Qazaq bıleriniń búgingi tańdaǵy eń tanymaly «Qara jorǵa». Osy bıdi tarıhı otany Qazaqstanǵa shet elderden qaıtyp kelgen baýyrlar alyp keldi degen pikir bar. Bul sóz kezinde biraz áńgime arqaýy bolyp bir telehabar túgelimen osy bıge arnaldy. Mádenıettanýshy retinde bul habarǵa men de qatysyp óz pikirimdi bildirdim. Eger muqııat zerttelse bul bıdiń qazaq jerinde baıaǵydan bar ekeni naqty dáleldenedi.
1934 jyly maýsym aıynda qazaq halqy shyǵarmasynyń jıylysy bolyp ótti. Sonda jurt tamashalaǵan qazaq bıleriniń biri «Qara jorǵa bolatyn». 1940 jyly qazaq bıleriniń janashyry rejısser Ánýar Ysmaılov Qazaq Memlekettik Fılarmonııasynyń ujymymen bul bıdi sahnaǵa shyǵardy. Osy bı 1943 jyly qazaq opera teatrynda kórsetildi. Bıshi Ysqaq Byjybaıuly bul bıdi 1934-1949 jyldar aralyǵynda bıledi. Bul qoıylymnyń keńesshisi rejısser Jandarbek Qurmanbekuly boldy. Al 1959 jyly «Qara jorǵa bıi» AQSh eliniń sahnasynda bılendi. Bul derekter belgili bı zertteýshisi Dáren Ábirdiń «Sanat» baspasynan shyqqan «Qazaq bıiniń tarıhy» dep atalatyn orys tilinde jaryq kórgen kitabynda keltirilgen.
Bunymen «Qara jorǵa» bıi jıyrmasynshy ǵasyrda ǵana bolǵan degen pikirmen shektelip qalýǵa bolmaıdy. «Qara jorǵa» bıin qazaqtar on segizinshi ǵasyrda da bılegen. 2011 jyldyń aqpan aıynyń 4 juldyzynda «Qazaq ádebıeti» gazetinde Ǵalym Tynybaı óz maqalasynyń keıipkeri kónekóz Shoqataı aqsaqaldyń myna sózderin keltirgen: «Biz bılegen «Qara jorǵa» bıi Maılyqoja men Júsipqojalardyń qaldyrǵan murasy ekenin bala kezimizde suńǵyla qarttardan estýshi edik».
Qazirgi kezderi termeleri eń kóp oryndalatyn aqyndardyń biri, aqyn Jambyldyń bas uryp pir sanaǵan jyr súleıi Maılyqojanyń jyr murasy qomaqty. Ǵalym Ásilhan Ospanuly ómir boıy jınap nátıjesinde 2005 jyly shyǵarǵan aqynnyń 72 óleńi, 27 terme tolǵaýy, 20 aıtys, 9 dastany, 7 mysal, 61 syqaq, ertegileri, ańyzdary, hıkaıattary, naqyldary bar 200-den astam shyǵarmalary basylǵan «Maılyqoja» kitaby osynyń dáleli. Janjaqty óner ıesi Maılyqoja Sultanqojauly 1835 jyly dúnıege kelip 1898 jyly alpys úsh jasynda qaıtys bolǵan. Demek aqyn «Qara jorǵa» bıin on toǵyzynshy ǵasyrda bılegeni anyq. Al «Qyz Jibek», «Aıman-Sholpan», «Alpamys» taǵy basqa da kóptegen qazaq aýyz ádebıeti úlgilerin jınap, bastyryp nasıhattaýda eren eńbek jasaǵan aqyn Júsipbek Shaıhyslamuly 1857 jyly dúnıege kelip 1938 jyly baqılyq bolǵany belgili. Aqyn oıyn-saýyqqa jaqyn jas kezinde 19-da ǵasyrda súrgen. Demek Maılyqoja, Júsipbek aqyn da «Qara jorǵa bıin» bıledi, degen Shoqataı aqsaqaldyń sózi ras. Sondyqtan búginde halyq yqylasyn bólenip júrgen bıdi jıyrma birinshi ǵasyrda shet elden keldi deýge eshqandaı qısyn joq.
Sońǵy kezde «Qara jorǵa» qazaqtyki me, álde qyrǵyz baýyrlardyń bıi me degen oı-talastar da bolyp jatqany, bul bıdiń paıda bolý kezeńi tym aryda jatqanyn meńzeıdi dep oılaımyn. Sondyqtan bul bıdi de Mahmut Qashqarıdiń «Túrki sózdigi», Júsip Balasaǵunnyń «Qutty biligi», jáne «Alpamys batyr», «Edige batyr» syndy ádebı muralardyń qatarynda, túrki tektes halyqtardyń bólinbeı bir halyq bolyp turǵan zamanda paıda bolǵan ortaq rýhanı dúnıeleri qataryna jatqyzǵan durys.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly.
