اەس دەسە ەلمىزدىڭ بىرقاتار بەلسەندىسىنىڭ توبە شاشى تىك تۇرادى. ويتكەنى، اەس سالعان ەلدەر ونىڭ پايداسىن كءوءرىپ جاتقانىمەن, ەندى ودان قۇتىلۋدىڭ امالىن تاپپاي وتىر. ونىڭ جۇمىس ىستەۋ مەرزىمى توقتاسا دا، قاۋىپسىز ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن ميللياردتاعان قارجى كەرەك. ەكونوميكاعا پايدا اكەلەمىز دەپ، شىعىنعا ۇشىراتاتىنىمىز انىق. سوندىقتان اەس سالۋ تۋرالى وي ەكىگە ءبولىنىپ، پىكىرتالاس توقتار ەمەس.
قازاقستانعا اەس كەرەك پە؟ قانشالىقتى زياندى؟ بۇل تۋرالى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ەكونوميست جانۇزاق اكىممەن «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ تىلشىلەرى تىلدەسكەن ەدى. تومەندە قايراتكەردىڭ اەس تۋرالى وي-پىكىرىمەن بولىسەمىز:
«قازاقستانعا اتوم ستانتسياسى كەرەك پە؟» دەگەن سۇراق əر قازاقتى الاڭداتار ماسەلە. سەبەبى بəرىمىزگە بەلگىلى. 1949 جىلدان 1991 جىلعا دەيىن 500-دەن استام اتوم بومباسى قازاقستاننىڭ 13 ايماعىندا جارىلدى. سەمەيدە سول 500 جارىلىستىڭ 64%-ى بولدى، قالعان 36%-ى 12 ايماقتا، ونىڭ ىشىندە تۇركىستان، سوزاق، اتىراۋعا دەيىن، تايسويعاندا 16 جەر استى جارىلىسى بولدى. جالپى اتوم بومبىلارىن جەر استى، جەردىڭ بەتى جəنە اسپاندا دا جارا بەردى، بارلىعىن سىنادى. سوسىن قاراشىعاناقتا 41 جىل بويى جاردى.
مەن مəسكەۋدە اسپيرانت بولىپ جۇرگەندە، 1988 جىلى وسى مəسەلەنى كوتەرىپ، سەمەيدەن توپىراقتىڭ، سۋدىڭ ءاناليزىن جانە ادام قانىنىڭ ءاناليزىن العىزدىق. ونى ماسكەۋدە اسكەري لابوراتوريادا زەرتتەدى. سول كەزدە، 1989 جىلى ءسۋيتسيدتىڭ ۇلەسى سەمەي ايماعى وبلىسىندا ورتاشا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەن 16 ەسە كوپ ەدى. قازىر سول əسكەري پوليگونداردىڭ ايماعىنداعى ءسۋيتسيدتىڭ ۇلەسى ورتا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەن 10-12 ەسە جوعارى. ياعني، ونىڭ سول اتوم جارىلىستارىنىڭ əسەرى ءəلى تولىق زەرتتەلىپ، ەمدەلىپ، ءəلى سول ايماقتاردا تۇراتىن ادامداردىڭ əلەۋمەتتىك مəسەلەسى، ياعني جەڭىلدىكتەرىن الۋ جونىندە جانە تاعى باسقا ماسەلەلەر شەشىلگەن جوق. قازىر كورىپ وتىرعانىمىزداي ءəلى كۇنگە دەيىن سەمەي ايماعىندا ەكى باستى بالالار، التى ساۋساقتى جانە تاعى باسقا وزگەرىسكە ۇشىراعان ادامدار دۇنيەگە كەلىپ جاتقان جاعدايلار بار.
