ۇلت ۇياسى ۇلىتاۋدان جاياۋ شىققان 72 جاستاعى جيھانكەز سارسەنباي وسپانۇلى 4000 شاقىرىمدى ارتقا تاستاپ، ەلورداعا تابان تىرەدى، دەپ حابارلايدى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى.
Ulytaumen اتانعان ەڭبەك ارداگەرى، شەبەر رەستاۆراتور سارسەنباي وسپانۇى «ۇلىتاۋعا باردىڭ با؟» دەگەن ەكسپەديتسياسىمەن ءوز ساپارىن 31 ناۋرىزدا باستاپ، بۇعان دەيىن 10 وبلىستى جاياۋ ارالاپ شىققان. كۇنىنە 40 شاقىرىم جولدى باسىپ ءوتىپ، 17 وبلىستى قازان ايىنا دەيىن جاياۋ ءجۇرىپ ءوتۋدى ماقسات تۇتقان 72 جاستاعى ساياحاتشى 8 مىڭ شاقىرىم جولدى باعىندىرۋدى كوزدەپ وتىر.
سارسەنباي وسپانۇلى، ۇلىتاۋ ۇلتتىق تاريحي-مادەني جانە تابيعي مۋزەي-قورىعىنىڭ قىزمەتكەرى، جيھانكەز:
- مەن بۇل ساپارىمدى 31 ناۋرىزدا ۇلىتاۋدان باستادىم. ءبىرىنشى ماقساتىم - ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ تاريحىن، قازاق تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىنىن ەلگە ناسيحاتتاۋ. ەكىنشى ماقساتىم - قولونەر شەبەرلەرىنىڭ ءتىزىمىن تۇگەندەپ، تولىقتاندىرىپ، يۋنەسكو-عا وتكىزۋ. ءۇشىنشى ماقساتىم - قازاقتىڭ ۇمىتىلىپ كەتكەن ۇلتتىق مەيرامى «قىمىز» مەيرامىن ەلگە ناسيحاتتاپ، ءتۇسىندىرۋ. دۇنيەجۇزىندە جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتكەن - قازاق. سول قولعا ۇيرەتكەننەن بيە ساۋىپ، قىمىز ءىشىپ، وسىدان 5 مىڭ جىل بۇرىن «قىمىز مەيرامى» پايدا بولىپ، قازان توڭكەرىسىنە دەيىن تويلانىپ كەلگەن. ودان كەيىن بۇل مەرەكە تويلانبادى. وسى كۇنگە دەيىن ەشكىم بىلە قويمايدى. ميلليوننىڭ ءبىرى بىلەتىن شىعار. سونى ناسيحاتتاپ، كالەندار بەتىنە پرەزيدەنت مىرزامىز بەكىتىپ بەرسە ەكەن دەگەن نيەتپەن كەلە جاتىرمىز. وسى كۇنگە دەيىن ۇلىتاۋدان باستاپ استاناعا دەيىن 4000 شاقىرىم جول جۇردىك. اللانىڭ بەرگەن قۋاتىنىڭ ارقاسىندا، حالقىمنىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا مەن كۇننەن-كۇنگە شيراپ كەلەمىن. سوندىقتان جاستارعا ايتارىم - ەڭ اۋەلى تاريحىڭدى ءبىل. ەڭبەك ەت. حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ونەر شەبەرلەرىنەن ۇلگى ال. سونى ارى قاراي جالعاستىر. ۇلتتىق مەيرامىمىزدى ارقاشان دا قادىرلەپ، قۇرمەتتەپ ۇمىتىلىپ كەتكەن مەيرامدارىمىزدى ەسكە الىپ، اتا-بابامىزدىڭ رۋحىن وياتايىق. سونىڭ ارقاسىندا ءبىز ەل بولامىز. سونىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ ۇلتىمىز ساقتالىپ قالادى. تاريحىن بىلمەسە، مادەنيەتىن بىلمەسە، مەيرام، ءداستۇرىن بىلمەسە ول ۇلت بولا المايدى. سوندىقتان باسقا ۇلتتىڭ الدىندا ءبىزدىڭ دارەجەمىز الدەقايدا ۇلكەن. اسىرەسە تاريحىمىزعا كەلگەندە… ءبىزدىڭ اتا-بابامىز جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتكەن. دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ العاشقى مەتاللۋرگيا 3500 مىڭ جىل بۇرىن ۇلىتاۋ وڭىرىندە باستالعان. اسپان الەمىن زەرتتەۋ دە بىزدەن شىققان. ءبىزدى سىرت ەلدەر كوشپەندىلەر دەپ تۇسىنبەيدى. ماسكەۋ سالىنباي تۇرىپ ءبىزدىڭ ەرامىزدىڭ باستاماسى رەتىندە بىرنەشە جۇزدەگەن قالالار بولعان. ول قالالار بولماسا مادەنيەت قايدان بولعان؟ 