە اۋەستەنگەن حالىق. سوندىقتان ولار قيامەتقايىم كۇندەردە دە جازۋ مادەنيەتىنە سالعىرت قاراي العان جوق.
ارميان تاريحشىلارىنىڭ ورتاعاسىرلىق ەڭبەكتەرىندە قىپشاقتار جايىندا دەرەكتەر كوپ كەزدەسىپ وتىرادى. سونىمەن قاتار ارميان الىپبيىمەن قىپشاق تىلىندە جازىلعان، سيپاتى جاعىنان ءارتۇرلى، كولەمى مول جازبالار بار. تۇركىتانۋ عىلىمىندا ولاردى «ارميان-قىپشاق» ەسكەرتكىشتەرى دەپ اتايدى. بۇل مۇرالار ارمەنيادا ەمەس، نەگىزىنەن قازىرگى ۋكراينانىڭ كامەنەتس-پودولسك، لۆوۆ قالالارىندا جازىلعان. ەرەۆان قالاسىنداعى كونە قولجازبالار كىتاپحاناسى ماتەناداراندا ساقتاۋلى «قىپشاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى»، ارميانشا-قىپشاقشا سوزدىكتەر، جىل قايىرۋ، ءدىني ەڭبەكتەر ۋكراينا جەرىندە جازىلىپ، ارمەنياعا كەيىننەن اكەلىنگەن دۇنيەلەر.
– تاريحي دەرەك كوزدەرىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، XIII عاسىردا مونعول شاپقىنشىلىعىنان ىعىسقان ارمياندار (300 ءۇي شاماسىندا) كاۆكاز پەن قىرىم ءوڭىرىن جايلاعان قىپشاقتارمەن بىرگە كورول لەو ءى-ءنىڭ شاقىرۋىمەن باتىس ۋكرايناعا، گاليتسياعا، پودولەگە، ونىڭ ىشىندە كامەنەتسكە قونىس اۋدارىپ كوشىپ كەلگەن.
– ءيا، وندا ارميانداردىڭ دەربەس قۇقىعى بار قاۋىمى (كولونياسى) قۇرىلىپ، ءىس قاعازدارى ءۇش تىلدە – ارميان، قىپشاق، پولياك تىلدەرىندە جۇرگىزىلگەن. حV عاسىردا (1496 جىلدان باستاپ) ورتالىعى كامەنەتس-پودولسك قالاسى بولعان. ارميان الىپبيىمەن سول كەزدەگى قىپشاق تىلىندە نەمەسە قىپشاق ءتىلى تۋرالى ارميان تىلىندە جازىلعان ماتەريالدار بار. بىرەن-سارانى عانا بولماسا، ولار ءالى باسپا ءجۇزىن كورگەن جوق.
– بۇل جازبالاردىڭ قىپشاقتاردىكى ەكەنىنە كىم ناقتى بايلام ايتا الادى؟
– قىپشاق تىلىندە سويلەپ، حريستيان ءدىنىنىڭ ارميان-گريگوريان بۇتاعىن تۇتىنعان، قاۋىم بولىپ ءومىر سۇرگەن بۇل ەتنيكالىق توپتىڭ قاي حالىققا ءتان ەكەندىگى عىلىمدا باسى اشىق قالىپ كەلەدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى پىكىر-تالاستاردا: «ەگەر ولار قىپشاقتار بولسا، وندا حريستيان ءدىنىن قابىلداعان كۇننىڭ وزىندە ۇلتتىق، رۋلىق دىلدەرىن جوعالتۋعا نە سەبەپ بولدى؟ الەمنىڭ جارتىسىن بيلەگەن قىپشاقتارعا ارميانداردىڭ ءدىني، ساياسي اسەرى ونداي دارەجەدە بولا الماعان. سوندىقتان ولار (قىپشاق تىلىندە سويلەگەندەر) قىپشاقتار ەمەس، قىرىمدا اسسيميلياتسيالانعان ارمياندار» دەگەن پىكىرلەر دە بار. ءارى، مۇنىمەن قاتار، لينگۆيستيكالىق، ياعني، تىلدىك تۇرعىدان زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان: «ءبىر حالىقتىڭ ءتىلىن ەكىنشى ءبىر حالىقتىڭ ارميان-قىپشاقتار سياقتى تەرەڭ مەڭگەرۋى مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان ولار – قىپشاقتار بولۋى كەرەك» دەگەن پىكىرلەر ايتىلۋدا. بۇل ماسەلەنى ءالى دە تۇبەگەيلى تۇردە، ەتنولينگۆيستيكالىق، ەكسترالينگۆيستيكالىق، تاريحي-ەتنوگرافيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ قاجەت.