بۇل تراگەديا بىزدە ءəلى شەشىلگەن جوق. 30 جىلدا سەمەيدىڭ 2 ميلليونداي ادامى مۇگەدەكتىك تۋرالى جەڭىلدىكتەرىن الا الماي وتىر. مəسەلە تەك سەمەيدە عانا ەمەس، ارالداعى اپات، ونىڭ ۇستىنە جارىلىستار، ارال ايماعىنداعى اتوم بومباسىنىڭ جارىلۋى، اتىراۋدىڭ باتىسىنداعى سۇيىندىك، ازعىر جەرلەرى دە بار. سول ايماقتا دا ءسۋيتسيدتىڭ دەڭگەيى جوعارى جانە كەمتار بالالاردىڭ تۋىلۋى ءəلى كوپ. ونىڭ ءبəرى پوليگونداردا راكەتالاردى پايدالانىپ جاتىرعاندىعىندا جانە ونى زەرتتەپ جاتقان ەشكىم جوق.
Əسكەري پوليگونداردى رەسەيگە 1994 جىلى 80 جىلعا تەگىن بەرىپ جىبەردى. قازاقستاننىڭ 10 ملن گا جەرىندە، ياعني 6 وبلىسىندا رەسەي əسكەرلەرىنىڭ پوليگونى بار. ءبىز وسى اپات، كەساپاتتان قۇتىلۋىمىز قاجەت. بۇل ءبىرىنشى مəسەلە.
ەكىنشى مəسەلە، بايقوڭىردان ۇشاتىن راكەتالار 1963 جىلدان باستاپ گەپتيل دەگەن جاڭارماي پايدالانادى. كەڭەس وداعىنىڭ راكەتالارى پايدالاناتىن گەپتيلدىڭ ىشىندە راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەرى بار. ونىڭ ەڭ سوڭعى كۇشتى راكەتالارى 1990 جىلدىڭ باسىنان 1994 جىلعا دەيىن ۇشتى. ول راكەتادا 760 تونناعا دەيىن جانارماي بولدى. راكەتا 3 ساتىمەن كوتەرىلگەننەن كەيىن، 3 ساتىمەن تۇسەدى. ال بايقوڭىردان كوتەرىلگەن راكەتانىڭ 1-ءشى ساتىسى قازاقستان جەرىنە، 2-ءشى ساتىسى التايعا، 3-ءشى ساتىسى ياكۋتياعا دەيىن بارىپ تۇسەتىن بولدى. سودان كەيىن ولار 1963 جىلدان باستاپ گەپتيلدى پايدالانىپ ۇشا باستادى.
1967 جىلى التايدىڭ بالالارى دۇنيەگە كەلدى. تازا البينوس بالالار. ولاردىڭ شاشى دا، كوزى دە، تەرىسى دە، بارلىق دەنەسى اپپاق. ولار – مۋتانتتار، وسى گەپتيلدىڭ كەسىرىنەن پايدا بولعان بالالار. 1967 جىلدان باستاپ، سول ءəلى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. سوڭعى راكەتالار، پروتونننىڭ جارىلىستارى، مىنە 15-ءشى جىلعا دەيىن جەزقازعانداعى 150 مىڭداي كيىك، 100 مىڭنىڭ اينالاسىندا ءۇي جانۋارلارلى قىرىلدى. بىراق، ونى جاسىرىپ، جاريالاعان جوق. وعان ءبىز، وسىعان قارسى قازاقستان اليانس قوزعالىسى حالىقارالىق ۇيىمداردى شاقىرىپ، «حالىقارالىق اتوم ستانتسيالار سالىنباسىن» دەپ الماتىدا ەكى رەت جينالىس وتكىزدىك. ءپۋتيننىڭ تاپسىراماسىمەن ەكى ستانتسيا سالامىز دەپ، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر قۇتىرىپ، ەشتەڭە ويلامادى. «حالىق قىرىلىپ جاتىر-اۋ» دەگەن وي بولمادى.
ارال وڭىرىندەگى جاعدايعا 30 جىل بولدى. ادام مەن بالا ولىمىندە الەمدە ەڭ الدىنعى ورىنداردىڭ بىرىندەمىز. ارال وڭىرىندە جانە ءبىزدىڭ دەنساۋلىق مينيسترلىگىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا جالپى قازاقستاندا 35 جاستان اسقان ايەلدەرگە بالا تۋعا، بىلاي ايتقاندا رۇقسات جوق. سەبەبى، اعزا سول جاستا سىر بەرەدى. ونىڭ سەبەبى – تازا سۋدىڭ جوقتىعى.
