AES dese elmızdıŋ bırqatar belsendısınıŋ töbe şaşy tık tūrady. Öitkenı, AES salǧan elder onyŋ paidasyn körıp jatqanymen, endı odan qūtyludyŋ amalyn tappai otyr. Onyŋ jūmys ısteu merzımı toqtasa da, qauıpsız ūstap otyru üşın milliardtaǧan qarjy kerek. Ekonomikaǧa paida äkelemız dep, şyǧynǧa ūşyratatynymyz anyq. Sondyqtan AES salu turaly oi ekıge bölınıp, pıkırtalas toqtar emes.
Qazaqstanǧa AES kerek pe? Qanşalyqty ziiandy? Būl turaly belgılı qoǧam qairatkerı, ekonomist Janūzaq Äkımmen «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşılerı tıldesken edı. Tömende qairatkerdıŋ AES turaly oi-pıkırımen bölısemız:
«Qazaqstanǧa atom stansiiasy kerek pe?» degen sūraq ər qazaqty alaŋdatar mäsele. Sebebı bərımızge belgılı. 1949 jyldan 1991 jylǧa deiın 500-den astam atom bombasy Qazaqstannyŋ 13 aimaǧynda jaryldy. Semeide sol 500 jarylystyŋ 64%-y boldy, qalǧan 36%-y 12 aimaqta, onyŋ ışınde Türkıstan, Sozaq, Atyrauǧa deiın, Taisoiǧanda 16 jer asty jarylysy boldy. Jalpy atom bombylaryn jer asty, jerdıŋ betı jəne aspanda da jara berdı, barlyǧyn synady. Sosyn Qaraşyǧanaqta 41 jyl boiy jardy.
Men Məskeude aspirant bolyp jürgende, 1988 jyly osy məselenı köterıp, Semeiden topyraqtyŋ, sudyŋ analizın jäne adam qanynyŋ analizın alǧyzdyq. Ony Mäskeude äskeri laboratoriiada zerttedı. Sol kezde, 1989 jyly suisidtıŋ ülesı Semei aimaǧy oblysynda ortaşa Respublikalyq deŋgeiden 16 ese köp edı. Qazır sol əskeri poligondardyŋ aimaǧyndaǧy suisidtıŋ ülesı orta Respublikalyq deŋgeiden 10-12 ese joǧary. Iаǧni, onyŋ sol atom jarylystarynyŋ əserı əlı tolyq zerttelıp, emdelıp, əlı sol aimaqtarda tūratyn adamdardyŋ əleumettık məselesı, iaǧni jeŋıldıkterın alu jönınde jäne taǧy basqa mäseleler şeşılgen joq. Qazır körıp otyrǧanymyzdai əlı künge deiın Semei aimaǧynda ekı basty balalar, alty sausaqty jäne taǧy basqa özgerıske ūşyraǧan adamdar düniege kelıp jatqan jaǧdailar bar.
Būl tragediia bızde əlı şeşılgen joq. 30 jylda Semeidıŋ 2 milliondai adamy mügedektık turaly jeŋıldıkterın ala almai otyr. Məsele tek Semeide ǧana emes, Araldaǧy apat, onyŋ üstıne jarylystar, Aral aimaǧyndaǧy atom bombasynyŋ jaryluy, Atyraudyŋ batysyndaǧy Süiındık, Azǧyr jerlerı de bar. Sol aimaqta da suisidtıŋ deŋgeiı joǧary jäne kemtar balalardyŋ tuyluy əlı köp. Onyŋ bərı poligondarda raketalardy paidalanyp jatyrǧandyǧynda jäne ony zerttep jatqan eşkım joq.
Əskeri poligondardy Reseige 1994 jyly 80 jylǧa tegın berıp jıberdı. Qazaqstannyŋ 10 mln ga jerınde, iaǧni 6 oblysynda Resei əskerlerınıŋ poligony bar. Bız osy apat, kesapattan qūtyluymyz qajet. Būl bırınşı məsele.
