قازاقستاندا «كىشى وكتيابر» رەۆوليۋتسياسىن جاساۋدى قولعا العان گولوششەكين وزىمبىلەرمەندىك ۇردا-جىق ساياساتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن وزىنە قارسى تۇرا الاتىن ۇلت قايراتكەرلەرىن ساياسي بيلىكتەن ىعىستىرۋدى كوزدەدى
بيلىك باسىنداعى ۇلتشىل قايراتكەرلەردەن س. قوجانوۆ ماسكەۋگە وقۋعا، س. سادۋاقاسوۆ تاشكەنتكە قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنا ديرەكتورلىققا، ن. نۇرماقوۆ ورتالىق باسقارۋ اپپاراتىنا سىپايى تۇردە «شىعارىپ سالىنعان» بولسا، ج. مىڭباەۆ، ى. مۇستامباەۆ، جانە ت.ب. كوپتەگەن ۇلت كوممۋنيستەرى ءبىر قىزمەتتەن ەكىنشى قىزمەتكە «سىرعىپ» وتىردى. وزىنە قارسى كەلەتىن ۇلت قايراتكەرلەرىنەن وسىنداي جولدارمەن «قۇتىلعان» گولوششەكين ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنا بىلەك سىبانا كىرىستى. 1929 جىلى جاڭاقورعان اۋداندىق پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىلىعىنا بۇرىن سىرداريا وكرۋگى بادام اۋپارتكومىندا حاتشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن قيلىباي كوسەۋباەۆتىڭ كەلۋى جاعدايدى تۇزەي قويعان جوق. ونىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن مىندەت – اۋدانداعى ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىن تەز ارادا اياقتاۋ بولدى.
مەملەكەتتىك جوسپار بويىنشا اۋدانداعى ۇجىمداستىرۋدى 1932 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن اياقتاۋ بەلگىلەنگەن بولاتىن. وسى كەزەڭدە ۇجىمداستىرۋدى تەز اياقتاۋ ءۇشىن اۋدانداردىڭ، وكرۋگتەردىڭ اراسىندا باسەكە جارىس ورىن الدى. ول باسەكە جارىستى ولكەلىك كوميتەتتىڭ ءوزى قولداپ وتىردى. ناۋقاندى تەز ارادا، ۇيىمشىلدىقپەن اياقتاعانداردىڭ اتىنا باسشىلىق تاراپىنان ماقتاۋ، ماراپاتتاۋ ايتىلىپ جاتتى. وسىنداي اتان جارىسقا قوسىلعان اۋپارتكوم حاتشىسى ق. كوسەۋباەۆ ۇجىمداستىرۋدىڭ ەرىكتىلىك ءپرينتسيپىن اياققا باسىپ، ناۋقاندى مەرزىمىنەن ەكى جىل بۇرىن اياقتاۋعا قول جەتكىزدى. سول كەزدە جاڭاقورعاندا پايدا بولعان 30-عا جۋىق كولحوزدىڭ ءبارى دە اكىمشىلىك جولمەن اسىعىس ۇيىمداستىرىلعاندىعىن ارحيۆتىك قۇجاتتار ايعاقتايدى. ەكونوميكالىق الەۋەتى ءالسىز ەكپىندى، ەلتاي، مايشى، تاقىركول، جاڭاارىق، ت.ب. كولحوزدار العاشقى كەزدە جوعارىدان بەرىلگەن تىم كوتەرىڭكى ەگىن ەگۋ جوسپارىن ورىنداي المادى. ويتكەنى، جەردى وڭدەۋگە كۇش-كولىك، ەگىن ەگۋگە تۇقىمدىق استىق جەتىسپەدى. وسىنداي قيىندىقتاردان كوپتەگەن كولحوزدار ۇيىمداسپاي جاتىپ تاراپ كەتىپ جاتتى.
