...ەرتە كۇندە وتتى كۇننەن گۋن تۋعان،
وتتى گۋننەن وت بوپ ويناپ مەن تۋعام، –
ماعجان جۋماباي. قازاق اقىنى.
قازاقتىڭ بابالارى ساق-سكيفتەر، عۇندار مەن بايىرعى تۇركىلەردىڭ قانداي بولعانى تۋرالى بۇرىنعى كەزدە جازىلعان ادەبيەتتەر از ەمەس. بايىرعى تاريحشىلاردىڭ جازبالارىن «گۋن»، «حۋن»، «ۋن» دەپ اتالاتىن، ساقتاردان كەيىن تاريح الاڭىنا شىققان عۇندار وزدەرىن ەش ۇمىتىلماستاي ءىز قالدىرعان. «يسكۋسستۆو زاپادنوي ەۆروپى» (باتىس ەۋروپا ونەرى) اتتى كىتاپ جازعان عالىم لەۆ ليۋبيموۆ نوين-ۋلا اتتى جەردەگى قازبا جۇمىستارى تۋرالى بىلاي باياندايدى: «...ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى عۇن باسشىلارىنىڭ دەنەلەرى اسا بايلىقپەن كومىلگەن جەر. وندا قيال-عاجايىپ قۇستاردىڭ شايقاسى بەينەلەنگەن كەرەمەت كىلەمدەر تابىلدى (بۇل بەينەلەردىڭ ورىندالۋ ءادىسى اتاقتى پازىرىق قورعانىنان تابىلعان باعا جەتپەس تۋىندىلاردى ەسكە تۇسىرەدى), سالت اتتىلار بەينەلەنگەن ماتالار، قولشاتىرلار، جالتىراقتاتىلعان قاسىقتار». عالىم ءسوزىن ارى قاراي جالعاستىرادى: «سول كەزگى باسقا قورعانداردا... جىبەك ماتالاردىڭ قالدىقتارى تابىلعان، جالتىراقتاتىلعان تاباقتار، قولا اينالار، اق نەفريتتەن جاسالعان بۇيىمدار».
بۇنىڭ ءبارى عۇنداردىڭ ءوز داۋلەتتىلەرى، عۇن شەبەرلەرىنىڭ كىلەم توقىعانى، كىلەمدى تەك قانا توقىپ قانا قويماي سول كىلەمدەردىڭ بەتىنە سالتاتتىلاردى بەينەلەۋى، ولاردىڭ بەينەلەۋ ونەرىنىڭ دامۋ دەڭگەيىنىڭ وتە بيىك بولعانىن كورسەتەدى. ولار نەفريت سىندى قىمبات تاستاردى وڭدەي العان، جالتىراقتاتۋ ادىستەرىن مەڭگەرگەن، قولشاتىرلار قولدانعان. باسقالار عۇندارعا سالىق تولەپ تۇرعان، بۇنىڭ ءبارى ولاردىڭ مەلەكەتىنىڭ دامىپ، زور بەدەلگە يە بولعانىنىڭ كورىنىسى. سوندىقتان دا وركەنيەتى بيىك دامىعان ەل اتتيلا سىندى ۇلى تۇلعانىن تاريحقا اكەلدى.
قازاقتار عۇن پاتشاسى اتتيلانى ءاردايىم بىلگەن. قازاق حالقى عۇنداردى ءوز بابالارى دەپ تانىعان. عالىم شوقان ءۋاليحان اتتيلاعا ۇلكەن ءمان بەرىپ ا.تەرريدىڭ 1856 جىلى پاريجدە شىققان «اتتيلا تاريحى» اتتى كىتابىن اۋدارماقشى بولعان. اقىن ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ 1911-1922 جىلدارى ارالىعىندا جازعان «پايعامبار» اتتى ولەڭىندە:
...ەرتە كۇندە وتتى كۇننەن گۋن تۋعان،
وتتى گۋننەن وت بوپ ويناپ مەن تۋعام، –
دەگەن جولدار بار. ولەڭگە ۇلى اقىن ءوز قولىمەن «گۋن – تۇركىنىڭ اتاسى» دەپ تۇسىندىرمە جازعان. سوۆەت وكىمەتىنىڭ ساياسي شالعىسىنىڭ اقىنعا قاھارلانا سىلتەنۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتقان بولار. يا... سودان بەرى قازاقتار اتتيلا تۋرالى ءتىس جارماي، ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز قالدى.
كوپ جىلدار وتكەن سوڭ، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق قوعامىنا اتتيلانىڭ ەسىمىن ەسكە سالعان ادەبيەتشى عالىم راحمانقۇل بەردىباي بولدى. ول مۇحتار اۋەزۇلى مۇراجاي-ءۇيىنىڭ جانىنان اشىلعان قوعامدىق نەگىزدەگى «حالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ» ءبىر ساباعىن عۇنداردىڭ باسشىسى ۇلى اتتيلاعا ارنادى. ونىڭ بۇل ارەكەتى ول كەزدە ەرلىككە پارا-پار بولاتىن. ءارى عالىم ءۇشىن دە وڭايعا سوققان جوق. قازاق تىلىندەگى اتتيلا تۋرالى العاشقى كىتاپ قازاقستان ەگەمەندىگى جاريالاعاننان كەيىن جارىق كوردى.
