Qazaq bilerınıŋ bügıngı taŋdaǧy eŋ tanymaly «Qara jorǧa». Osy bidı tarihi otany Qazaqstanǧa şet elderden qaityp kelgen bauyrlar alyp keldı degen pıkır bar. Būl söz kezınde bıraz äŋgıme arqauy bolyp bır telehabar tügelımen osy bige arnaldy. Mädeniettanuşy retınde būl habarǧa men de qatysyp öz pıkırımdı bıldırdım. Eger mūqiiat zerttelse būl bidıŋ qazaq jerınde baiaǧydan bar ekenı naqty däleldenedı.
1934 jyly mausym aiynda qazaq halqy şyǧarmasynyŋ jiylysy bolyp öttı. Sonda jūrt tamaşalaǧan qazaq bilerınıŋ bırı «Qara jorǧa bolatyn». 1940 jyly qazaq bilerınıŋ janaşyry rejisser Änuar Ysmailov Qazaq Memlekettık Filarmoniiasynyŋ ūjymymen būl bidı sahnaǧa şyǧardy. Osy bi 1943 jyly qazaq opera teatrynda körsetıldı. Bişı Ysqaq Byjybaiūly būl bidı 1934-1949 jyldar aralyǧynda biledı. Būl qoiylymnyŋ keŋesşısı rejisser Jandarbek Qūrmanbekūly boldy. Al 1959 jyly «Qara jorǧa biı» AQŞ elınıŋ sahnasynda bilendı. Būl derekter belgılı bi zertteuşısı Dären Äbırdıŋ «Sanat» baspasynan şyqqan «Qazaq biınıŋ tarihy» dep atalatyn orys tılınde jaryq körgen kıtabynda keltırılgen.
Būnymen «Qara jorǧa» biı jiyrmasynşy ǧasyrda ǧana bolǧan degen pıkırmen şektelıp qaluǧa bolmaidy. «Qara jorǧa» biın qazaqtar on segızınşı ǧasyrda da bilegen. 2011 jyldyŋ aqpan aiynyŋ 4 jūldyzynda «Qazaq ädebietı» gazetınde Ǧalym Tynybai öz maqalasynyŋ keiıpkerı köneköz Şoqatai aqsaqaldyŋ myna sözderın keltırgen: «Bız bilegen «Qara jorǧa» biı Mailyqoja men Jüsıpqojalardyŋ qaldyrǧan mūrasy ekenın bala kezımızde sūŋǧyla qarttardan estuşı edık».
Qazırgı kezderı termelerı eŋ köp oryndalatyn aqyndardyŋ bırı, aqyn Jambyldyŋ bas ūryp pır sanaǧan jyr süleiı Mailyqojanyŋ jyr mūrasy qomaqty. Ǧalym Äsılhan Ospanūly ömır boiy jinap nätijesınde 2005 jyly şyǧarǧan aqynnyŋ 72 öleŋı, 27 terme tolǧauy, 20 aitys, 9 dastany, 7 mysal, 61 syqaq, ertegılerı, aŋyzdary, hikaiattary, naqyldary bar 200-den astam şyǧarmalary basylǧan «Mailyqoja» kıtaby osynyŋ dälelı. Janjaqty öner iesı Mailyqoja Sūltanqojaūly 1835 jyly düniege kelıp 1898 jyly alpys üş jasynda qaitys bolǧan. Demek aqyn «Qara jorǧa» biın on toǧyzynşy ǧasyrda bilegenı anyq. Al «Qyz Jıbek», «Aiman-Şolpan», «Alpamys» taǧy basqa da köptegen qazaq auyz ädebietı ülgılerın jinap, bastyryp nasihattauda eren eŋbek jasaǧan aqyn Jüsıpbek Şaihyslamūly 1857 jyly düniege kelıp 1938 jyly baqilyq bolǧany belgılı. Aqyn oiyn-sauyqqa jaqyn jas kezınde 19-da ǧasyrda sürgen. Demek Mailyqoja, Jüsıpbek aqyn da «Qara jorǧa biın» biledı, degen Şoqatai aqsaqaldyŋ sözı ras. Sondyqtan bügınde halyq yqylasyn bölenıp jürgen bidı jiyrma bırınşı ǧasyrda şet elden keldı deuge eşqandai qisyn joq.
Soŋǧy kezde «Qara jorǧa» qazaqtykı me, älde qyrǧyz bauyrlardyŋ biı me degen oi-talastar da bolyp jatqany, būl bidıŋ paida bolu kezeŋı tym aryda jatqanyn meŋzeidı dep oilaimyn. Sondyqtan būl bidı de Mahmūt Qaşqaridıŋ «Türkı sözdıgı», Jüsıp Balasaǧūnnyŋ «Qūtty bılıgı», jäne «Alpamys batyr», «Edıge batyr» syndy ädebi mūralardyŋ qatarynda, türkı tektes halyqtardyŋ bölınbei bır halyq bolyp tūrǧan zamanda paida bolǧan ortaq ruhani dünielerı qataryna jatqyzǧan dūrys.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly.