– قىپشاقتار جازبا ەسكەرتكىشتەرىن قاي كەزدەن قالىپتاستىرا باستادى؟
– ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكەن جازبالار ءحVى عاسىردىڭ 20 جىلدارى مەن ءحVىى عاسىردىڭ اياعىن قامتيدى. ودان بۇرىنعى كەزەڭدە جازىلعاندارى جوعالعان، ازىرشە تاعدىرلارى بەلگىسىز. دەگەنمەن، كەيىنگى كەزدەردە تابىلعان قولجازبا كىتاپتار «بۇل مول مۇرانىڭ ەرتە داۋىرىنەن حابار بەرەتىن جازبالاردىڭ ءبىر جەرلەردە ساقتالۋى دا مۇمكىن-اۋ» دەگەن ويلارعا جەتەلەيدى.
ارميان-قىپشاق ەسكەرتكىشتەرى ارمەنيانىڭ ەرەۆان قالاسىنداعى كونە قولجازبالار كىتاپحاناسى ماتەناداران قورىندا، ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ كىتاپحانالارىندا، كيەۆ، لۆوۆ قالالارىنىڭ مۇراجايلارىندا، سونداي-اق پولشا، فرانتسيا، رۋمىنيا، نيدەرلاندى، يتاليا، اۆستريا ەلدەرىندەگى مۇراجايلار مەن مۋزەيلەردە، سونىمەن قاتار، جەكە ادامداردىڭ قولدارىندا ساقتاۋلى.
ارميان-قىپشاقتاردىڭ جازبا مۇرالارى ولاردىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي-الۋمەتتىك، مادەني ومىرىنەن مول ماعلۇمات بەرەتىن، جانرى مەن ءستيلى جاعىنان ءار ءتۇرلى، كولەمى ۇلكەن جادىعاتتار. وسى سالاداعى كەيىنگى زەرتتەۋلەردە بۇل جازبا مۇرالار التى توپقا ءبولىنىپ قاراستىرىلىپ ءجۇر: 1) تاريحي جازبالار; 2) زاڭ كودەكستەرى مەن اكت قۇجاتتارى; 3) فيلولوگيالىق ەڭبەكتەر; 4) ءدىني ادەبيەتتەر; 5) كوركەم شىعارمالار; 6) جاراتىلىستانۋ-عىلىمي ادەبيەتتەر.
ارميان-قىپشاق ەسكەرتكىشتەرىن جاريالاۋدا گ. اليشان، ج. دەني، ە. شيۋتتس، ە. ترىيارسكي، ي. ۆاشاري، م. لەۆيتسكي، ر. كون جانە ت.ب. شەت ەل عالىمدارىمەن قاتار، بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ اۋماعىنداعى ت.ي. گرۋنين، ا.ن. گاركاۆەتس، ي. ابدۋللين، يا.ر. داشكەۆيچ سياقتى عالىمدار كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.