سونىمەن، 1911 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا جارىق كورگەن «ۆوەننايا ەنتسيكلوپەديا» (اسكەري ەنتسيكلوپەديا) كىتابىندا «وعان ەۋروپا ءوزىنىڭ ساقتالىنىپ قالعانىمەن قارىزدار...» دەپ باعا بەرىلىپ، الەم مويىنداعان اتتيلا، كىم ەدى؟
ۆيزانتيا ەلشىلىگىنىڭ قۇرامىندا بولىپ اتتيلانى كوزىمەن كورگەن پريسك پانيسكي، ول تۋرالى بىلاي جازعان: «….رومۋل ايتقانداي سكيفتەر ەلىندە، جانە باسقا ەلدەردە دە پاتشالىق قۇرعانداردىڭ ەشقايسىسى دا وسىنداي قىسقا ۋاقىت ارالىعىندا اتتيلاداي ۇلى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزە العان جوق. ونىڭ قاراماعىنداعى ەلدەر مۇحيتتاعى قانشاما ارالدارعا دەيىن كوسىلىپ جاتىر... جانە ول ءريمدى وزىنە سالىق تولەۋگە ءماجبۇر ەتتى. بىراق بۇنىمەن قاناعات ەتپەي، ول ءوز مەملەكەتىن بۇدان دا ارى كەڭەيتىپ پارسى ەلىنە جورىق جاساماق...».
يا، عۇن وركەنيەتىنىڭ ورلەۋىنىڭ وزىندىك جولى بولدى. عۇندار دامىعان مەملەكەت قۇردى. ولاردىڭ ەلى شىنىندا دا كەڭ بايتاق بولاتىن. بۇنداي دامۋ ساتىسىنا ولار قالاي جەتتى؟ بۇل ماسەلەدە كوپ نارسە ءبىرىنشى باسشىعا، ونىڭ جەكە باسىنىڭ قابىلەتتىلىگىنە بايلانىستى ەدى. تاريحتا اتتيلا تۋرالى كوبىنەسە ونىڭ قانداي ادام، قانداي مەملەكەت قايراتكەرى ەكەنى ەمەس، قاندىقول جاۋلاپ الۋشى، قاتىگەز، جاۋىز ەكەنى كوبىرەك ايتىلدى. عۇن پاتشاسى سونداي بولدى ما؟ ول سونداي بولسا قالايشا ۇلكەن ءارى كۇشتى مەملەكەت قۇرا ءبىلدى؟
اتتيلا ماقتاعان بەلگىسىز اقىننىڭ مىنداي ولەڭى بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ وتىر:
«اتيللا باستاعان تايپالار وداعىنىڭ
كۇشتىلىگى تۋرالى ەستەلىك»
باۋىرلارىم، الەمنىڭ ءۇشىنشى بولىگى ەۋروپا دەپ اتالادى. وندا
تۇرمىسى مەن سەنىمىمەن، ەسىمىمەن، تىلىمەن جانە ادەت-عۇرپىمەن
ارقايسىسى ەرەكشەلەنەتىن، ءتۇرلى حالىقتار مەكەندەيدى:
ولاردىڭ ىشىندەگى پاننونيانى مەكەندەگەن ءبىر حالىق وتە وزگەشە،
عۇندار دەپ ولاردى، ءبىز ءجيى اتاپ ادەتتەنگەنبىز.
بۇل حالىق وتە كۇشتى ءارى ەرلىگىمەن داڭقى شىققان ەدى.
كورشى ەلدەردى عانا باعىندىرىپ قويماي
ول مۇحيتقا دەيىن جەتتى. باس ءيىپ بەيبىتشىلىك سۇراعاندارعا
وداق سيلاپ، باعىنباعانداردى كۇلگە ورادى.
كوپ عاسىرلار بويى، ول مىقتى ءارى كۇشتى بيلىك ورناتتى.
ال بۇگىندەرى عۇنداردىڭ ءتاجىن كيگەن اتتيلا، دامىل تاپپاي
تىنىشتىقتى تارك ەتىپ، وزىنە جاڭا جەڭىستەردى ىزدەۋدە.
(اۋدارعان – ب.وسپان.)
وسى ولەڭدى وقىعان كىمدە بولسا ەۋروپالىق اقىننىڭ اتتيلا مەن ونىڭ ەلى تۋرالى جاقسى پىكىردە بولعانىن تۇسىنەرى ءسوزسىز. اتى بەيمالىم اقىن عاسىرلار وتكەننەن سوڭ ءوزىنىڭ بۇل ويىمنەن حح عاسىردىڭ عالىمىنىڭ عۇندار تۋرالى مىناداي پىكىرى ۇندەس بولاتىنىن بىلگەن جوق: «دالانىڭ جاۋلاپ الۋ اعىسى وزىمەن بىرگە تۋعان جەرىنىڭ كەڭ القاپتارىندا پايدا بولىپ گۇلدەگەن مادەنيەتىنىڭ دەمىن اينالاسىن تولتىرا سالقىن سامال جەلدىڭ جاڭا لەبىمەن بىرگە الىپ كەلدى».
