...Erte kúnde otty Kúnnen Gýn týǵan,
Otty Gýnnen ot bop oınap men týǵam, –
Maǵjan Jýmabaı. Qazaq aqyny.
Qazaqtyń babalary saq-skıfter, ǵundar men baıyrǵy túrkilerdiń qandaı bolǵany týraly burynǵy kezde jazylǵan ádebıetter az emes. Baıyrǵy tarıhshylardyń jazbalaryn «gýn», «hýn», «ýn» dep atalatyn, saqtardan keıin tarıh alańyna shyqqan ǵundar ózderin esh umytylmastaı iz qaldyrǵan. «Iskýsstvo zapadnoı Evropy» (Batys Eýropa óneri) atty kitap jazǵan ǵalym Lev Lıýbımov Noın-Ýla atty jerdegi qazba jumystary týraly bylaı baıandaıdy: «...bizdiń dáýirimizge deıingi ǵun basshylarynyń deneleri asa baılyqpen kómilgen jer. Onda qııal-ǵajaıyp qustardyń shaıqasy beınelengen keremet kilemder tabyldy (bul beınelerdiń oryndalý ádisi ataqty Pazyryq qorǵanynan tabylǵan baǵa jetpes týyndylardy eske túsiredi), salt attylar beınelengen matalar, qolshatyrlar, jaltyraqtatylǵan qasyqtar». Ǵalym sózin ary qaraı jalǵastyrady: «Sol kezgi basqa qorǵandarda... jibek matalardyń qaldyqtary tabylǵan, jaltyraqtatylǵan tabaqtar, qola aınalar, aq nefrıtten jasalǵan buıymdar».
Bunyń bári ǵundardyń óz dáýlettileri, ǵun sheberleriniń kilem toqyǵany, kilemdi tek qana toqyp qana qoımaı sol kilemderdiń betine saltattylardy beıneleýi, olardyń beıneleý óneriniń damý deńgeıiniń óte bıik bolǵanyn kórsetedi. Olar nefrıt syndy qymbat tastardy óńdeı alǵan, jaltyraqtatý ádisterin meńgergen, qolshatyrlar qoldanǵan. Basqalar ǵundarǵa salyq tólep turǵan, bunyń bári olardyń meleketiniń damyp, zor bedelge ıe bolǵanynyń kórinisi. Sondyqtan da órkenıeti bıik damyǵan el Attıla syndy uly tulǵanyn tarıhqa ákeldi.
Qazaqtar ǵun patshasy Attılany árdaıym bilgen. Qazaq halqy ǵundardy óz babalary dep tanyǵan. Ǵalym Shoqan Ýálıhan Attılaǵa úlken mán berip A.Terrıdiń 1856 jyly Parıjde shyqqan «Attıla tarıhy» atty kitabyn aýdarmaqshy bolǵan. Aqyn Maǵjan Jumabaıulynyń 1911-1922 jyldary aralyǵynda jazǵan «Paıǵambar» atty óleńinde:
...Erte kúnde otty Kúnnen Gýn týǵan,
Otty Gýnnen ot bop oınap men týǵam, –
degen joldar bar. Óleńge uly aqyn óz qolymen «Gýn – túrkiniń atasy» dep túsindirme jazǵan. Sovet ókimetiniń saıası shalǵysynyń aqynǵa qaharlana siltenýiniń bir sebebi osynda jatqan bolar. Iıa... sodan beri qazaqtar Attıla týraly tis jarmaı, uzaq ýaqyt únsiz qaldy.
Kóp jyldar ótken soń, jıyrmasynshy ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qazaq qoǵamyna Attılanyń esimin eske salǵan ádebıetshi ǵalym Rahmanqul Berdibaı boldy. Ol Muhtar Áýezuly murajaı-úıiniń janynan ashylǵan qoǵamdyq negizdegi «Halyq ýnıversıtetiniń» bir sabaǵyn ǵundardyń basshysy uly Attılaǵa arnady. Onyń bul áreketi ol kezde erlikke para-par bolatyn. Ári ǵalym úshin de ońaıǵa soqqan joq. Qazaq tilindegi Attıla týraly alǵashqy kitap Qazaqstan egemendigi jarııalaǵannan keıin jaryq kórdi.