– ارميان جازۋلى قىپشاق ەسكەرتكىشتەرىنەن «دانا حيكار ءسوزى» تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە تىكەلەي ءسىزدىڭ باسپاعا ازىرلەپ، جاريالاۋىڭىزبەن 1990 جىلى جارىق كورگەنىن بىلەمىز. وسى قۇندى جازبالاردى زەرتتەۋدە كىمنىڭ ەڭبەگى وراسان دەپ سانايسىز؟
– جالپى ارميان جازۋلى قىپشاق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اراسىندا كوركەم اۋدارما ستيلىنە جاتاتىن «دانا حيكار ءسوزى» شىعارماسىنىڭ ورنى بيىك. حريستيان جىل ساناۋىنان جەتى عاسىر بۇرىن اسسيريا-ۆاۆيلونيادا دۇنيەگە كەلگەن بۇل مورالدىق-ديداكتيكالىق شىعارما ءاۋ باستا ارامەي تىلىندە جازىلىپ، كەيىن بۇكىل شىعىس ەلدەرىنە، ورتاعاسىرلاردا ەۋروپالىقتارعا دەيىن تارالعان. قىپشاقتار تۇركى الەمىندە تۇڭعىش رەت بۇل شىعارمانى ارميانشا نۇسقاسىنان ءوز تىلدەرىنە قىسقارتىپ اۋدارعان. ءتىلى كوركەم، مازمۇندى، ناسيحاتى مول بولعاندىقتان وسى شىعارمامەن قازاق وقىرمانىن تانىستىرۋدى مۇرات تۇتقان ەدىك. شىعارما جەلىسى مەن ونداعى قاناتتى سوزدەر ءارىسى ىنجىلدە، «كاليلا مەن ديمنادا»، «مىڭ ءبىر ءتۇن» شىعارماسىندا كورىنىس تاپقان جانە تەولوگتار، فيلوسوفتار تاراپىنان الەمدىك دەڭگەيدە زەرتتەلۋدە. تەك ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتشى، فيلوسوف عالىمدارىنىڭ ءۇن-ءتۇنسىز جاتقاندارى جانعا باتادى.
ارميان جازۋلى قىپشاق ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەپ، جاريالاۋدا، جوعارىدا اتتارى اتالعان عالىمداردان باسقا، وسى سالانىڭ ۇلكەن مامانى، قازاقستاندىق تۇركولوگ-عالىم، مەنىڭ قۇرمەتتى ۇستازىم الەكساندر نيكولاەۆيچ گاركاۆەتستىڭ اتقارعان قىزمەتى مەن ەرەن ەڭبەگىن قىپشاقتانۋ سالاسىنا قوسىلعان زور ۇلەس دەپ باعالايمىز.
ا.ن. گاركاۆەتس دۇنيە ءجۇزى كىتاپحانالارى مەن ءتۇرلى مۇراعاتتارعا تاراپ كەتكەن ارميان-قىپشاق تىلىندەگى جازبا مۇرالاردى، اتاپ ايتقاندا «ارميانشا-قىپشاقشا دۇعالىقتىڭ (پسالتير)» (1575-1580) ەكى نۇسقاسى مەن وعان ارنالعان ارميانشا-قىپشاقشا سوزدىكتى ترانسكريپتسيالاپ جاريالادى (2001ج.).