يا، بۇل راس ەدى. سەبەبى جاڭا جەرلەردى تەك قارۋمەن جانە قارا كۇشتىڭ كومەگىمەن باسىپ الۋ مۇمكىن بولعانمەن ۇزاق ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. ال جولىنداعىنىڭ ءبارىن جويىپ جىبەرۋ وزدەرىنە ءتيىمسىز ەكەنىن عۇندار جاقسى تۇسىنگەن. ارينە اتتيلا مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىن جابايى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقاندار دا بولدى، بىراق بۇل شىندىققا جاناسپايتىن ەدى. عالىم ۆ.ساۆۋكوۆا گريگوري تۋرسكيدىڭ «يستوريا فراكي» (فراكيا تاريحى) اتتى كىتابىنا اتتيلانىڭ قارسىلاستارى تۋرالى تۇسىنىكتەمەسىندە بىلاي دەپ جازادى: «اەتسي باتىس ريم يمپەرياسىنىڭ سولتۇستىك ايماقتارىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ۆەستگوتتار، فرانكتەر جانە بۋرگۋندتاردىڭ جابايى تايپالارىن بىلگىرلىكپەن پايدالانا ءبىلدى. 401 جىلى اتتيلا باسقارعان عۇن قولىنا قارسى ريمدىكتەردىڭ اسكەرىن جانە ولاردىڭ جابايى وداقتاستارىن كاتالۋن دالاسىندا بولعان اتىشۋلى شايقاستا باسقاردى». عالىم اتتيلانىڭ جابايىلارعا قارسى سوعىسقانى تۋرالى انىق جازعان. دەمەك جابايىلارعا قارسى سوعىسقان اتتيلانى جابايى دەۋگە نەگىز جوق.
ال اتتيلانىڭ قارسىلاسى اەتسي وتە زىميان ءارى قۋ بولاتىن. كاتالۋن شايقاسىنان كەيىن ول توريسمودانى باۋىرىڭ تاققا وتىرىپ قويۋى مۇمكىن دەگەن ءوزىنىڭ ويىنا سەندىرىپ ەلىنە قايتارىپ جىبەرەدى. اەتسيدىڭ بۇل قىلىعىن گريگوري تۋرسكي قۋلىق دەپ اشىق جازعان: «وسىنداي قۋلىقپەن اەتسي فرانكتەردىڭ كورولىن دە كەتىردى. ولار كەتكەن سوڭ، شايقاستان كەيىنگى ولجانىڭ ءبارىن جيناپ جەڭىمپاز رەتىندە ورالدى». يا، تاريحشىنىڭ بەرگەن باعاسى وسى، اەتسي جەڭىمپاز بولىپ ەمەس، «جەڭىمپاز رەتىندە» ورالدى. دەمەك ول كاتالۋن شايقاسىندا جەڭىسكە جەتە العان جوق.
وسى جەردە ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر نارسە، گ.تۋرسكي ءوز جازبالارىندا تاريحشى رەنات فريگەريدتىڭ اەتسيدىڭ ءومىر جولى قالاي اياقتالعانىن دا كەلتىرگەن: «يمپەراتور ۆالەنتيان ەرتجەتكەن سوڭ، ءوزىن اەتسي بيلىك ءۇشىن ءولتىرۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجامداپ، اەتسيدى ءولتىردى».
ال نە ىستەسە دە الدىن الا جاقسىلاپ جوسپار تۇزەتىن ۇلى قولباسشى اتتيلا ءۇشىن كاتالۋن دالاسىنداعى شايقاس تەك كوپ شايقاستاردىڭ ءبىرى عانا ەدى. سوندىقتان ول شايقاستىڭ بارىسىنا قاراي وتىرىپ ونى ارى قاراي جالعاستىرۋدى دۇرىس دەپ ساناماعان ەدى. «اتتيلا بۇل شايقاستان ءوزىنىڭ از قالعان جاۋىنگەرلەرىمەن قالادى» دەپ پىكىر بىلدىرگەن گ.تۋرسكي ارى قاراي وزىنە-ءوزى قاراسى وي بىلدىرەدى: «وسىدان از ۋاقىتتان سوڭ عۇندار اكۆيلەيانى باسىپ الىپ، ورتەپ قيراتتى. سودان سوڭ ولار شايقاستارىن جالعاستىرا وتىرىپ بۇكىل يتاليانىڭ باسىپ ءوتىپ ەلدى ابدەن جۇتاتتى». جۇيەلى تۇردە ويلايتىن كىم بولسا دا بۇل سوزدەردى وقىعان سوڭ: سوندا «از جاۋىنگەرىمەن قالعان اتتيلا» قالايشا اكۆيلەيانى باسىپ العانىمەن قويماي بۇكىل يتاليادا شايقاستار جۇرگىزۋگە قانداي مۇمكىندىگى بار ەدى، دەپ سۇراق قويۋى ءسوزسىز عوي؟!