Sonymen, 1911 jyly Sankt-Peterbýrg qalasynda jaryq kórgen «Voennaıa enıklopedııa» (Áskerı enıklopedııa) kitabynda «Oǵan Eýropa óziniń saqtalynyp qalǵanymen qaryzdar...» dep baǵa berilip, álem moıyndaǵan Attıla, kim edi?
Vızantııa elshiliginiń quramynda bolyp Attılany kózimen kórgen Prısk Panııskıı, ol týraly bylaı jazǵan: «….Romýl aıtqandaı Skıfter elinde, jáne basqa elderde de patshalyq qurǵandardyń eshqaısysy da osyndaı qysqa ýaqyt aralyǵynda Attıladaı uly jetistikterge qol jetkize alǵan joq. Onyń qaramaǵyndaǵy elder muhıttaǵy qanshama araldarǵa deıin kósilip jatyr... jáne ol Rımdi ózine salyq tóleýge májbúr etti. Biraq bunymen qanaǵat etpeı, ol óz memleketin budan da ary keńeıtip Parsy eline joryq jasamaq...».
Iıa, ǵun órkenıetiniń órleýiniń ózindik joly boldy. Ǵundar damyǵan memleket qurdy. Olardyń eli shynynda da keń baıtaq bolatyn. Bundaı damý satysyna olar qalaı jetti? Bul máselede kóp nárse birinshi basshyǵa, onyń jeke basynyń qabylettiligine baılanysty edi. Tarıhta Attıla týraly kóbinese onyń qandaı adam, qandaı memleket qaıratkeri ekeni emes, qandyqol jaýlap alýshy, qatygez, jaýyz ekeni kóbirek aıtyldy. Ǵun patshasy sondaı boldy ma? Ol sondaı bolsa qalaısha úlken ári kúshti memleket qura bildi?
Attıla maqtaǵan belgisiz aqynnyń myndaı óleńi búgingi kúnge jetip otyr:
«ATILLA BASTAǴAN TAIPALAR ODAǴYNYŃ
KÚShTILIGI TÝRALY ESTELIK»
Baýyrlarym, álemniń úshinshi bóligi Eýropa dep atalady. Onda
Turmysy men senimimen, esimimen, tilimen jáne ádet-ǵurpymen
Árqaısysy erekshelenetin, túrli halyqtar mekendeıdi:
Olardyń ishindegi Pannonııany mekendegen bir halyq óte ózgeshe,
Ǵundar dep olardy, biz jıi atap ádettengenbiz.
Bul halyq óte kúshti ári erligimen dańqy shyqqan edi.
Kórshi elderdi ǵana baǵyndyryp qoımaı
Ol Muhıtqa deıin jetti. Bas ıip beıbitshilik suraǵandarǵa
Odaq sılap, baǵynbaǵandardy kúlge orady.
Kóp ǵasyrlar boıy, ol myqty ári kúshti bılik ornatty.
Al búginderi ǵundardyń tájin kıgen Attıla, damyl tappaı
Tynyshtyqty tárk etip, ózine jańa jeńisterdi izdeýde.
(Aýdarǵan – B.Ospan.)
Osy óleńdi oqyǵan kimde bolsa eýropalyq aqynnyń Attıla men onyń eli týraly jaqsy pikirde bolǵanyn túsineri sózsiz. Aty beımálim aqyn ǵasyrlar ótkennen soń óziniń bul oıymnen HH ǵasyrdyń ǵalymynyń ǵundar týraly mynadaı pikiri úndes bolatynyn bilgen joq: «Dalanyń jaýlap alý aǵysy ózimen birge týǵan jeriniń keń alqaptarynda paıda bolyp gúldegen mádenıetiniń demin aınalasyn toltyra salqyn samal jeldiń jańa lebimen birge alyp keldi».