سوۆەتتىك توتاليتارلىق بيلىكتىڭ حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ مىندەتتەرىن ىسكە اسىرۋدا قولدانعان ەڭ باستى جۇمىس ءادىسى – موبيليزاتسيالاۋ دەپ ايقىندالادى. ونىڭ ءمانىسى كەز كەلگەن شارانى ىسكە اسىرۋدى ناۋقانعا اينالدىرىپ، حالىقتى دا، بيلىك ورگاندارىن دا سوعان جۇمىلدىرۋ بولاتىن. وسى جۇمىس ءتاسىلى نەگىزىنەن قورقىتۋ، ۇركىتۋ، قىسىم جاساۋ، جازالاۋ سياقتى تەررورلىق ءادىس-تاسىلدەرگە جۇگىنگەندىكتەن دە بەلگىلى ءبىر ناۋقاندى اتقارۋدا العاشقى كەزدە ءوز ناتيجەسىن بەرەتىن. بىراق تەررورلىق ارەكەتتەر كۇشەيگەن سايىن، ناۋقانداردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ زاڭدىلىعىنا سىيمايتىن داڭعازاعا اينالۋىنان ول ءتاسىلدىڭ تيىمدىلىگى ازايا بەردى. سونىڭ ءبىر عانا مىسالى، كۇشتەپ ۇيىمداستىرۋ مەن وتىرىقشىلاندىرۋدىڭ بارىسىندا جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتكەن كولحوزداردىڭ قالاي تەز قۇرىلسا، سولايشا تەز تاراپ كەتۋى. وسى جىلدارداعى ەت جانە استىق سالىعى دا جۇمىلدىرۋشىلىق جۇمىس ءتاسىلىنىڭ بارىسىندا كوشپەلى شارۋاشىلىقتاردى شىن مانىندە تاقىرعا وتىرعىزدى. ناتيجەسى – اشارشىلىق، سالدارى – تۋعان مەكەنىن تاستاپ، اۋا كوشۋشىلىك.
اشارشىلىق القىمنان الىپ تۇرعان كەزدە، ياعني 1931 جىلى اۋدانعا ءارى زاڭ، ءارى اگرونوم ماماندىقتارىن قوسا مەڭگەرگەن، جاڭاقورعان اۋدانىنىڭ تۋماسى ءابسۇلتان ەرجىگىتوۆ كەلىپ، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءارى جەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. سونىمەن بىرگە ول ولكەلىك ۇجىمشارلار وداعى اۋداندىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن دە قوسا اتقاردى.
بۇعان دەيىن ءابسۇلتان ەرجىگىتوۆ تۇركىستان ۋەزدىك پارتيا كوميتەتى مەن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولدى. سىرداريا گۋبەرنيالىق سوتىندا، قازاق اسسر ورتالىق ساۋدا باسقارماسىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى. جاڭاقورعانعا كەلەر الدىندا قىزىلوردا وكرۋگتىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارعان.
ءا. ەرجىگىتوۆ اۋدانعا كەلىسىمەن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن شۇعىل قولعا الادى. سول كەزدە ەگىلۋگە ءتيىستى جەر 6500 گا بولسا، ال قولدا بار تۇقىم نەبارى 2500 گەكتارعا عانا جەتەتىن ەدى. وسى جاعدايعا قانىققان ول اۋدان اكتيۆتەرىن جيناپ الىپ، حال-جاعدايدى حالىققا اشىپ ايتىپ ءتۇسىندىرۋدى تاپسىرادى. سونىڭ ناتيجەسىندە تۇقىم جەتكىلىكتى جينالىپ، جوسپارلى ەگىن تولىق ەگىلىپ، بيدايدان ويداعىداي ءونىم الىنادى. سول جىلى اۋداندا 2820 گا ماقتا ەگىلىپ، ماقتادان اۋداننىڭ ابىرويى ارتا ءتۇستى. ءا. ەرجىگىتوۆ كەزىندە جوعارى پارتيا مەكتەبىن بىتىرگەن، تاشكەنتتە رابفاكتى تامامداعان. سوۆەتتەردىڭ بۇكىلقازاقستاندىق ءVى، ءىح سەزدەرىنە دەلەگەت بولىپ قاتىسقان.
1931-1932 جىلدارى اشارشىلىقتىڭ اۋىر زاردابىن باستان كەشىرگەن سىر وڭىرىندە ەگىنشىلىكتى دامىتۋعا دەگەن بەتبۇرىس 1933 جىلدان باستالدى. بۇل بەتبۇرىس 1929-1932 جىلدارى جالاڭ ۇراندارمەن قۇرىلىپ، جالاڭاش ەنتۋزيازممەن جۇمىس ىستەپ جاتقان كولحوزداردىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىن ارتتىرۋعا باعىتتالدى. ەڭ باستىسى كولحوزدارعا مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاي، ماتەريالدىق جانە تەحنيكالىق كومەك كورسەتىلە باستادى.
جاڭاقورعاندا اۋىلشارۋاشىلىعىن وندىرىستىك نەگىزدە دامىتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى ەگىستىك جەرلەردى سۋلاندىرۋ ەدى. 1933 جىلى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو ماجىلىسىندە كۇرىش وراعى جانە مەملەكەتكە استىق تاپسىرۋ قورىتىندىلارى ارنايى قارالىپ، جوسپاردىڭ ورىندالماۋ سەبەپتەرىنە تالداۋ جاسالعان. كۇرىش القاپتارىنىڭ ازدىعى، سۋلاندىرۋ جۇيەلەرىنىڭ توزىعى جەتكەندىگى كوزگە ۇرىپ تۇر ەدى. ماسەلەنىڭ شەشىمى – سۋلاندىرۋ جۇيەلەرىن جاڭالاۋ، جاڭادان ارىقتار قازىپ، جاڭا ەگىس القاپتارىن يگەرۋ ەكەندىگى ايقىن.