اتتيلا تۋرالى بۇرىنعى كەزدەرى تەرىس پىكىرلەردىڭ قالىپتاسۋى نەلىكتەن؟ سەبەبى اتتيلا اسقان دارىندى تۇلعا ەدى. جاۋلارى بولسا ونىڭ وسى باسىمدىلىعىن مويىنداپ تالاپ ەتكەن مولشەردە سالىق تولەۋگە ءماجبۇر بولدى. سوندىقتان ريمدىكتەردىڭ ونى جاقتىرماي اتتيلانىڭ اتى جۇرگەن جەردە ءشوپ وسپەيدى، دەگەنى تۇسىنىكتى دە. ولاردىڭ بۇل سوزىنە اتتيلا: «ريمدىكتەر ماعان نە تىلەسە وزدەرىنىڭ باسىنا سول كەلسىن» دەپ ناقتى دا لايىقتى جاۋاپ قاتقان.
سونىمەن اتتيلا مەن ول باسقارعان عۇندار قانداي بولعان؟
بابالار سالتىن بۇلجىتپاي ۇستانعان اتتيلا باسقالاران دا سونى تالاپ ەتكەن. ونىڭ ەلشىلەرى عۇنداردىڭ ادەت-عۇرپى بويىنشا ات ۇستىندە وتىرىپ كەلىسسوز جۇرگىزگەن. سوندىقتان باسقا مەملەكەتتىڭ ەلشىلەرى دە بۇعان مويىنسۇنۋعا ءماجبۇر بولعان. پريسك پانيسكيدىڭ كۋالىگى: «ولار جيىنىن قالا سىرتىندا ات ۇستىندە وتىرىپ جاسادى، سەبەبى... جاياۋ ءجۇرىپ كەلىسسوز جۇرگىزۋ ولاردىڭ سالتىنا جات بولاتىن; سوندىقتان ريم ەلشىلەرى دە سكيفتەرگە بارعاندا وسى سالتتى ۇستاندى».
اتيللا كەلىسسوزدەردى ءوزى جۇرگىزگەن. ونىڭ قاراماعىندا حاتشىلارى مەن ءتىلماشتارى بولدى. كەرەك جاعدايدا ول ەلشىلەردى باسقا ەلدەرگە جۇمسايتىن. پريسك ريمدىكتەردىڭ عۇندارعا سالىقتى قانداي مولشەردە تولەگەنىن، جانە سالىقتىڭ مولشەرىنىڭ ءاردايىم ۇلعايىپ وتىرعانىن جازعان: «كەلىسىم شارتتارى مۇلتىكسىز ورىندالۋى جانە ريمدىكتەر جاعى جىل سايىن جەتى ءجۇز ليتر مولشەردە التىن سالىقتىڭ پاتشالىق سكيفتەرگە تولەنۋى كۇشىندە قالۋى ءتيىس بولاتىن (بۇرىنعى سالىق سوماسى ءۇش ءجۇز ەلۋ ليتر ەدى)».
اتتيلا سوزگە كەرەمەت شەشەن بولدى: «قاراڭدار! جاۋلار سەندەردىڭ تەگەۋرىندەرىڭنەن ەسى شىقتى: ولار وپىق جەۋگە كەش قالىپ، باس ساۋعالاۋ ءۇشىن بيىگىرەك توبەلەر ىزدەپ، قورعاندارعا تىعىلىپ امان قالۋ ءۇشىن جالبارىنۋدا. ريمدىكتەردىڭ قارۋى قانشالىقتى جەڭىل ەكەنى: ولار ءۇشىن قالقاندارىن تاسباقاشا تۇزەپ ساپتارىن قابىستىرعاندا العاشقى جاراقات تۇگىلى، كادىمگى شاڭنىڭ اۋىر كورىنەرى وزدەرىڭە بەلگىلى. كىم جاراقاتتانسا دا جاۋىن جەر جاستاندىرۋعا تىرمىسۋى شارت، ەگەردە ساۋ بولسا جاۋىنىڭ قانىن ءشولى قانعانشا ءىشسىن. جەڭىسكە جەتەمىن دەگەندەرگە جەبە دارىمايدى...
مەن ءبىرىنشى بولىپ وعىمدى جاۋعا جۇسايمىن. ەگەر اتتيلا شايقاسقاندا كىمدە-كىم ارەكەتسىز قالسا، ونى ولدىگە ەسەپتەڭدەر».