Iıa, bul ras edi. Sebebi jańa jerlerdi tek qarýmen jáne qara kúshtiń kómegimen basyp alý múmkin bolǵanmen uzaq ustap turý múmkin emes. Al jolyndaǵynyń bárin joıyp jiberý ózderine tıimsiz ekenin ǵundar jaqsy túsingen. Árıne Attıla men onyń úzeńgilesterin jabaıy etip kórsetýge tyrysqandar da boldy, biraq bul shyndyqqa janaspaıtyn edi. Ǵalym V.Savýkova Grıgorıı Týrskııdiń «Istorııa Frakıı» (Frakııa tarıhy) atty kitabyna Attılanyń qarsylastary týraly túsiniktemesinde bylaı dep jazady: «Aeıı Batys Rım ımperııasynyń soltústik aımaqtaryn saqtap qalý úshin, vestgottar, frankter jáne býrgýndtardyń jabaıy taıpalaryn bilgirlikpen paıdalana bildi. 401 jyly Attıla basqarǵan ǵun qolyna qarsy rımdikterdiń áskerin jáne olardyń jabaıy odaqtastaryn Katalýn dalasynda bolǵan atyshýly shaıqasta basqardy». Ǵalym Attılanyń jabaıylarǵa qarsy soǵysqany týraly anyq jazǵan. Demek jabaıylarǵa qarsy soǵysqan Attılany jabaıy deýge negiz joq.
Al Attılanyń qarsylasy Aeıı óte zymııan ári qý bolatyn. Katalýn shaıqasynan keıin ol Torısmodany baýyryń taqqa otyryp qoıýy múmkin degen óziniń oıyna sendirip eline qaıtaryp jiberedi. Aeııdiń bul qylyǵyn Grıgorıı Týrskıı qýlyq dep ashyq jazǵan: «Osyndaı qýlyqpen Aeıı frankterdiń korolin de ketirdi. Olar ketken soń, shaıqastan keıingi oljanyń bárin jınap jeńimpaz retinde oraldy». Iıa, tarıhshynyń bergen baǵasy osy, Aeıı jeńimpaz bolyp emes, «jeńimpaz retinde» oraldy. Demek ol Katalýn shaıqasynda jeńiske jete alǵan joq.
Osy jerde aıta ketetin taǵy bir nárse, G.Týrskıı óz jazbalarynda tarıhshy Renat Frıgerıdtiń Aeııdiń ómir joly qalaı aıaqtalǵanyn da keltirgen: «Imperator Valentıan ertjetken soń, ózin Aeıı bılik úshin óltirýi múmkin ekenin boljamdap, Aeııdi óltirdi».
Al ne istese de aldyn ala jaqsylap jospar túzetin uly qolbasshy Attıla úshin Katalýn dalasyndaǵy shaıqas tek kóp shaıqastardyń biri ǵana edi. Sondyqtan ol shaıqastyń barysyna qaraı otyryp ony ary qaraı jalǵastyrýdy durys dep sanamaǵan edi. «Attıla bul shaıqastan óziniń az qalǵan jaýyngerlerimen qalady» dep pikir bildirgen G.Týrskıı ary qaraı ózine-ózi qarasy oı bildiredi: «Osydan az ýaqyttan soń ǵundar Akvıleıany basyp alyp, órtep qıratty. Sodan soń olar shaıqastaryn jalǵastyra otyryp búkil Italııanyń basyp ótip eldi ábden jutatty». Júıeli túrde oılaıtyn kim bolsa da bul sózderdi oqyǵan soń: Sonda «az jaýyngerimen qalǵan Attıla» qalaısha Akvıleıany basyp alǵanymen qoımaı búkil Italııada shaıqastar júrgizýge qandaı múmkindigi bar edi, dep suraq qoıýy sózsiz ǵoı?!
Attıla týraly burynǵy kezderi teris pikirlerdiń qalyptasýy nelikten? Sebebi Attıla asqan daryndy tulǵa edi. Jaýlary bolsa onyń osy basymdylyǵyn moıyndap talap etken mólsherde salyq tóleýge májbúr boldy. Sondyqtan rımdikterdiń ony jaqtyrmaı Attılanyń aty júrgen jerde shóp óspeıdi, degeni túsinikti de. Olardyń bul sózine Attıla: «Rımdikter maǵan ne tilese ózderiniń basyna sol kelsin» dep naqty da laıyqty jaýap qatqan.
Sonymen Attıla men ol basqarǵan ǵundar qandaı bolǵan?
Babalar saltyn buljytpaı ustanǵan Attıla basqalaran da sony talap etken. Onyń elshileri ǵundardyń ádet-ǵurpy boıynsha at ústinde otyryp kelissóz júrgizgen. Sondyqtan basqa memlekettiń elshileri de buǵan moıynsunýǵa májbúr bolǵan. Prısk Panııskııdiń kýáligi: «Olar jıynyn qala syrtynda at ústinde otyryp jasady, sebebi... jaıaý júrip kelissóz júrgizý olardyń saltyna jat bolatyn; sondyqtan rım elshileri de skıfterge barǵanda osy saltty ustandy».