Ekınşı məsele, Baiqoŋyrdan ūşatyn raketalar 1963 jyldan bastap geptil degen jaŋarmai paidalanady. Keŋes odaǧynyŋ raketalary paidalanatyn geptildıŋ ışınde radioaktivtı elementterı bar. Onyŋ eŋ soŋǧy küştı raketalary 1990 jyldyŋ basynan 1994 jylǧa deiın ūşty. Ol raketada 760 tonnaǧa deiın janarmai boldy. Raketa 3 satymen köterılgennen keiın, 3 satymen tüsedı. Al Baiqoŋyrdan köterılgen raketanyŋ 1-şı satysy Qazaqstan jerıne, 2-şı satysy Altaiǧa, 3-şı satysy Iаkutiiaǧa deiın baryp tüsetın boldy. Sodan keiın olar 1963 jyldan bastap geptildı paidalanyp ūşa bastady.
1967 jyly Altaidyŋ balalary düniege keldı. Taza albinos balalar. Olardyŋ şaşy da, közı de, terısı de, barlyq denesı appaq. Olar – mutanttar, osy geptildıŋ kesırınen paida bolǧan balalar. 1967 jyldan bastap, sol əlı künge deiın jalǧasyp keledı. Soŋǧy raketalar, protonnnyŋ jarylystary, mıne 15-şı jylǧa deiın Jezqazǧandaǧy 150 myŋdai kiık, 100 myŋnyŋ ainalasynda üi januarlarly qyryldy. Bıraq, ony jasyryp, jariialaǧan joq. Oǧan bız, osyǧan qarsy Qazaqstan Alians qozǧalysy halyqaralyq ūiymdardy şaqyryp, «Halyqaralyq atom stansiialar salynbasyn» dep Almatyda ekı ret jinalys ötkızdık. Putinnıŋ tapsyramasymen ekı stansiia salamyz dep, bızdıŋ şeneunıkter qūtyryp, eşteŋe oilamady. «Halyq qyrylyp jatyr-au» degen oi bolmady.
Aral öŋırındegı jaǧdaiǧa 30 jyl boldy. Adam men bala ölımınde älemde eŋ aldynǧy oryndardyŋ bırındemız. Aral öŋırınde jäne bızdıŋ Densaulyq ministrlıgınıŋ qaulysy boiynşa jalpy Qazaqstanda 35 jastan asqan äielderge bala tuuǧa, bylai aitqanda rūqsat joq. Sebebı, aǧza sol jasta syr beredı. Onyŋ sebebı – taza sudyŋ joqtyǧy.
Qazır Qazaqstanda halyqtyŋ jartysynan azy ǧana taza auyz sudy paidalana alady. 60% halyq taza auyz suyn paidalana almai otyr. Sonyŋ kesırınen asqazan, ışek-aurulary paida bolady. Işek pen asqazanda adam immunitetınıŋ 80%-y bar. Sodan keiın adamdar auru bolady.
Būl baibalam emes, soŋǧy derekterde suisidtıŋ osy poligondardaǧy, poligondar aimaǧyndaǧy ülesı, tūratyn halyqtardaǧy ülesı, orta Respublikalyq körsetkışten 10-12 ese joǧary. Al bərımızge belgılı 12 jyldan bastap BŪŪ osyny zerttei bastady. Qazaq qyzdarynyŋ ışınde 12-18 jas arasynda suisidtan 1-şı oryn alamyz. Iаǧni, bızdıŋ respublika būl jaǧynan əlı radioaktivtı elementterden qūtylǧan joq. Sebebı, polonii men stronsiidy, jalpy radioaktivtı elementterdıŋ jartylai ydyrau uaqyty jarty million jyldan artyq. Eŋ azy sol polonii jarty million jyldan keiın ydyrap, basqa elementke ainalady. Sonda bızde əlı būl mäsele şeşılmegen. Qazır ər 3-şı otbasynda osyndai jaǧdai. Sondyqtan atom stansiiasyn salamyz deu bır jaǧynan ekologiialyq tūrǧydan, ekınşı jaǧynan demografiialyq tūrǧydan dūrys emes.