اتتيلا ۇلى قولباسشى عانا ەمەس، ول بىلىكتى ۇيىمداستىرۋشى دا بولدى. ونىڭ اسكەرى ءاردايىم قارۋ-جاراقتىڭ جاڭا جەتىستىكتەرىن دەر كەزىندە پايدالانىپ وتىردى. قارۋدىڭ نەبىر تۇرلەرى مەن ساۋىتتاردىڭ جاسالۋى ءبىر ىزگە قويىلدى. ونىڭ قول استىندا جاۋىنگەرلەرمەن قاتار سوعىس بارىسىندا قولداناتىن تاس اتاتىن قۇرىلعىلار مەن ماشينالاردى جاسايتىن شەبەرلەر دە بولدى. تاريحشى نايسس قالاسىنا جاسالعان شابۋىلدى بىلايشا سۋرەتتەيدى: «...ءوز جاساقتارىنا قالانىڭ وڭ جاعىن اينالىپ اعاتىن وزەننەن ءوتۋدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن كوپىر سالدى، جانە دوڭعالاقتاردىڭ ۇستىنە ورناتىلعان بورەنەلەردەن جاسالعان ىڭعايلى ماشينالاردى جەتكىزدى; ولاردىڭ ۇستىندە تۇرعاندار قالانىڭ دۋالىنىڭ ۇستىندە تۇرعان قالانى قورعاۋشىلاردى اتقىلادى...». عۇنداردىڭ بۇنداي ماشينالارى كوپ بولدى.
اتتيلانىڭ بيلىگى تۇسىندا ساۋلەت ونەرى جاقسى دامىدى: «وزەننەن وتكەن سوڭ ءبىز ۇلكەن ەلدى مەكەنگە جەتتىك. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا جاقسىلاپ سۇرگىلەنگەن اعاش بورەنەلەردەن تۇرعىزىلعان اتتيلانىڭ بۇل جەردەگى سارايلارىنىڭ كوركەمدىگى باسقا جەردەگىلەردەن الدە قايدا ارتىعىراق، جانە اينالا تۇرعىزىلعان اعاش دۋالدار قورعانىس ءۇشىن ەمەس، ادەمىلىك ءۇشىن جاسالىنعان ەدى»; «...مەن اتتيلانىڭ سارايىنا ونىڭ جۇبايى ءۇشىن اكەلگەن سىيلارىمدى الا كەلدىم... دۋالدىڭ ىشىندە ءبىر-بىرىنە ادەمى قيۋلاستىرىلىپ ويۋ ويىلعان اعاشتاردان تۇرعىزىلعان عيماراتتار، جانە كەرەمەت سۇرگىلەنىپ تۇرعىزىلعان بورەنەلەر دوڭگەلەنە بيىككە كوتەرىلىپ تۇردى... ەدەنگە جۇرۋگە ارنالعان كيىزدەن جاسالىنعان توسەنىش كىلەمدەر جايىلعان».
اتتيلانىڭ ءوزى ومىرگە سانالى كوزقاراستا بولدى. ول ءۇشىن بايلىق ەشقاشان باستى قۇندىلىق بولعان جوق. سەبەبى ول قالاسا جان-جاعىنىڭ ءبارىن التىنعا تولتىرۋعا مۇمكىندىگى مول ەدى: «اتتيلا ءبىزدى سكوتتا ارقىلى شاقىردى، مىنە ءبىز ونىڭ شاتىرى استىنا جاقىندادىق... كىرۋگە رۇقسات العان سوڭ، ءبىز اعاشتان جاسالعان تاقتىڭ ۇستىندە وتىرعان اتتيلانى كوردىك».
«اتيللاعا اعاش تاباققا سالىنعان ەتتەن باسقا تاعام اكەلىنگەن جوق. جانە بارلىق جاعدايدا دا ول قاناعاتشىلىق تانىتىپ وتىردى: مىسالى، قوناقتارعا التىن-كۇمىستەن جاسالىنعان تاباقتار تارتىلىپ اتتى، ال ونىڭ ىدىسى اعاشتان جاسالىنعان ەدى. كيىمى دە باسقالاردىكىنەن ارتىق ەمەس، كوزگە ۇرىپ تۇرعان ەشتەڭەسى جوق; بەلىنە اسىنعان قىلىشى دا، اياق كيىمى دە، اتىنىڭ جۇگەنى دە باسقا سكيفتەردىكىندەي التىن جانە باعالى تاستارمەن ادىپتەلمەگەن ەدى».
ول پاتشا بولسا دا، ونىڭ قاسىنا بارىپ سويلەسۋگە بولاتىن: «...مەن كەلە جاتقان كوپشىلىكتى كوردىم، جانە وسى جەردە اتتيلانىڭ جۇرت الدىنا شىعاتىنى تۋرالى ايتىلىپ جاتتى; ول سارايىنان ساليقالى كەيىپپەن شىقتى... كوپشىلىك ونىڭ قاسىنا جاقىنداي باستادى، ارىزدارى بارلار ودان ادىلدىك سۇراپ دەگەندەرىنە جەتىپ جاتتى. سودان سوڭ ول سارايىنا قايتىپ كەلگەن ەلشىلەردى قابىلاۋعا كىرىستى».
