قازاق بيلەرىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ تانىمالى «قارا جورعا». وسى ءبيدى تاريحي وتانى قازاقستانعا شەت ەلدەردەن قايتىپ كەلگەن باۋىرلار الىپ كەلدى دەگەن پىكىر بار. بۇل ءسوز كەزىندە ءبىراز اڭگىمە ارقاۋى بولىپ ءبىر تەلەحابار تۇگەلىمەن وسى بيگە ارنالدى. مادەنيەتتانۋشى رەتىندە بۇل حابارعا مەن دە قاتىسىپ ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىردىم. ەگەر مۇقيات زەرتتەلسە بۇل ءبيدىڭ قازاق جەرىندە باياعىدان بار ەكەنى ناقتى دالەلدەنەدى.
1934 جىلى ماۋسىم ايىندا قازاق حالقى شىعارماسىنىڭ جيىلىسى بولىپ ءوتتى. سوندا جۇرت تاماشالاعان قازاق بيلەرىنىڭ ءبىرى «قارا جورعا بولاتىن». 1940 جىلى قازاق بيلەرىنىڭ جاناشىرى رەجيسسەر ءانۋار ىسمايلوۆ قازاق مەملەكەتتىك فيلارمونياسىنىڭ ۇجىمىمەن بۇل ءبيدى ساحناعا شىعاردى. وسى بي 1943 جىلى قازاق وپەرا تەاترىندا كورسەتىلدى. ءبيشى ىسقاق بىجىبايۇلى بۇل ءبيدى 1934-1949 جىلدار ارالىعىندا بيلەدى. بۇل قويىلىمنىڭ كەڭەسشىسى رەجيسسەر جانداربەك قۇرمانبەكۇلى بولدى. ال 1959 جىلى «قارا جورعا ءبيى» اقش ەلىنىڭ ساحناسىندا بيلەندى. بۇل دەرەكتەر بەلگىلى بي زەرتتەۋشىسى دارەن ءابىردىڭ «سانات» باسپاسىنان شىققان «قازاق ءبيىنىڭ تاريحى» دەپ اتالاتىن ورىس تىلىندە جارىق كورگەن كىتابىندا كەلتىرىلگەن.
بۇنىمەن «قارا جورعا» ءبيى جيىرماسىنشى عاسىردا عانا بولعان دەگەن پىكىرمەن شەكتەلىپ قالۋعا بولمايدى. «قارا جورعا» ءبيىن قازاقتار ون سەگىزىنشى عاسىردا دا بيلەگەن. 2011 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ 4 جۇلدىزىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە عالىم تىنىباي ءوز ماقالاسىنىڭ كەيىپكەرى كونەكوز شوقاتاي اقساقالدىڭ مىنا سوزدەرىن كەلتىرگەن: «ءبىز بيلەگەن «قارا جورعا» ءبيى مايلىقوجا مەن جۇسىپقوجالاردىڭ قالدىرعان مۇراسى ەكەنىن بالا كەزىمىزدە سۇڭعىلا قارتتاردان ەستۋشى ەدىك».
قازىرگى كەزدەرى تەرمەلەرى ەڭ كوپ ورىندالاتىن اقىنداردىڭ ءبىرى، اقىن جامبىلدىڭ باس ۇرىپ ءپىر ساناعان جىر سۇلەيى مايلىقوجانىڭ جىر مۇراسى قوماقتى. عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى ءومىر بويى جيناپ ناتيجەسىندە 2005 جىلى شىعارعان اقىننىڭ 72 ولەڭى، 27 تەرمە تولعاۋى، 20 ايتىس، 9 داستانى، 7 مىسال، 61 سىقاق، ەرتەگىلەرى، اڭىزدارى، حيكاياتتارى، ناقىلدارى بار 200-دەن استام شىعارمالارى باسىلعان «مايلىقوجا» كىتابى وسىنىڭ دالەلى. جانجاقتى ونەر يەسى مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلى 1835 جىلى دۇنيەگە كەلىپ 1898 جىلى الپىس ءۇش جاسىندا قايتىس بولعان. دەمەك اقىن «قارا جورعا» ءبيىن ون توعىزىنشى عاسىردا بيلەگەنى انىق. ال «قىز جىبەك»، «ايمان-شولپان»، «الپامىس» تاعى باسقا دا كوپتەگەن قازاق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناپ، باستىرىپ ناسيحاتتاۋدا ەرەن ەڭبەك جاساعان اقىن جۇسىپبەك شايحىسلامۇلى 1857 جىلى دۇنيەگە كەلىپ 1938 جىلى باقيلىق بولعانى بەلگىلى. اقىن ويىن-ساۋىققا جاقىن جاس كەزىندە 19-دا عاسىردا سۇرگەن. دەمەك مايلىقوجا، جۇسىپبەك اقىن دا «قارا جورعا ءبيىن» بيلەدى، دەگەن شوقاتاي اقساقالدىڭ ءسوزى راس. سوندىقتان بۇگىندە حالىق ىقىلاسىن بولەنىپ جۇرگەن ءبيدى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا شەت ەلدەن كەلدى دەۋگە ەشقانداي قيسىن جوق.
سوڭعى كەزدە «قارا جورعا» قازاقتىكى مە، الدە قىرعىز باۋىرلاردىڭ ءبيى مە دەگەن وي-تالاستار دا بولىپ جاتقانى، بۇل ءبيدىڭ پايدا بولۋ كەزەڭى تىم ارىدا جاتقانىن مەڭزەيدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان بۇل ءبيدى دە ماحمۇت قاشقاريدىڭ «تۇركى سوزدىگى»، ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىگى»، جانە «الپامىس باتىر»، «ەدىگە باتىر» سىندى ادەبي مۇرالاردىڭ قاتارىندا، تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ بولىنبەي ءبىر حالىق بولىپ تۇرعان زاماندا پايدا بولعان ورتاق رۋحاني دۇنيەلەرى قاتارىنا جاتقىزعان دۇرىس.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