Qarqaraly tūrǧyndarynyŋ ortaşa jasy 42 jasta eken. Myŋ ekı jüzge juyq adam bar. Sodan keiın būl atom bombasynyŋ əserı adamǧa, jatyrda jatqan balaǧada əser etedı jäne ömır boiy ol 45 jastan asqannan keiın onkologiiaǧa ainalady. Jas kezde immunitet myqty bolady da, keiın kışkene älsıregen mezgılde, onkologiia bolyp şyǧady.
Onkologiianyŋ derekterınde de Qazaqstan jaqsy körsetkışte emes. Sondyqtan atom məselesıne kelgende öte saq boluymyz kerek. Maŋǧystauda şala ıstep tūrǧan atom stansiiasy bar. Olar şyqqan radioktivtı elementterdı aparyp anau Qasqyrköl kölıne qūiady. Ony eşkım qorşap, adam men jan-januardyŋ baruyna eşqandai şekteu qoiǧan joq. Al sol köl aşyq jatyr. Bızdegı ekologiialyq jaǧdai osyndai...
-AES ornynyŋ nemen almastyrǧan dūrys? Elımız üşın tiımdı jol bar ma?
Bız qazırgı jaǧdaida jəne aldaǧy 20 jylda da atom stansiiasyz jaqsy ekonomikany energiiamen qamtamasyz ete alamyz. Onyŋ bırınşısı – balamaly energetika. 2012 jyly EKSPO-ǧa qol jetkızdık. Ol Qazaqstan üşın ülken jetıstık boldy. Halyqaralyq adam institutynyŋ bastaǧan jūmysyn ükımet qoldap, endı bız osyny damytuymyz kerek.
Jambyl oblysynda qazır barlyǧy energiianyŋ 4/1-ın osy balamaly energetika arqyly qoldanady jəne ol jerde 23 eldıŋ kompaniialary jūmys jasaidy. Elımızge kün jetedı, sol Aral teŋızınıŋ ainalasyn kün batareialarymen toltyryp tastasaq nemese Moiynqūm, Qyzylqūmǧa kün batareialaryn qoisa bolady. Būl – energetikanyŋ bolaşaǧy jäne atom elektr stansiiasynan million ese qauıpsız.
Bız ekologiiaalyq mäselege toqtaldyq endı balamaly energetika turaly aitsaq. Qazır Germaniiada kün bızden älde qaida az, jel de köp emes. Soǧan qaramastan ekonomikasy Europadaǧy eŋ ülken memleketke ainaldy. Energetikanyŋ 35-37 paiyzyn balamaly energetikadan alyp otyr. Sebebı, ol – qauıpsız. Sondai-aq, jyldan-jylǧa arzandap bara jatyr. Tehnologiia damyǧan saiyn künnen, jelden alatyn energetikanyŋ tiımdılıgı arta beredı.
Almaty oblysy, Jetısu oblysy, Türkıstan oblysy men Şymkent oblysy, Qyzylorda, Maŋǧystau, Atyrau, barlyǧynda kün jetedı. Qazaqstannyŋ soltüstık jaǧynda da jel men kündı paidalansa tiımdılıgı artpaq. Bolaşaq osynda.