اتتيلا ءوزىنىڭ قاي كەزدە عۇمىر كەشىپ جاتقانىن، ءوزىنىڭ كىمدەرمەن ەلشىلىك قارىم-قاتىناس جاساپ، حات جازىسىپ جۇرگەنىن، جاۋلارىنىڭ قانداي ەكەنىن جاقسى بىلەتىن: «ريمدىكتەر وسى كەلىسىم-شارت جاساعان بولىپ وتىرىك ءمۇلايىمسيدى»; «ولار وزدەرىنە وتە اۋىر تيەتىن سالىق تولەۋدىڭ شارتتارىمەن كەلىسۋ سەبەبى، ولاردىڭ تابىستارى مەن پاتشالىق قازىناسى قاجەتتى ىستەر ءۇشىن ەمەس ەش ماقساتسىز كوڭىلدى كورسەتىلىمدەرگە، اقىلعا سيمايتىن سالتاناتقا جانە باسقا جاعدايدا ەشقانداي ەسى دۇرىس ادام شىداي المايتىن سوراقىلىقتارعا جۇمسالدى».
اتتيلا بەيبىت ءومىر سۇرگىسى كەلدى. بىراق ول كەزدە ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. كوپشىلىك عۇندار تەك سوعىستى كاسىپ ەتتى دەپ ويلايدى. ال شىنىندا ولار بەبىت ءومىردى باسقالاردان كوبىرەكاڭسادى. اتتيلا عۇن حالقىنىڭ تىنىش ءومىر ءسۇرۋى مەن ۇرپاعىن ءوسىرىپ، ۇيلەر تۇرعىزۋ مۇمكىندىگىنە يە بولۋى ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىن جۇمسادى. اتتيلا باسقارعان كەزدە عۇندار وزدەرىنىڭ قانداي شەبەر ءارى ەڭبەكقور ەكەنىن كورسەتە ءبىلدى: «اتتيلانىڭ بۇل جەردەگى سارايلارىنىڭ كوركەمدىگى باسقا جەردەگىلەردەن الدە قايدا ارتىعىراق، جانە اينالا تۇرعىزىلعان اعاش دۋالدار قورعانىس ءۇشىن ەمەس، ادەمىلىك ءۇشىن جاسالىنعان ەدى»; «يستر وزەنى ارقىلى ءجۇزىپ وتكىزۋشىلەر بىزدەردى ءوز قولدارىمەن اعاشتان ويىپ جاساعان قايىقتارىنا وتىرعىزىپ الىپ ءجۇردى».
عۇندار بىلىمگە جانە كوپ ءتىل بىلۋگە جاقىن بولدى: «ءوز تىلىمەن قاتار، ولار گوت جانە اۆسون تىلدەرىن تەز ۇيرەنەدى».
عۇندار تازالىقتى قۇرمەت تۇتاتىن، ولاردىڭ مونشالارى دا بولدى: «...دۋالدان الىس ەمەس جەردە اتتيلادان كەيىنگى بەدەلدى ادام ونەگەسي تۇرعىزعان مونشانى كوردىك. مونشاعا كەرەك تاستاردى ول پەونداردىڭ جەرىنەن جەتكىزىپتى».
عۇندار باسقا كاسىپپەن قاتار بالىق اۋلاۋمەن دە شۇعىلدانعان: «ءبىر ادامدار اتيللا بەرىپ جىبەرگەن بالىقتاردى اكەلىپ بەردى».
اتتيلا ءوزىنىڭ باسقا ادامداردان ارتىق ەمەس ەكەنىن تۇسىنە ءبىلدى. سونىمەن قاتار ول ءوز موينىنا قانداي جاۋاپكەرشىلىكتىڭ اۋىرتپالىعى تۇسكەنىن جاقسى سەزىندى. ول ءوز قاراماعىنداعىلارعا جاقىن بولعىسى كەلدى: «ۇزىن دا جۇقا اپپاق ماتا جامىلعىلاردى ۇستاعان قىزدار قاتارى; ءار جامىلعىنىڭ ەكى جاعىنان قاتار كەلە جاتقان سانى جەتى نەمەسە ودان دا ارتاتىن قىز-كەلىنشەكتەر سكيف اندەرىن شىرقاۋدا; بۇنداي ماتالاردى ۇستاعان قىزداردىڭ قاتارى كوپ ەدى. اتتيلا ونەگەسيدىڭ ۇيىنە جاقىنداعاندا ونىڭ الدىنان ءتۇرلى تاماق، ەندى بىرەۋلەرى شاراپ (بۇل سكيفتەردىڭ سالتىندا ۇلكەن قۇرمەت سانالادى) ۇسىنعان ادامدار ونى قۇرمەتپەن قارسى الىپ ءدام تاتۋىن ءوتىندى. ءوزىنىڭ سىيلى ادامىنىڭ كوڭىلىن جىققىسى كەلمەگەن اتتيلا ات ۇستىندە وتىرىپ تاعامنان ءدام تاتتى... ۇسىنىلعان تاباققا ەرنىن تيگىزىپ ول سارايىنا اتتاندى...».