Atılla kelissózderdi ózi júrgizgen. Onyń qaramaǵynda hatshylary men tilmashtary boldy. Kerek jaǵdaıda ol elshilerdi basqa elderge jumsaıtyn. Prısk rımdikterdiń ǵundarǵa salyqty qandaı mólsherde tólegenin, jáne salyqtyń mólsheriniń árdaıym ulǵaıyp otyrǵanyn jazǵan: «Kelisim sharttary múltiksiz oryndalýy jáne rımdikter jaǵy jyl saıyn jeti júz lıtr mólsherde altyn salyqtyń patshalyq skıfterge tólenýi kúshinde qalýy tıis bolatyn (burynǵy salyq somasy úsh júz elý lıtr edi)».
Attıla sózge keremet sheshen boldy: «Qarańdar! Jaýlar senderdiń tegeýrinderińnen esi shyqty: olar opyq jeýge kesh qalyp, bas saýǵalaý úshin bıigirek tóbeler izdep, qorǵandarǵa tyǵylyp aman qalý úshin jalbarynýda. Rımdikterdiń qarýy qanshalyqty jeńil ekeni: olar úshin qalqandaryn tasbaqasha túzep saptaryn qabystyrǵanda alǵashqy jaraqat túgili, kádimgi shańnyń aýyr kórineri ózderińe belgili. Kim jaraqattansa da jaýyn jer jastandyrýǵa tyrmysýy shart, egerde saý bolsa jaýynyń qanyn shóli qanǵansha ishsin. Jeńiske jetemin degenderge jebe darymaıdy...
Men birinshi bolyp oǵymdy jaýǵa jusaımyn. Eger Attıla shaıqasqanda kimde-kim áreketsiz qalsa, ony óldige esepteńder».
Attıla uly qolbasshy ǵana emes, ol bilikti uıymdastyrýshy da boldy. Onyń áskeri árdaıym qarý-jaraqtyń jańa jetistikterin der kezinde paıdalanyp otyrdy. Qarýdyń nebir túrleri men saýyttardyń jasalýy bir izge qoıyldy. Onyń qol astynda jaýyngerlermen qatar soǵys barysynda qoldanatyn tas atatyn qurylǵylar men mashınalardy jasaıtyn sheberler de boldy. Tarıhshy Naıss qalasyna jasalǵan shabýyldy bylaısha sýretteıdi: «...óz jasaqtaryna qalanyń oń jaǵyn aınalyp aǵatyn ózennen ótýdi jeńildetý úshin kópir saldy, jáne dońǵalaqtardyń ústine ornatylǵan bórenelerden jasalǵan yńǵaıly mashınalardy jetkizdi; olardyń ústinde turǵandar qalanyń dýalynyń ústinde turǵan qalany qorǵaýshylardy atqylady...». Ǵundardyń bundaı mashınalary kóp boldy.
Attılanyń bıligi tusynda sáýlet óneri jaqsy damydy: «Ózennen ótken soń biz úlken eldi mekenge jettik. Jurttyń aıtýynsha jaqsylap súrgilengen aǵash bórenelerden turǵyzylǵan Attılanyń bul jerdegi saraılarynyń kórkemdigi basqa jerdegilerden álde qaıda artyǵyraq, jáne aınala turǵyzylǵan aǵash dýaldar qorǵanys úshin emes, ádemilik úshin jasalynǵan edi»; «...men Attılanyń saraıyna onyń jubaıy úshin ákelgen syılarymdy ala keldim... dýaldyń ishinde bir-birine ádemi qııýlastyrylyp oıý oıylǵan aǵashtardan turǵyzylǵan ǵımarattar, jáne keremet súrgilenip turǵyzylǵan bóreneler dóńgelene bıikke kóterilip turdy... edenge júrýge arnalǵan kıizden jasalynǵan tósenish kilemder jaıylǵan».