بۇنداي قۇرىلىستاردى جۇرگىزۋدە جۇمىسشىلاردى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە عان قارجى قارالعان. باسقا شىعىندارعا قارجى بولۋگە ۇكىمەتتىڭ نيەتى بولعانىمەن مۇمكىندىگى جوق ەدى. دەمەك، پارتيالىق بيلىك سىر بويىنداعى اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋ شارالارىن ىسكە اسىرۋدا جۇمىلدىرۋشىلىق تاسىلگە جۇگىنگەنى بايقالادى. جۇمىسشىلارعا جالاقى بەرىلمەيدى، قاراپايىم تۇرمىستىق جاعدايلار جاسالمايدى، تەك قانا ەڭبەكاقى رەتىندە ازىق-تۇلىك بەرىلەدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ جەرگە تاڭىلعان كرەپوستنوي شارۋالارى سياقتى كولحوزدارعا مۇشە بولىپ ەنگەن شارۋالار امال جوق ەڭبەك مىندەتكەرلىكتەرىن وتەۋگە ءماجبۇر بولادى.
كولحوزعا كىرمەگەندەردىڭ جايى – قوعامنان بارىنشا وقشاۋلانعان «جەكە تۇر» حال. قورقىتىپ-ۇركىتۋ، جەر اۋدارۋ، تيەسىلى سالىق مولشەرىن ارتتىرۋ ارقىلى ازاماتتىق قۇقى اياقاستى ەتىلگەندەردىڭ ايانىشتى ءحالى ەڭبەك مىندەتكەرلىگىنەن باس تارتقان كولحوزشىلاردىڭ «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەپ اۋىر بەينەتتىڭ قامىتىن كيۋىنە يتەرمەلەيدى. ارينە، بۇلار ماسەلەنىڭ سىرت كورىنىسى. بىراق وسىنداي جانقيارلىق اۋىر بەينەت ءوز بولاشاعى ءۇشىن جاسالىپ جاتقانىن حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ، حالىقتىڭ بويىنداعى ەرتەڭگى جارقىن بولاشاققا دەگەن سەنىمدى وياتۋ از شارۋا ەمەس. ەرتەڭگى كۇنگە نىق سەنىم كوڭىلىنە ۇيالاعان ادام عانا جانقيارلىق ەرلىككە بارا الادى. پارتيا ۇيىمدارى الدىندا تۇرعان مىندەت ەندىگى كەزەكتە وسىنداي ناقتى ماسەلەلەرمەن الماستىرىلدى.
«اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا-تۇياق قالماسىن»، «قاپتىڭ ءتۇبىن قاق، قاجەتتى استىقتى تاپ» دەپ ۇرانداتقان ساۋاتسىز، ۇردا-جىق بەلسەندى قازاق اشتىقتىڭ اششى ءدامىن تاتقان سوڭ وڭ-سولىنا قاراپ، الدى-ارتىن باجايلاي باستادى. قالىڭ بۇقارا اراسىندا جۇرگىزىلەتىن ۇگىت-ناسيحات جانە تاربيەلىك جۇمىستار وسىلايشا سوتسياليزم يدەياسىنا بەرىلگەن جاڭا تۇرپاتتى قازاقتى قالىپتاستىرۋعا جۇمىلدىرىلدى. بۇل مىندەتتەر پارتيا، سوۆەت، كومسومول كاسىپوداق ۇيىمدارى قىزمەتىنىڭ باستى مانىنە اينالدى. بيلىك باسىنا ل. ميرزويان كەلگەننەن كەيىنگى كەزەڭدەگى ە. التىنبەكوۆتىڭ قىزمەتىنىڭ سيپاتىن وسىنداي جۇمىس باعىتىمەن بايلانىستىرامىز. بەلگىلى دارەجەدە بۇل باعىت ناتيجە بەرە الدى. وعان مىسال رەتىندە جاڭاقورعان اۋدانىندا ە. التىنبەكوۆتىڭ باسشىلىعى كەزىندە، ياعني 1933-1937 جىلدارى ارالىعىندا كۇيزەلگەن، اتى بار دا زاتى جوق كولحوزداردىڭ ىرگە بەكىتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن وندىرىستىك نەگىزدە اينالىسۋعا قابىلەتتى جاڭا تۇرپاتتى شارۋاشىلىقتار بولىپ قالىپتاسۋىنان كورىنەدى.