ەۋروپادا عۇن مەملەكەتىنىڭ پاتشاسى اتيللا تۋرالى «قۇدايدىڭ قامشىسى» دەگەن پىكىر بار. دەمەك، ەۋروپا حالىقتارى اتيللانى تەك جاۋلاپ الۋشى رەتىندە عانا ەمەس جاراتۋشىنىڭ قالاۋىن، ادىلەتتىلىكتى ورناتۋشى رەتىندە دە بىلگەن. VI عاسىردىڭ 594 جىلىنا دەيىن عۇمىر كەشكەن ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدى ادامى، ەپيسكوپ گريگوري تۋرسكي «فرانكتەر تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە فرانتسيانىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا ورنالاسقان مەتس قالاسى جايىندا قىزىق وقيعانى بايانداعان: «سونىمەن، كەيبىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا عۇندار پاننونيادان شىعىپ، ...پاسحا مەيرامىنىڭ قارساڭىندا مەتس قالاسىنا كەلدى. ولار قالانى ورتكە ورادى، حالىقتى قىلىشتارىنىڭ ۇشىمەن قىردى. ال ءدىندارلاردى شىركەۋ تورىندە ءولتىردى. بۇكىل قالادا اۋليە ستەفاننىڭ شىركەۋىنەن باسقا ساۋ جەر قالمادى.
جۇرتتىڭ ايتۋىنشا عۇندار قالاعا كىرمەي تۇرعان كەزدە، ءبىر دىندارعا مىناداي ايان بەرىلگەن ەكەن. اۋليە ستەفان اپوستولدار پەتر جانە پاۆلمەن سويلەسىپتى. اۋليە ستەفان: «سەندەردەن تىلەيتىنىم ءبىر عانا نارسە، مەتس قالاسىن جاۋلاردىڭ ورتىنەن ساقتاي كورىڭدەر، سەبەبى بۇل قالادا مەندەي كۇناھاردىڭ دەنەسى جاتىر. حالىق مەنىڭ قۇدايدىڭ الدىندا ءسال دە بولسا باعام بار ەكەنىن ءبىلسىن. ال، ەگەر حالىقتىڭ كۇناسى كوپ بولىپ قالانى وتقا وراندىرماۋعا بولمايتىنداي جاعداي تۋسا، وندا مەنىڭ دەنەم جاتقان شىركەۋ امان قالسىنشى»، دەپ ءوتىنىپتى.
اپوستولدار وعان بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «بارا بەر، ءورت سەنىڭ كۇنالى دەنەڭ جاتقان جەرىڭە جەتپەيدى. ال، قالا حالقىنا كەلەر بولساق، ونىڭ كۇناسىنىڭ مولدىعى مەن جاساعان جاۋىزدىقتارى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، ول ءوز شەشىمىن قابىلداپ قويدى. سوندىقتان، قالا قالايدا ورتكە ورانادى. بۇعان ءبىز ەشتەڭە ىستەي المايمىز». گ.تۋرسكيدىڭ جازۋى بويىنشا مەتس قالاسى تۇگەلدەي ورتەلىپ، تەك اپوستولداردىڭ ارا تۇسۋىنە بايلانىستى، اۋليە ستەفاننىڭ دەنەسى جاتقان شىركەۋ عانا امان قالعان.
گريگوري تۋرسكيدىڭ اڭگىمەسىنەن قۇداي مەتس قالاسىنىڭ تۇرعىندارىن اتيللانىڭ قولىمەن جازالاعانى بەلگىلى بولىپ وتىر. جانە بۇنداي وقيعالار از بولماعان بولۋى كەرەك. دەمەك، ونىڭ «قۇدايدىڭ قامشىسى» دەگەن اتقا يە بولۋى تەگىن ەمەس.
اتتيلا ەڭ الدىمەن قاراپايىم ادام، سودان سوڭ عانا پاتشا، مەملەكەت قايراتكەر ەدى. ول ارقاشان بولاشاقتى ويلادى. پريسكتىڭ ايتۋى بويىنشا بالگەرلەر عۇن پاتشاسىنا ونىڭ ەلىن وزىنەن كەيىن كەنجە ۇلى بيىككە كوتەرەتىنىن ايتقان ەكەن. عۇندارىڭ ۇلى پاتشاسى جۇمباق جاعدايدا يلديكو سۇلۋعا ۇيلەنگەن تويىنان سوڭ كوز جۇمدى.
اتتيلانىڭ ومىردەن وزۋى
اتتيلا كوز جۇمعان ءتۇنى ونىڭ جاۋى يمپەراتور ماركيان تۇسىندە اتتيلانىڭ سىنعان ساداعىن كورەدى كورەدى. سەبەبى اتتيلانىڭ جاۋىنگەرلەرى وسى قارۋدى كوپ قولداناتىن.
اتتيلا وتە سۇلۋ يلديكوعا ۇيلەنەدى. توي وتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە ءبىراز ۋاقىتى وتكەن سوڭ ساراي قىزمەتشىلەرى سەزىكتەنىپ، قاتتى داۋىستاپ ەسىكتى قاعادى دا جاۋاپ بولماعان سوڭ ەسىكتى بۇزىپ كىرەدى. ولار توسەكتە جاتقان اتتيلانى كورەدى. ول دەنەسىنەن قان كەتىپ كوز جۇمىپتى. قاسىندا كوزىن تومەن ءتۇسىرىپ جىلاپ وتىرعان قالىڭدىقتى كورەدى.