قازىر قازاقستاندا حالىقتىڭ جارتىسىنان ازى عانا تازا اۋىز سۋدى پايدالانا الادى. 60% حالىق تازا اۋىز سۋىن پايدالانا الماي وتىر. سونىڭ كەسىرىنەن اسقازان، ىشەك-اۋرۋلارى پايدا بولادى. ىشەك پەن اسقازاندا ادام يممۋنيتەتىنىڭ 80%-ى بار. سودان كەيىن ادامدار اۋرۋ بولادى.
بۇل بايبالام ەمەس، سوڭعى دەرەكتەردە ءسۋيتسيدتىڭ وسى پوليگوندارداعى، پوليگوندار ايماعىنداعى ۇلەسى، تۇراتىن حالىقتارداعى ۇلەسى، ورتا رەسپۋبليكالىق كورسەتكىشتەن 10-12 ەسە جوعارى. ال بəرىمىزگە بەلگىلى 12 جىلدان باستاپ بۇۇ وسىنى زەرتتەي باستادى. قازاق قىزدارىنىڭ ىشىندە 12-18 جاس اراسىندا سۋيتسيدتان 1-ءشى ورىن الامىز. ياعني، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا بۇل جاعىنان ءəلى راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەردەن قۇتىلعان جوق. سەبەبى، پولوني مەن سترونتسيدى، جالپى راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەردىڭ جارتىلاي ىدىراۋ ۋاقىتى جارتى ميلليون جىلدان ارتىق. ەڭ ازى سول پولوني جارتى ميلليون جىلدان كەيىن ىدىراپ، باسقا ەلەمەنتكە اينالادى. سوندا بىزدە ءəلى بۇل ماسەلە شەشىلمەگەن. قازىر əر 3-ءشى وتباسىندا وسىنداي جاعداي. سوندىقتان اتوم ستانتسياسىن سالامىز دەۋ ءبىر جاعىنان ەكولوگيالىق تۇرعىدان، ەكىنشى جاعىنان دەموگرافيالىق تۇرعىدان دۇرىس ەمەس.
قارقارالى تۇرعىندارىنىڭ ورتاشا جاسى 42 جاستا ەكەن. مىڭ ەكى جۇزگە جۋىق ادام بار. سودان كەيىن بۇل اتوم بومباسىنىڭ əسەرى ادامعا، جاتىردا جاتقان بالاعادا əسەر ەتەدى جانە ءومىر بويى ول 45 جاستان اسقاننان كەيىن ونكولوگياعا اينالادى. جاس كەزدە يممۋنيتەت مىقتى بولادى دا، كەيىن كىشكەنە السىرەگەن مەزگىلدە، ونكولوگيا بولىپ شىعادى.
ونكولوگيانىڭ دەرەكتەرىندە دە قازاقستان جاقسى كورسەتكىشتە ەمەس. سوندىقتان اتوم مəسەلەسىنە كەلگەندە وتە ساق بولۋىمىز كەرەك. ماڭعىستاۋدا شالا ىستەپ تۇرعان اتوم ستانتسياسى بار. ولار شىققان راديوكتيۆتى ەلەمەنتتەردى اپارىپ اناۋ قاسقىركول كولىنە قۇيادى. ونى ەشكىم قورشاپ، ادام مەن جان-جانۋاردىڭ بارۋىنا ەشقانداي شەكتەۋ قويعان جوق. ال سول كول اشىق جاتىر. بىزدەگى ەكولوگيالىق جاعداي وسىنداي...
-اەس ورنىنىڭ نەمەن الماستىرعان دۇرىس؟ ەلىمىز ءۇشىن ءتيىمدى جول بار ما؟
ءبىز قازىرگى جاعدايدا جəنە الداعى 20 جىلدا دا اتوم ستانتسياسىز جاقسى ەكونوميكانى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتە الامىز. ونىڭ ءبىرىنشىسى – بالامالى ەنەرگەتيكا. 2012 جىلى ەكسپو-عا قول جەتكىزدىك. ول قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك بولدى. حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ باستاعان جۇمىسىن ۇكىمەت قولداپ، ەندى ءبىز وسىنى دامىتۋىمىز كەرەك.