2002 جىلى الماتىداعى «دەشت-ي قىپشاق» ەۆرازيالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنان «كىپچاكسكوە پيسمەننوە ناسلەديە: كاتالوگ ي تەكستى پامياتنيكوۆ ارميانسكيم پيسموم» (1 توم) دەگەن اتپەن كولەمى 1084 بەتتىك ەڭبەك جارىق كوردى. بۇنداي ەڭبەك قىپشاقتانۋ سالاسىندا بۇرىن-سوڭدى جاسالماعان باعا جەتپەس قۇندى دۇنيە بولىپ تابىلادى. ويتكەنى وندا 1519-1628 جىلدار ارالىعىندا جازىلىپ ساقتالعان 109 قولجازبا مەن 1618 جىلى قىپشاق تىلىندە ارميان جازۋىمەن باسپادان باسىلىپ شىققان «العىش بىتىكى»– دۇعالىقتار كىتابىنىڭ ماتىندەرى ترانسكريپتسيالانىپ، كوپشىلىگى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ بەرىلگەن، اكت كىتاپتارىنىڭ مازمۇندالعان كاتالوگى مەن ءماتىن ۇلگىلەرى كورىنىس تاپقان. ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعى – الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە شاشىلىپ كەتكەن، ءار كەزدە ءار ەلدە جارىق كورگەن، ءالى جارىق كورمەگەن قىپشاق جازبا مۇرالارىن ءبىر جەرگە جيناقتاپ، زەرتتەۋشىلەرگە ەكى عاسىرعا جۋىق مەزگىلدى قامتىعان، ءتۇرلى جانرداعى مول ماتەريالمەن جۇمىس ىستەۋ مۇمكىندىگىن جاساعاندىعىندا.
2003 جىلى «ارميان تورە بىتىگىنىڭ قىپشاق-پولياك ۆەرسياسى جانە ارميان-قىپشاق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسى»، لۆوۆ، كامەنەتس-پودولسكي، 1519-1594جج. دەگەن ەڭبەك قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جاريالاندى. وندا ارميان-قىپشاق، لاتىن تىلىندەگى ماتىندەر ترانسكريپتسيالانىپ، قازاق، ورىس، ۋكراين تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، قىپشاقشا – قازاقشا، قىپشاقشا – ورىسشا تەرمينولوگيالىق سوزدىك بەرىلگەن. ەڭبەكتى باسپاعا دايىنداپ، ورىس تىلىندەگى اۋدارماسى مەن عىلىمي رەداكتسياسىن ا.ن. گاركاۆەتس جاساعان دا، ال قازاقشاعا تاريحشى عالىم، قر ۇعا اكادەميگى ع. ساپارعاليەۆ اعامىز تارجىمالاعان. سونداي-اق «تورە بىتىكىنىڭ» لاتىنشا نۇسقاسىن ۋكراين تىلىنە اۋدارىپ جاريالاعان م. كاپرالدىڭ ەڭبەگى، ارميان-قىپشاقتارى مەن ولاردىڭ جازبا مۇرالارى جايىنداعى شولۋ ماقالا جانە ادەبيەتتەردىڭ بيبليوگرافياسى اتالعان جيناقتىڭ ماڭىزدىلىعىن جوعارىلاتا تۇسكەن.
ا.ن. گاركاۆەتس جاريالاعان بۇل مۇرالار قىپشاقتانۋ سالاسىنا قوسىلعان زور ۇلەس، سونىمەن قاتار قىپشاقتانۋ سالاسىنداعى سونى ىزدەنىستەرگە، تاريحي-سالىستىرمالى زەرتتەۋلەرگە جول اشاتىن ەڭبەك ەكەندىگى اقيقات.