Bızdıŋ aitqanymyz – ekologiialyq tūrǧydan. Endı demografiialyq tūrǧydan qarasaq, bız qazaq halqy öspeitın halyqtardyŋ ışındemız. Ol turaly Hantington degen Amerikanyŋ ataqty jazuşysy, ǧalym, jurnalistınıŋ 70-şı jyldardyŋ aiaǧynda şyqqan «Örkeniettı soǧys» degen kıtabynda da “Orta Aziia halyqtarynyŋ ışınde Qazaqtar ösımı öte naşar halyq” dep jazady. Mysaly, 1991 jyly Täuelsızdık alǧannan keiın Özbekstanda 21 mln halyq bolsa, qazır 34 mlnnan asty. Al bızde 17 mln bolsa, 19-ǧa endı jetıp jatyrmyz. Özbekstannna da köp adam kettı. 3-4 milliondai adam ketse, bızden de 2-2,5 mln adamdai kettı. Ol ärı-berı syrtqy demografiia, migrasiia jürıp jatyr. Bıraq oǧan qarap jatqan joq, olardyŋ ösımı 13-14 millionǧa östı. Bız 30 jyldyŋ ışınde 2 millionǧa ǧana östık. Nege?
Osynyŋ ülken bır sebebı - 12-18 jasar qyz balalardyŋ arasyndaǧy suisidtıŋ köptıgı, älemde 1-şı oryn aluymyzda. Bız osy mäselenı şeşuımız kerek. Atom poligondarynyŋ mäselesın bız älı şeşken joqpyz. 13 aimaqta jarylǧan atom bombalary bärıne äser etıp jatyr. Bärı sodan...
-Pıkır bölıskenıŋızge rahmet!
Qazır Qazaqstanda halyqtyŋ jartysynan azy ǧana taza auyz sudy paidalana alady. 60% halyq taza auyz suyn paidalana almai otyr. Sonyŋ kesırınen asqazan, ışek-aurulary paida bolady. Işek pen asqazanda adam immunitetınıŋ 80%-y bar. Sodan keiın adamdar auru bolady.
Būl baibalam emes, soŋǧy derekterde suisidtıŋ osy poligondardaǧy, poligondar aimaǧyndaǧy ülesı, tūratyn halyqtardaǧy ülesı, orta Respublikalyq körsetkışten 10-12 ese joǧary. Al bərımızge belgılı 12 jyldan bastap BŪŪ osyny zerttei bastady. Qazaq qyzdarynyŋ ışınde 12-18 jas arasynda suisidtan 1-şı oryn alamyz. Iаǧni, bızdıŋ respublika būl jaǧynan əlı radioaktivtı elementterden qūtylǧan joq. Sebebı, polonii men stronsiidy, jalpy radioaktivtı elementterdıŋ jartylai ydyrau uaqyty jarty million jyldan artyq. Eŋ azy sol polonii jarty million jyldan keiın ydyrap, basqa elementke ainalady. Sonda bızde əlı būl mäsele şeşılmegen. Qazır ər 3-şı otbasynda osyndai jaǧdai. Sondyqtan atom stansiiasyn salamyz deu bır jaǧynan ekologiialyq tūrǧydan, ekınşı jaǧynan demografiialyq tūrǧydan dūrys emes.
Qarqaraly tūrǧyndarynyŋ ortaşa jasy 42 jasta eken. Myŋ ekı jüzge juyq adam bar. Sodan keiın būl atom bombasynyŋ əserı adamǧa, jatyrda jatqan balaǧada əser etedı jäne ömır boiy ol 45 jastan asqannan keiın onkologiiaǧa ainalady. Jas kezde immunitet myqty bolady da, keiın kışkene älsıregen mezgılde, onkologiia bolyp şyǧady.
Onkologiianyŋ derekterınde de Qazaqstan jaqsy körsetkışte emes. Sondyqtan atom məselesıne kelgende öte saq boluymyz kerek. Maŋǧystauda şala ıstep tūrǧan atom stansiiasy bar. Olar şyqqan radioktivtı elementterdı aparyp anau Qasqyrköl kölıne qūiady. Ony eşkım qorşap, adam men jan-januardyŋ baruyna eşqandai şekteu qoiǧan joq. Al sol köl aşyq jatyr. Bızdegı ekologiialyq jaǧdai osyndai...