پاتشانىڭ باقيلىق بولعانىن بىلگەن عۇندار اتا سالتى بويىنشا شاشتارىن قىرقىپ بەتتەرىنە تەرەڭ جارا سالىپ قايعىرادى. وسىلايشا اتتيلاداي ايگىلى اسكەرباسى ايەلدەردىڭ داۋىستاپ جىلاۋىمەن ەمەس ناعىز ەرلەردىڭ قانىمەن جوقتالادى.
تاريحشى يوردان بىلاي دەپ جازادى: «پاتشانىڭ دەنەسى جىبەك شاتىردىڭ ىشىنە قويىلادى. سودان سوڭ كورگەندەردى تاڭ قالدىرارلىق سالتاناتپەن قوشتاسۋ ءراسىمى باستالادى. ىرىكتەلگەن اتتىلى جىگىتتەر ۇلكەن شەڭبەر قۇرىپ پاتشا دەنەسى جاتقان شاتىردى اينالىپ جۇرە باستايدى. شاتىردى اينالىپ ءجۇرىپ ولار جوقتاۋ جىرىن جىرلايدى: «عۇنداردىڭ ۇلى پاتشاسى، كۇشتى تايپالاردىڭ باسشىسى اتتيلا مۇڭزۇكۇلى! سەن ريم الەمىنىڭ ەكى يمپەرياسىن قورقىنىشقا بولەپ، ولاردىڭ باسشىلارىنىڭ جىل سايىن سالىق تولەپ تۇرايىق دەگەن وتىنىشتەرىن قابىل الىپ ەلدەرىن تالانۋدان قورعاپ قالدىڭ. وسىنداي ءىستى وڭ ناتيجەگە جەتكىزە ءبىلىپ، حالقىڭ ءدىن-امان تۇرعان كەزدە، سەن جاۋلاردىڭ سالعان جاراسىنان ەمەس، كوڭىل قۋانىشتان كوتەرىلگەندە، ەشقانداي جان اۋىرتپالىعىن سەزىنبەي دۇنيەدەن وزدىڭ. كەك الۋعا ەشقانداي سەبەپ جوق بولعاندىقتان سەنى ءولدى دەگەنگە كىم سەنە قويار ەكەن؟!»
وسىلايشا جوقتاۋ ايتقان سالت اتتىلار پاتشاسىنىڭ دەنەسى جاتقان شاتىردى ۇزاق ۋاقىت اينالىپ ءجۇردى. جوقتاۋ ايتىلىپ بولعان سوڭ عۇندار بيىك توبەنىڭ باسىنا شىعىپ ورنى تولماس ءولىم ءۇشىن قايعىرۋ مەن پاتشانىڭ قينالماي جان تاپسىرعانىنا قۋانۋ سياقتى قاراما-قايشى سەزىمدەر ارالاسقان كەڭ داستارحان باسىندا پاتشامەن قوشتاسۋ ءراسىمىن وتكىزدى.
ءتۇن ءوز يەلىگىن جۇرگىزىپ ابدەن قاراڭعى بولعان كەزدە ءۇش تابىتقا سالىنعان پاتشا دەنەسى جەر قوينىنا بەرىلدى. تابىتتىڭ العاشقىسى التىننان، ەكىنشىسى كۇمىستەن جاسالىنعان بولاتىن. ءۇشىنشىسى وتە قاتتى تەمىردەن قۇيىلعان ەدى. عۇنداردىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا ەكى تابىتتىڭ التىن مەن كۇمىستەن جاسالىنۋى ەكى ەلدى باعىندىرعانى، ال تەمىر تابىت كوپتەگەن تايپالاردى بىرىكتىرگەنىن بىلدىرەدى. تابىتتىڭ قاسىنا جاۋلارمەن بولعان شايقاستا قولعا تۇسكەن كوپتەگەن قارۋ-جاراق پەن بىرگە جالت-جۇلت ەتىپ ساۋلەسىن شاشقان باعالى تاستارمەن اشەكەيلەنگەن اسكەري زاتتار، پاتشا سارايىنداعى باعا جەتپەس بايلىقتار قويىلدى.
ۇلى عۇن حالقىنىڭ ۇلى وكىلىنىڭ قىسقاشا ءومىر تاريحى وسىنداي. بۇل ءار ازاماتى ءوزىن تەكتى ۇلتتىڭ وكىلى ەكەنىن سانالى تۇردە سەزىنەتىن ۇلكەن دە ءارى كۇشتى ەل قۇرعىسى كەلگەن ارمانشىل جاننىڭ تاريحى.
اتتيلا ءريمدى باسىپ العاندا تەودوز دەگەن ريمدىك اقسۇيەك عۇن پاتشاسىنا: - ءسىز قانداي تەكتى اۋلەتتىڭ ۇلىسىز؟ – دەگەن سۇراق قويىپتى.
سوندا اتتيلا بايىپپەن: - مەن تەكتى ۇلتتىڭ ۇلىمىن! – دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
ۇلى عۇن حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى اتتيلا مۇڭزۇقۇلىنىڭ ءومىر ۇستانىمى وسىنداي بولعان.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