– ءومىردىڭ كەز كەلگەن سالاسىنا ىشكى، تىسقى ىقپالمەن وزگەرىستەر ەنىپ، ۋاقىت اۋانىنا بەيىمدەلىپ وتىراتىنى بەلگىلى. قىپشاق ءتىلى دە الەۋمەتتىك اعىمعا ساي قانشالىقتى وزگەرىسكە ۇشىراعان؟
– ارميان-قىپشاقتاردىڭ جازبا مۇرالارى ولاردىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي-الۋمەتتىك، مادەني ومىرىنەن مول ماعلۇمات بەرەتىن، جانرى مەن ءستيلى جاعىنان ءار ءتۇرلى، كولەمى ۇلكەن جازبالار دەدىك. ال شىعارمالار ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە كەلەر بولساق، ارينە، ارادا جاتقان بەس عاسىرعا جۋىق ۋاقىت پەن سلاۆيان تىلدەرىنىڭ قورشاۋىندا بولۋى، رەچ پوسپوليتا مەملەكەتىنە ساياسي-ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىك «ارميان-قىپشاق» ەسكەرتكىشتەرىنىڭ سوزدىك قۇرامىنا تەرەڭ ءىز قالدىرعانى راس. ورتاعاسىر جازبا مۇرالارىنىڭ اراسىندا ارميان جازۋلى قىپشاق ەسكەرتكىشتەرى سويلەمنىڭ قۇرىلىسى مەن سوزدىك قۇرامىندا ارميان، سلاۆيان، لاتىن تىلدەرىنىڭ ىقپالى مولدىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل ءتىلدىڭ دامۋى جاعدايىندا بولاتىن زاڭدى قۇبىلىس. مىسالعا، كەشەگى ءحىح عاسىرداعى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ شىعارمالارىنىڭ ءتىلى مەن قازىرگى قازاق ءتىلى بىردەي ەمەس قوي، دىبىستالۋى، ءسوز ماعىناسىنىڭ وزگەرۋى، سويلەم قۇراۋى سياقتى وزىندىك ايىرماشىلىقتارى بار.
زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى «Codex Cumanicus» («كودەكس كۋمانيكۋس») ءتىلىنىڭ ارميان-قىپشاق ەسكەرتكىشتەرى تىلىمەن ساباقتاس، نەگىزى ءبىر ەكەندىگىن جانە كەيىنگىسى «Codex Cumanicus» ءتىلى مەن قازىرگى قىپشاق تىلدەرىنىڭ اراسىن جالعاستىرىپ جاتقانىن ايتادى.
مىسالعا سول كەزدەگى قىپشاقتىڭ ءسوزى مىناداي: «تەڭرىدəن اۆاز كەلدى، يەمگە كەتمəك ويىم بار». قازىرگى قازاق تىلىنەن قانشالىقتى الىس؟ بۇگىنگى ۇنگە يكەمدەسەك «تəڭىردەن əۋەز كەلدى، يەمە (و دۇنيەگە) كەتپەك ويىم بار» بولىپ شىعادى. «وعلۋم، ءياحشى دوسدۋڭدان يىراحلانما، ەگار يىراحلاندىڭ ەسا ءيا تاپارسەن انىڭ كى دوسد ءيا تاپماسەن» – «ۇلىم، جاقسى دوسىڭنان جىراقتاما، ەگەر جىراقتانساڭ ونداي دوستى ءجا تابارسىڭ، ءجا تاپپاسسىڭ»; «وعلۋم، ەگار ءوۆۇڭ بىيىك، ۋزۋن ەسا يەتى حۋلاچ بويۋڭنۋ ەگىپ كىر» – «ۇلىم، ءۇيىڭ بيىك، ۇزىن بولسا دا جەتى قۇلاش بيىڭدى ءيىپ كىر». سوندا، ارادا بالەنباي عاسىر وتسە دە ءتىلىمىز اسا وزگەرە قويماعان. مۇنى اۋدارما دەپ قاراۋ قيسىنعا كەلمەيدى. سويلەمدى قىپشاق تىلىنەن قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ قالپىنا ءتۇسىرۋ دەگەنىمىز دۇرىستاۋ بولار.
– «كودەكس كۋمانيكۋس» XIII-XIV ع.ع. قىپشاق تىلىندەگى العاش جازبا ەكەنى ءمالىم. ول 164 بەتتەن تۇراتىن قىپشاق حالقىنىڭ سوزدىگى. ءار ءسوزدىڭ اۋدارماسى لاتىن، يتاليان جانە پارسى تىلىندە بەرىلگەن. بۇل كىتاپتىڭ مارچيانا كىتاپحاناسىنا كەلىپ ءتۇسۋى دە تاعدىرلى.