3500 مىڭ جىل بۇرىن تەمىر قورىتۋ، مەتالل قورىتۋ وڭاي ما؟ ول - ونەر. ول - كاسىپ. وعان تەڭدەسى كەلەتىن ەشقانداي عالىم جوق دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز عالىم دەپ ايتساق ارتىق بولمايدى. سولاردان ۇلگى الايىق. سولاردىڭ جولىن جاڭعىرتىپ، بولاشاق ۇرپاعىمىزعا بەرەيىك. سوندا ءبىز مەملەكەت بولامىز، سوندا ءبىزدىڭ ۇلتىمىز ساقتالادى. ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى ۇمىتپايىق. قادىرلەيىك، قاستەرلەيىك. باسقا ۇلتتارعا ءتۇسىندىرىپ، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز، تاريحىمىز زور ەكەنىن ايتىپ، ماقتانىش ەتىپ جۇرەيىك.
باحتيار قوجاحمەتوۆ، ولكەتانۋشى، ۇلىتاۋ وبلىستىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى:
- 72 جاستاعى اقساقال 10 وبلىستى ارالاپ، 4 مىڭ شاقىرىم جەردى جاياۋ ءجۇرىپ كەلدى. الدا تاعى دا 4 مىڭ كم شاقىرىم بار. ول كىسى اقتاۋدى اياقتايمىن دەدى. بۇل ساپارىنىڭ ءۇش ماقساتى بار. بىرىنشىدەن، قازاقستاننىڭ تاريحي جانە گەوگرافيالىق ورتالىعى - ۇلىتاۋدى ناسيحاتتاۋ. وكىنىشكە قاراي، ۇلىتاۋدىڭ قازاق تاريحىنداعى ورنىن كوپ ادام بىلە بەرمەيدى ەكەن. وعان جول بويىندا ءبىزدىڭ كوزىمىز جەتتى. ەكىنشىدەن، ول كىسى ءوزى قولونەرشى بولعاندىقتان قازاقستانداعى بۇكىل قولونەرشىلەردىڭ ءتىزىمىن جيناپ، تىركەۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. بۇگىنگى كۇنى 418 قولونەرشىنىڭ ءتىزىمى بار. يۋنەسكو-مەن كەلىسىمشارت بار. ەگەر ول كىسى 1000 قول جيناسا، يۋنەسكو سايت اشىپ بەرەدى. بۇل سايت ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قولونەرشىلەرىنە شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، كونفەرەنتسيا، سەمينارلارعا قاتىسۋعا، سونداي-اق وزدەرىنىڭ قولونەر بۇيىمدارىن سول سايت ارقىلى ساتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ۇشىنشىدەن، وكىنىشكە قاراي ءبىزدىڭ ەلدە ۇمىتىلىپ كەتكەن ءوزىمىزدىڭ ءتول ۇلتتىق مەرەكەمىز، باستى مەرەكەمىز - قىمىزمۇرىندىقتى، «قىمىز» مەرەكەسىن قايتارۋ. سونى جولدا ناسيحاتتاپ كەلە جاتىر. ساپارىنىڭ اياعىندا «قىمىز كۇنى» بەكىتىلىپ، مەرەكە رەتىندى اتالسىن» دەپ پرەزيدەنتكە حات جازامىن دەيدى. قازىر قازاقستاننىڭ باستى مەرەكەسى نە؟ - دەپ جۇرتتان سۇراساڭىز، ءبارى «ناۋرىز» دەيدى. بىراق، ناۋرىز مەرەكەسى جالعىز ءبىزدىڭ عانا ەمەس ول كوپ ەلدىڭ مەرەكەسى. ول مەرەكە يراننان شىققان. ال ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ءتول مەرەكەمىز – «قىمىز» مەرەكەسى. ءبىزدىڭ بابالارىمىز وسىدان 6 مىڭ جىل بۇرىن وسى قازاقستان جەرىندە جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتكەن. ونى دۇنيەجۇزى دالەلدەدى. سودان بەرى «قىمىز» مەرەكەسى بولعان. وكىنىشكە قاراي كەڭەس داۋىرىندە ۇمىتىلدى. سول ءۇش ماقساتتى ناسيحاتتاپ كەلە جاتىرمىز. سوندىقتان اقساقال ءجاي ەرىگىپ كەلە جاتقان جوق. مىنا قازىرگى قازاقستان حالقىنا، كەلەشەك ۇرپاعىمىزعا، مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن پايدا كەلتىرەتىن ۇلى ماقساتتارىن جۇرتقا جەتكىزىپ، ايتىپ، ناسيحاتتاپ كەلە جاتىر.