Attılanyń ózi ómirge sanaly kózqarasta boldy. Ol úshin baılyq eshqashan basty qundylyq bolǵan joq. Sebebi ol qalasa jan-jaǵynyń bárin altynǵa toltyrýǵa múmkindigi mol edi: «Attıla bizdi Skotta arqyly shaqyrdy, mine biz onyń shatyry astyna jaqyndadyq... Kirýge ruqsat alǵan soń, biz aǵashtan jasalǵan taqtyń ústinde otyrǵan Attılany kórdik».
«Atıllaǵa aǵash tabaqqa salynǵan etten basqa taǵam ákelingen joq. Jáne barlyq jaǵdaıda da ol qanaǵatshylyq tanytyp otyrdy: mysaly, qonaqtarǵa altyn-kúmisten jasalynǵan tabaqtar tartylyp atty, al onyń ydysy aǵashtan jasalynǵan edi. Kıimi de basqalardykinen artyq emes, kózge uryp turǵan eshteńesi joq; beline asynǵan qylyshy da, aıaq kıimi de, atynyń júgeni de basqa skıfterdikindeı altyn jáne baǵaly tastarmen ádiptelmegen edi».
Ol patsha bolsa da, onyń qasyna baryp sóılesýge bolatyn: «...men kele jatqan kópshilikti kórdim, jáne osy jerde Attılanyń jurt aldyna shyǵatyny týraly aıtylyp jatty; ol saraıynan salıqaly keıippen shyqty... kópshilik onyń qasyna jaqyndaı bastady, aryzdary barlar odan ádildik surap degenderine jetip jatty. Sodan soń ol saraıyna qaıtyp kelgen elshilerdi qabylaýǵa kiristi».
Attıla óziniń qaı kezde ǵumyr keship jatqanyn, óziniń kimdermen elshilik qarym-qatynas jasap, hat jazysyp júrgenin, jaýlarynyń qandaı ekenin jaqsy biletin: «Rımdikter osy kelisim-shart jasaǵan bolyp ótirik múláıimsıdi»; «olar ózderine óte aýyr tıetin salyq tóleýdiń sharttarymen kelisý sebebi, olardyń tabystary men patshalyq qazynasy qajetti ister úshin emes esh maqsatsyz kóńildi kórsetilimderge, aqylǵa sımaıtyn saltanatqa jáne basqa jaǵdaıda eshqandaı esi durys adam shydaı almaıtyn soraqylyqtarǵa jumsaldy».
Attıla beıbit ómir súrgisi keldi. Biraq ol kezde olaı bolýy múmkin emes edi. Kópshilik ǵundar tek soǵysty kásip etti dep oılaıdy. Al shynynda olar bebit ómirdi basqalardan kóbirekańsady. Attıla ǵun halqynyń tynysh ómir súrýi men urpaǵyn ósirip, úıler turǵyzý múmkindigine ıe bolýy úshin bar kúsh-jigerin jumsady. Attıla basqarǵan kezde ǵundar ózderiniń qandaı sheber ári eńbekqor ekenin kórsete bildi: «Attılanyń bul jerdegi saraılarynyń kórkemdigi basqa jerdegilerden álde qaıda artyǵyraq, jáne aınala turǵyzylǵan aǵash dýaldar qorǵanys úshin emes, ádemilik úshin jasalynǵan edi»; «Istr ózeni arqyly júzip ótkizýshiler bizderdi óz qoldarymen aǵashtan oıyp jasaǵan qaıyqtaryna otyrǵyzyp alyp júrdi».
Ǵundar bilimge jáne kóp til bilýge jaqyn boldy: «óz tilimen qatar, olar got jáne avson tilderin tez úırenedi».
Ǵundar tazalyqty qurmet tutatyn, olardyń monshalary da boldy: «...dýaldan alys emes jerde Attıladan keıingi bedeldi adam Onegesıı turǵyzǵan monshany kórdik. Monshaǵa kerek tastardy ol peondardyń jerinen jetkizipti».
Ǵundar basqa kásippen qatar balyq aýlaýmen de shuǵyldanǵan: «bir adamdar Atılla berip jibergen balyqtardy ákelip berdi».