1362 جىلدىڭ تامىزىندا قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ اتاقتى اقىنى فرانچەسكو پەتراركا قاتتى ناۋقاستانعان بالاسىنىڭ سوڭىنان ۆەنەتسياعا اتتانادى. شاھارعا ات باسىن تىرەگەن سوڭ باسپانا ساتىپ الۋعا تۋرا كەلەدى. اقشاسى جوق اقىن وزىمەن الا كەلگەن «كودەكس كۋمانيكۋس» كىتابىن ۇيگە ايىرباستايدى. سول زامانداعى كىتاپتىڭ قۇنى قانداي بولعان دەسەڭىزشى… ءسويتىپ، ۆەنەتسياداعى اۋليە ماركتىڭ حرامىنا اۆتورى كورسەتىلمەگەن كىتاپ كەتە بارادى.
مامانداردىڭ پىكىرىنشە، بۇل كىتاپ قارا تەڭىز ماڭىنداعى قىپشاقتاردىڭ قالامىنان تۋىنداعان. مەنىڭ ويىمشا ۇلى جىبەك جولى بويىندا ساۋدا جاساعان ەۋروپالىق كوپەستەردىڭ شارۋاسىن دوڭگەلەتۋ قاجەتتىگىنەن ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن وزدەرىنە ارناپ جاساپ العان سوزدىگى ءتارىزدى.
VIII عاسىردا-اق قىپشاقتاردى شىعىس ەۋروپانىڭ سلاۆيان حالىقتارى «پولوۆەتستەر» نەمەسە «پەچەنەگتەر»، باتىس ەۋروپانىڭ لاتىن ءتىلدى حالىقتارى «قۇماندار»، شىعىستا – «قىپشاقتار»، اراب ەلدەرىندە «ماملۇكتەر» دەپ اتاعانىن بىلەمىز. سونىمەن، «كودەكس كۋمانيكۋستى» قازاقشالاساق «قۇماندار كىتابى» «قۇماندار سوزدەرىنىڭ جيناعى» بولىپ شىعادى.
– ءيا، قىپشاقتاردىڭ جازبا مۇراسى وتە باي. ولاي بولاتىنى ولار سان الۋان ەتنيكالىق توپتاردىڭ باسىن قوسىپ، بىرتەكتى جۇيە جاساي الدى. سونىڭ ناتيجەسىندە جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي التاي مەن دۋناي اراسىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ ءبارى وسىدان 700 جىل بۇرىن قىپشاق تىلىندە سويلەگەنى ايان. سونداي-اق، ۆيزانتيا مەن سكيفيادا ءىس-قاعازدارى بەس عاسىرعا جۋىق وسى تىلدە جۇرگىزىلگەنى اقيقات.
ماملۇكتەر بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن، 13-15 عاسىرلار ارالىعىندا مىسىردا دا قىپشاق ءتىلى اراب تىلىمەن تەڭ قولدانىلعانى تاريحي شىندىق.
وسىنىڭ ءبارى ەرجۇرەك بابالارىمىزدىڭ انا تىلىنە ادالدىعىنان ءارى ەتنوستىق قۇندىلىققا ايىرىقشا قاراۋ كەرەكتىگى جونىندەگى ەس-جادىسىنىڭ بولاتتاي بەرىكتىگىنەن تۋىنداعان عالامات كورىنىستەر.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت! ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ارداقتاپ قانا قويماي، باستى بايلىق انا ءتىلىمىز ەكەنىن ءبىرتۇتاس سانامەن تۇسىنەتىن ۇلت جادىلى ۇلاندار ومىرگە قايتا كەلەتىنىنە سەنەمىز.
قازاقستان تاريحىنىڭ جانە ەجەلگى قازاق ەلىنىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ەلەۋلى تۇستارىن زەرتتەپ جۇرگەن ەڭبەگىڭىزگە تولايىم تابىستار تىلەيمىز.
اڭگىمەلەسكەن ادىلبەك ىبىرايىمۇلى،
حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