امانجول ءالتاي، قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:
- 70-تەن اسسا دا ەر-ازامات ءوزىنىڭ كۇشىنەن، قۋاتىنان قايتپايتىنىن دالەلدەپ جاتىرسىز. ەكىنشىدەن، وسى 70-تەن اسقان شاعىڭىزدا ءوزىڭىزدىڭ قاتارلاستارىڭىزبەن عانا ەمەس سوڭىنىزدان كەيىنگى بۋىن باۋىرلارعا، بۇگىنگى جاستارعا ۇلكەن كۇش بەرىپ، رۋح بەرىپ جاتىرسىز. بەلىڭىزدى بەكەم بۋىپ، سارىارقانىڭ، جەتىسۋدىڭ دالاسىن، بۇكىل قازاقتىڭ بايتاق دالاسىن جاياۋ ءجۇرىپ ءوتۋ دەگەن - اللانىڭ سىزگە بەرگەن ۇلكەن كۇشى. قاسيەتتى ۇلىتاۋدىڭ ەتەگىنەن قادام باسىپ، بۇكىل قازاق دالاسىن جاياۋ ءجۇرىپ شىعۋ دەگەن ول ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازباعان نىعمەت. بۇل اللا تاعالانىڭ سىزگە بەرگەن نىعمەتى، ۇلكەن قۋاتى. بۇكىل ەلىڭىزگە، ەر-ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا موتيۆاتسيا بەرىپ جاتىرسىز. ەل مەن جەردىڭ توسىندە ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىن وزدەرىڭىزدەي اقساقالدارىمىز امان بولسىن. مىقتى بولىڭىز! جاسىڭىز جۇزگە جەتكەنشە اياعىڭىز سۇرىنبەسىن.
بايان شايگوزوۆا، «ۇلىتاۋ» ۇلتتىق تاريحي-مادەني جانە تابيعي مۋزەي-قورىعىنىڭ باس قور ساقتاۋشىسى:
- بۇگىن مىنە قازاقستاندى جاياۋ ءجۇرىپ وتكەن اقساقالىمىز 72-كە كەلگەن جاسىنا قاراماستان جاستارعا ۇلگى بولارلىق ۇلكەن موتيۆاتسيا بەرەتىن دۇنيە جاساپ وتىر. سەبەبى، بۇل كىسى قازىرگى ءومىردىڭ ءوزى «قوزعالىسپەن» بايلانىستى ەكەنىن دالەلدەدى.1 كم ەمەس، 2 كم ەمەس 8000 كم جەر جاياۋ ءجۇرىپ، قازاقستاننىڭ 17 وبلىسىنىڭ تۇگەلىن جاياۋ ارالاۋ - بىرىنشىدەن، ءوزىنىڭ وتانسۇيگىشتىگى، پاتريوتتىعى. ەكىنشىدەن، ۇلىتاۋىن جاقسى سۇيەتىندىگى. وسىنى دالەلدەپ، جاياۋ دالانىڭ تابيعاتىن، اۋاسىن يىسكەپ، راحاتتانىپ ءار جۇرگەن سايىن «مەن وسىدان كۇش الامىن، شارشامايمىن. العاشقى كۇندەرى شامالى شارشاپ ەدىم، قازىر شىڭدالىپ كەلە جاتىرمىن. ويتكەنى، ءوزىمنىڭ دارحان قازاق دالاسىن ارالاپ ءجۇرمىن» دەيدى. بۇل دەگەنىمىز نە؟ بىرىنشىدەن ، سپورت - دەنساۋلىق كەپىلى. ەكىنشىدەن، سوناۋ قولا داۋىرىنەن باستالعان ۇلىتاۋ تاريحىن بۇكىل جەرگە ناسيحاتتاپ، ۇلىتاۋدىڭ «ۇلى دالانىڭ ۇلى تاۋى» ەكەنىن كورسەتۋ. بۇل كىسى ءوزىنىڭ بويىنداعى قاراپايىمدىلىق قاسيەتىمەن ەرەكشە. ءوزىنىڭ اتىن شىعارىپ، كەرەمەت ناگرادا الۋ ءۇشىن جۇرگەن ادام ەمەس. ۇلىتاۋدا تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە رەستاۆراتسيا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنا قاتىسۋ ارقىلى تاريحىن تەرەڭىرەك ءتۇسىنىپ، زەرتتەگەننەن كەيىن سول ۇلىتاۋدىڭ ۇلىلىعىن ناسيحاتتايمىن دەپ وسى بۇكىل قازاقستانعا ۇلىتاۋدى تانىلتۋ ءۇشىن ءجۇر. ۇشىنشىدەن، ءوزى شەبەر، ءوزى زەرگەر، ءوزى رەستاۆراتور بولعاندىقتان بۇكىل قازاقستاننىڭ قولونەر شەبەرلەرىنىڭ ءتىزىمىن جيناپ، يۋنەسكو-عا تاپسىرىپ، «ءبىر-بىرىمەن بايلانىساتىنداي، قولونەرلەرىن كورسەتەتىندەي» جاعدايعا الىپ كەلسەم دەگەن ۇلكەن ماقساتپەن ءجۇر. سودان كەيىن «قىمىز» فەستيۆالىن ناسيحاتتاپ، «قىمىز» مەرەكەسىن رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە مەرەكە قىلىپ، پرەزيدەنتكە اتاۋلى مەيرام رەتىندە ۇسىنۋ. قازىرگى كۇنى ەرەيمەنتاۋ اۋدانى، قورعالجىن اۋدانى، اتسابار اۋدانى، كەشەگى پاۆلودار وبلىسىنداعى شارباقتىدا، ت.ب. كوپتەگەن جەرلەردە 1-2 ايدىڭ كولەمىندە وسى كىسىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە «قىمىز» فەستيۆالدەرى ءوتىپ كەلە جاتىر. بۇل ءتۇبى بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا وتكىزىلەتىن بولادى. وسىنداي ۇلكەن ۇلگى-ناسيحات جۇمىستارىمەن ءجۇر. ارينە سارسەنباي وسپانۇلى بارىمىزگە كۇش-قۋات، رۋحاني ازىق، موتيۆاتسيا بەرەدى. بۇل كىسىنىڭ ەرلىگى جاستارعا ۇلكەن ونەگە، ۇلگى بولىپ جاتىر.