-AES ornynyŋ nemen almastyrǧan dūrys? Elımız üşın tiımdı jol bar ma?
Bız qazırgı jaǧdaida jəne aldaǧy 20 jylda da atom stansiiasyz jaqsy ekonomikany energiiamen qamtamasyz ete alamyz. Onyŋ bırınşısı – balamaly energetika. 2012 jyly EKSPO-ǧa qol jetkızdık. Ol Qazaqstan üşın ülken jetıstık boldy. Halyqaralyq adam institutynyŋ bastaǧan jūmysyn ükımet qoldap, endı bız osyny damytuymyz kerek.
Jambyl oblysynda qazır barlyǧy energiianyŋ 4/1-ın osy balamaly energetika arqyly qoldanady jəne ol jerde 23 eldıŋ kompaniialary jūmys jasaidy. Elımızge kün jetedı, sol Aral teŋızınıŋ ainalasyn kün batareialarymen toltyryp tastasaq nemese Moiynqūm, Qyzylqūmǧa kün batareialaryn qoisa bolady. Būl – energetikanyŋ bolaşaǧy jäne atom elektr stansiiasynan million ese qauıpsız.
Bız ekologiiaalyq mäselege toqtaldyq endı balamaly energetika turaly aitsaq. Qazır Germaniiada kün bızden älde qaida az, jel de köp emes. Soǧan qaramastan ekonomikasy Europadaǧy eŋ ülken memleketke ainaldy. Energetikanyŋ 35-37 paiyzyn balamaly energetikadan alyp otyr. Sebebı, ol – qauıpsız. Sondai-aq, jyldan-jylǧa arzandap bara jatyr. Tehnologiia damyǧan saiyn künnen, jelden alatyn energetikanyŋ tiımdılıgı arta beredı.
Almaty oblysy, Jetısu oblysy, Türkıstan oblysy men Şymkent oblysy, Qyzylorda, Maŋǧystau, Atyrau, barlyǧynda kün jetedı. Qazaqstannyŋ soltüstık jaǧynda da jel men kündı paidalansa tiımdılıgı artpaq. Bolaşaq osynda.
Bızdıŋ aitqanymyz – ekologiialyq tūrǧydan. Endı demografiialyq tūrǧydan qarasaq, bız qazaq halqy öspeitın halyqtardyŋ ışındemız. Ol turaly Hantington degen Amerikanyŋ ataqty jazuşysy, ǧalym, jurnalistınıŋ 70-şı jyldardyŋ aiaǧynda şyqqan «Örkeniettı soǧys» degen kıtabynda da “Orta Aziia halyqtarynyŋ ışınde Qazaqtar ösımı öte naşar halyq” dep jazady. Mysaly, 1991 jyly Täuelsızdık alǧannan keiın Özbekstanda 21 mln halyq bolsa, qazır 34 mlnnan asty. Al bızde 17 mln bolsa, 19-ǧa endı jetıp jatyrmyz. Özbekstannna da köp adam kettı. 3-4 milliondai adam ketse, bızden de 2-2,5 mln adamdai kettı. Ol ärı-berı syrtqy demografiia, migrasiia jürıp jatyr. Bıraq oǧan qarap jatqan joq, olardyŋ ösımı 13-14 millionǧa östı. Bız 30 jyldyŋ ışınde 2 millionǧa ǧana östık. Nege?
Osynyŋ ülken bır sebebı - 12-18 jasar qyz balalardyŋ arasyndaǧy suisidtıŋ köptıgı, älemde 1-şı oryn aluymyzda. Bız osy mäselenı şeşuımız kerek. Atom poligondarynyŋ mäselesın bız älı şeşken joqpyz. 13 aimaqta jarylǧan atom bombalary bärıne äser etıp jatyr. Bärı sodan...
-Pıkır bölıskenıŋızge rahmet!
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