Attıla óziniń basqa adamdardan artyq emes ekenin túsine bildi. Sonymen qatar ol óz moınyna qandaı jaýapkershiliktiń aýyrtpalyǵy túskenin jaqsy sezindi. Ol óz qaramaǵyndaǵylarǵa jaqyn bolǵysy keldi: «Uzyn da juqa appaq mata jamylǵylardy ustaǵan qyzdar qatary; ár jamylǵynyń eki jaǵynan qatar kele jatqan sany jeti nemese odan da artatyn qyz-kelinshekter skıf ánderin shyrqaýda; bundaı matalardy ustaǵan qyzdardyń qatary kóp edi. Attıla Onegesıdiń úıine jaqyndaǵanda onyń aldynan túrli tamaq, endi bireýleri sharap (bul skıfterdiń saltynda úlken qurmet sanalady) usynǵan adamdar ony qurmetpen qarsy alyp dám tatýyn ótindi. Óziniń syıly adamynyń kóńilin jyqqysy kelmegen Attıla at ústinde otyryp taǵamnan dám tatty... Usynylǵan tabaqqa ernin tıgizip ol saraıyna attandy...».
Eýropada ǵun memleketiniń patshasy Atılla týraly «Qudaıdyń qamshysy» degen pikir bar. Demek, Eýropa halyqtary Atıllany tek jaýlap alýshy retinde ǵana emes jaratýshynyń qalaýyn, ádilettilikti ornatýshy retinde de bilgen. VI ǵasyrdyń 594 jylyna deıin ǵumyr keshken óz zamanynyń bilimdi adamy, epıskop Grıgorıı Týrskıı «Frankter tarıhy» atty eńbeginde Franııanyń soltústik-shyǵysynda ornalasqan Me qalasy jaıynda qyzyq oqıǵany baıandaǵan: «Sonymen, keıbireýlerdiń aıtýynsha ǵundar Pannonııadan shyǵyp, ...pasha meıramynyń qarsańynda Me qalasyna keldi. Olar qalany órtke orady, halyqty qylyshtarynyń ushymen qyrdy. Al dindarlardy shirkeý tórinde óltirdi. Búkil qalada áýlıe Stefannyń shirkeýinen basqa saý jer qalmady.
Jurttyń aıtýynsha ǵundar qalaǵa kirmeı turǵan kezde, bir dindarǵa mynadaı aıan berilgen eken. Áýlıe Stefan apostoldar Petr jáne Pavlmen sóılesipti. Áýlıe Stefan: «senderden tileıtinim bir ǵana nárse, Me qalasyn jaýlardyń órtinen saqtaı kórińder, sebebi bul qalada mendeı kúnáHardyń denesi jatyr. Halyq meniń Qudaıdyń aldynda sál de bolsa baǵam bar ekenin bilsin. Al, eger halyqtyń kúnási kóp bolyp qalany otqa orandyrmaýǵa bolmaıtyndaı jaǵdaı týsa, onda meniń denem jatqan shirkeý aman qalsynshy», dep ótinipti.
Apostoldar oǵan bylaı dep jaýap beredi: «Bara ber, órt seniń kúnáli deneń jatqan jerińe jetpeıdi. Al, qala halqyna keler bolsaq, onyń kúnásiniń moldyǵy men jasaǵan jaýyzdyqtary Qudaıdyń qulaǵyna jetip, ol óz sheshimin qabyldap qoıdy. Sondyqtan, qala qalaıda órtke oranady. Buǵan biz eshteńe isteı almaımyz». G.Týrskııdiń jazýy boıynsha Me qalasy túgeldeı órtelip, tek apostoldardyń ara túsýine baılanysty, áýlıe Stefannyń denesi jatqan shirkeý ǵana aman qalǵan.
Grıgorıı Týrskııdiń áńgimesinen Qudaı Me qalasynyń turǵyndaryn Atıllanyń qolymen jazalaǵany belgili bolyp otyr. Jáne bundaı oqıǵalar az bolmaǵan bolýy kerek. Demek, onyń «Qudaıdyń qamshysy» degen atqa ıe bolýy tegin emes.
Attıla eń aldymen qarapaıym adam, sodan soń ǵana patsha, memleket qaıratker edi. Ol árqashan bolashaqty oılady. Prısktiń aıtýy boıynsha balgerler ǵun patshasyna onyń elin ózinen keıin kenje uly bıikke kóteretinin aıtqan eken. Ǵundaryń uly patshasy jumbaq jaǵdaıda Ildıko sulýǵa úılengen toıynan soń kóz jumdy.
ATTILANYŃ ÓMIRDEN OZÝY
Attıla kóz jumǵan túni onyń jaýy ımperator Markıan túsinde Attılanyń synǵan sadaǵyn kóredi kóredi. Sebebi Attılanyń jaýyngerleri osy qarýdy kóp qoldanatyn.