تۇرار ساتتارقىزى، “قارا شاڭىراق” ۇلتتىق تاربيە بەرۋ مەكتەبىنىڭ جەتەكشىسى:
- سارسەنباي اتامىزدى ءبىر ءوزى ءجۇرىپ ۇلت رۋحانياتىن، مادەنيەتىن ۇلىقتاپ مادەنيەت، تۋريزم مينيسترلىگىنىڭ، ەلدىڭ الەۋمەتتىك احۋالىن زەردەلەپ، الەۋمەتتىك مينيسترلىگىنىڭ جۇمىسىن اتقارىپ ءجۇر دەسەمىز بولادى. وكىنىشتىسى، بىزدە سارسەنباي اتامىز سىندى «جەكە باتىرلاردى» تۇلعا سانامايدى. ۇلىتاۋدى ۇلىقتاپ، ۇلت تاريحىن دارىپتەپ جۇرگەن سارسەنباي اتامىز، سولتۇستىكتى قازاقىلاندىرامىن دەپ جۇرگەن بۋراحان داقانوۆ باۋىرىمىز، قىرىلىپ جاتقان مالعا ءشوپ جيناعان قۇرمەت باۋىرىمىز ءتارىزدى ەل ەرتەڭىنە الاڭدايتىن ازاماتتار ناعىز ونەگە بولا بىلەتىن تۇلعالار. وسىنداي ناعىز پاتريوت ازاماتتار ۇلت رۋحىن وياتاتىن ناعىز تۇلعالار. «ونەگە بولار تۇلعا جوق»،- دەپ بايبالام سالا بەرگەنشە تۇلعانى ۇلتىن شەكسىز سۇيەتىن، ەلىن، جەرىن، تاريحىن، قۇندىلىعىن دارىپتەۋ ءۇشىن جانىن ايامايتىن قاراپايىم جانداردىڭ اراسىنان ىزدەۋ كەرەك. تاني ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا ناعىز ۇلتتىق جاڭعىرۋ جاساپ، جاڭا قازاقستان قۇرا الامىز.
سەرىك وسپان، قر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، ۇلتتىق مۋزەي قىزمەتكەرى:
- بۇل ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق نامىسىن وياتقان ۇلكەن رۋحاني ءۇردىس بولدى. باياعىدا ەلدىڭ اتىن باتىرلار، اقىندار، پالۋاندار شىعارعان. سارسەنباي وسپانۇلى سول ءۇردىستى جالعاستىرىپ، ءوزىنىڭ ەل كورىپ، كوش كورگەنىڭ، وسىنداي ۇلكەن شارا جاساۋ ارقىلى كورسەتىپ جاتىر. سپتۋ-دا ون شاقتى جىل ماستەر بولىپ، شارۋاشىلىق جونىندەگى سپتۋ-دىڭ باسشىسى بولعان. سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى. قولىنان كەلمەيتىن نارسە جوق. ءوزى توكار، ءوزى سلەسار، ءوزى ۇستا، ءوزى زەرگەر ادام.
بايقوڭىر يجانوۆ، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى:
- سارسەكەڭ ەش ۋاقىتتا اتاق-دانق ءۇشىن ءوزىن ءبىر ەلگە جاريالاپ، ماراپات الۋ ءۇشىن ءومىر سۇرگەن ەمەس، ەڭبەك ەتكەن ەمەس. قانشاما ەڭبەك جاسادى. 70-كە جەتتى. بىرەۋىندە ەشقانداي ناگراداعا ۇمتىلعان ەمەس. قازىردە دە سول ءبىر اتاق-داڭق ءۇشىن ەمەس. مىنا ۇلىتاۋدىڭ ۇلىلىعىن، قازاقتىڭ قۇندىلىعىن، كەرەمەت تاريحى مەن مادەنيەتىن دارىپتەپ، وزىنە ماقسات قىلۋ بۇرىننان كەلە جاتقان ارمانى ەدى.
72 جاستاعى جيھانكەز ءارى قاراي كوكشەتاۋعا قاراي باعىت الىپ بارادى. ودان ءارى سولتۇستىككە تارتىپ، پەتروپاۆل، قوستانايدى كورەدى. ارى قاراي باتىسقا باعىت الىپ، اقتوبە، ورال، اتىراۋ، بەينەۋگە بارىپ، اقتاۋدا مارافون مارەسىنە جەتەدى. «دەگەنمەن بۇل ساپاردىڭ سوڭى ەمەس. مەككەگە جاياۋ بارسام با دەگەن دە ارمانىم بار. بىراق ەڭ الدىمەن، ءوز ەلىمنىڭ تاۋىن-تاسىن، سۋىن تانىماي، ءوز كوزىممەن كورمەي، قالاي عانا وزگە ەلگە بارامىن، ول جەردە ەگەر مەنەن تۋعان جەرىم جايلى سۇراسا، كورمەدىم دەيمىن بە؟ ادام ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ەلىن، جەرىن، تاريحىن، قۇندىلىعىن، تاريحي-مادەني مۇراسىن تانۋ كەرەك، سودان كەيىن عانا وزگە ەلگە بارۋعا بولادى»، - دەيدى سارسەنباي وسپانۇلى.
زارينا اشىربەك،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