جامبىل وبلىسىندا قازىر بارلىعى ەنەرگيانىڭ 4/1-ءىن وسى بالامالى ەنەرگەتيكا ارقىلى قولدانادى جəنە ول جەردە 23 ەلدىڭ كومپانيالارى جۇمىس جاسايدى. ەلىمىزگە كۇن جەتەدى، سول ارال تەڭىزىنىڭ اينالاسىن كۇن باتارەيالارىمەن تولتىرىپ تاستاساق نەمەسە مويىنقۇم، قىزىلقۇمعا كۇن باتارەيالارىن قويسا بولادى. بۇل – ەنەرگەتيكانىڭ بولاشاعى جانە اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنان ميلليون ەسە قاۋىپسىز.
ءبىز ەكولوگياالىق ماسەلەگە توقتالدىق ەندى بالامالى ەنەرگەتيكا تۋرالى ايتساق. قازىر گەرمانيادا كۇن بىزدەن الدە قايدا از، جەل دە كوپ ەمەس. سوعان قاراماستان ەكونوميكاسى ەۋروپاداعى ەڭ ۇلكەن مەملەكەتكە اينالدى. ەنەرگەتيكانىڭ 35-37 پايىزىن بالامالى ەنەرگەتيكادان الىپ وتىر. سەبەبى، ول – قاۋىپسىز. سونداي-اق، جىلدان-جىلعا ارزانداپ بارا جاتىر. تەحنولوگيا دامىعان سايىن كۇننەن، جەلدەن الاتىن ەنەرگەتيكانىڭ تيىمدىلىگى ارتا بەرەدى.
الماتى وبلىسى، جەتىسۋ وبلىسى، تۇركىستان وبلىسى مەن شىمكەنت وبلىسى، قىزىلوردا، ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، بارلىعىندا كۇن جەتەدى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك جاعىندا دا جەل مەن كۇندى پايدالانسا تيىمدىلىگى ارتپاق. بولاشاق وسىندا.
ءبىزدىڭ ايتقانىمىز – ەكولوگيالىق تۇرعىدان. ەندى دەموگرافيالىق تۇرعىدان قاراساق، ءبىز قازاق حالقى وسپەيتىن حالىقتاردىڭ ىشىندەمىز. ول تۋرالى حانتينگتون دەگەن امەريكانىڭ اتاقتى جازۋشىسى، عالىم، ءجۋرناليستىنىڭ 70-ءشى جىلداردىڭ اياعىندا شىققان «وركەنيەتتى سوعىس» دەگەن كىتابىندا دا “ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاقتار ءوسىمى وتە ناشار حالىق” دەپ جازادى. مىسالى، 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن وزبەكستاندا 21 ملن حالىق بولسا، قازىر 34 ملننان استى. ال بىزدە 17 ملن بولسا، 19-عا ەندى جەتىپ جاتىرمىز. وزبەكستانننا دا كوپ ادام كەتتى. 3-4 ميلليونداي ادام كەتسە، بىزدەن دە 2-2,5 ملن ادامداي كەتتى. ول ءارى-بەرى سىرتقى دەموگرافيا، ميگراتسيا ءجۇرىپ جاتىر. بىراق وعان قاراپ جاتقان جوق، ولاردىڭ ءوسىمى 13-14 ميلليونعا ءوستى. ءبىز 30 جىلدىڭ ىشىندە 2 ميلليونعا عانا وستىك. نەگە؟
وسىنىڭ ۇلكەن ءبىر سەبەبى - 12-18 جاسار قىز بالالاردىڭ اراسىنداعى ءسۋيتسيدتىڭ كوپتىگى، الەمدە 1-ءشى ورىن الۋىمىزدا. ءبىز وسى ماسەلەنى شەشۋىمىز كەرەك. اتوم پوليگوندارىنىڭ ماسەلەسىن ءبىز ءالى شەشكەن جوقپىز. 13 ايماقتا جارىلعان اتوم بومبالارى بارىنە اسەر ەتىپ جاتىر. ءبارى سودان...
-پىكىر بولىسكەنىڭىزگە راحمەت!
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