Attıla óte sulý Ildıkoǵa úılenedi. Toı ótken kúnniń erteńine biraz ýaqyty ótken soń saraı qyzmetshileri seziktenip, qatty daýystap esikti qaǵady da jaýap bolmaǵan soń esikti buzyp kiredi. Olar tósekte jatqan Attılany kóredi. Ol denesinen qan ketip kóz jumypty. Qasynda kózin tómen túsirip jylap otyrǵan qalyńdyqty kóredi.
Patshanyń baqılyq bolǵanyn bilgen ǵundar ata salty boıynsha shashtaryn qyrqyp betterine tereń jara salyp qaıǵyrady. Osylaısha Attıladaı áıgili áskerbasy áıelderdiń daýystap jylaýymen emes naǵyz erlerdiń qanymen joqtalady.
Tarıhshy Iordan bylaı dep jazady: «Patshanyń denesi jibek shatyrdyń ishine qoıylady. Sodan soń kórgenderdi tań qaldyrarlyq saltanatpen qoshtasý rásimi bastalady. Iriktelgen attyly jigitter úlken sheńber quryp patsha denesi jatqan shatyrdy aınalyp júre bastaıdy. Shatyrdy aınalyp júrip olar joqtaý jyryn jyrlaıdy: «Ǵundardyń uly patshasy, kúshti taıpalardyń basshysy Attıla Muńzukuly! Sen Rım áleminiń eki ımperııasyn qorqynyshqa bólep, olardyń basshylarynyń jyl saıyn salyq tólep turaıyq degen ótinishterin qabyl alyp elderin talanýdan qorǵap qaldyń. Osyndaı isti oń nátıjege jetkize bilip, halqyń din-aman turǵan kezde, sen jaýlardyń salǵan jarasynan emes, kóńil qýanyshtan kóterilgende, eshqandaı jan aýyrtpalyǵyn sezinbeı dúnıeden ozdyń. Kek alýǵa eshqandaı sebep joq bolǵandyqtan seni óldi degenge kim sene qoıar eken?!»
Osylaısha joqtaý aıtqan salt attylar patshasynyń denesi jatqan shatyrdy uzaq ýaqyt aınalyp júrdi. Joqtaý aıtylyp bolǵan soń ǵundar bıik tóbeniń basyna shyǵyp orny tolmas ólim úshin qaıǵyrý men patshanyń qınalmaı jan tapsyrǵanyna qýaný sııaqty qarama-qaıshy sezimder aralasqan keń dastarhan basynda patshamen qoshtasý rásimin ótkizdi.
Tún óz ıeligin júrgizip ábden qarańǵy bolǵan kezde úsh tabytqa salynǵan patsha denesi jer qoınyna berildi. Tabyttyń alǵashqysy altynnan, ekinshisi kúmisten jasalynǵan bolatyn. Úshinshisi óte qatty temirden quıylǵan edi. Ǵundardyń túsindirýi boıynsha eki tabyttyń altyn men kúmisten jasalynýy eki eldi baǵyndyrǵany, al temir tabyt kóptegen taıpalardy biriktirgenin bildiredi. Tabyttyń qasyna jaýlarmen bolǵan shaıqasta qolǵa túsken kóptegen qarý-jaraq pen birge jalt-jult etip sáýlesin shashqan baǵaly tastarmen áshekeılengen áskerı zattar, patsha saraıyndaǵy baǵa jetpes baılyqtar qoıyldy.
Uly ǵun halqynyń uly ókiliniń qysqasha ómir tarıhy osyndaı. Bul ár azamaty ózin tekti ulttyń ókili ekenin sanaly túrde sezinetin úlken de ári kúshti el qurǵysy kelgen armanshyl jannyń tarıhy.
Attıla Rımdi basyp alǵanda Teodoz degen rımdik aqsúıek ǵun patshasyna: - Siz qandaı tekti áýlettiń ulysyz? – degen suraq qoıypty.
Sonda Attıla baıyppen: - Men tekti ulttyń ulymyn! – dep jaýap beripti.
Uly ǵun halqynyń uly perzenti Attıla Muńzuqulynyń ómir ustanymy osyndaı bolǵan.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly
