گەنەرال سابىر راقىموۆ قالاي قازاق بولدى؟

3626
Adyrna.kz Telegram

 «ءاسىلحان وسپانۇلى دەگەن دوتسەنت شىمكەنتتە    تۇرادى. سول: «مەنى اتسا اتىپ جىبەرسىن، باسقالار كۇيمەسە مەن كۇيەمىن، دەپ الگى كىسى جازدى».

      قۇرالاي ناتۇللاەۆا، گەنەرال س.راحىموۆتىڭ جۇبايى. «قازىعۇرت قىرانى» دەرەكتى ءفيلمى.                                                                                                                                               

 

بەيبىت كەزدە دە ەرلىك جاساۋعا ورىن بار. مەن سىزدەرگە وسىنداي ءبىر ەرلىكتىڭ تاريحىن بايان ەتپەكپىن.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرى گەنەرال سابىر راقىموۆتىڭ ۇلتى قازاق ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ونى ماقتانىش تۇتادى. بىراق بۇرىن، كوپ جىلدار بويى رەسمي قۇجاتتاردا باتىردىڭ ۇلتى باسقا دەپ جازىلىپ كەلدى. ءيا، سونىمەن گەنەرال سابىر راقىموۆتىڭ ۇلتى قازاق ەكەنىن حالىققا كىم، قاشان جەتكىزدى؟

باتىردىڭ ۇلتى قازاق ەكەنىن 1972 جىلى جاريالاعان عالىم، شىمكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى ءاسىلحان وسپانۇلى. وسى جەردە عالىمنىڭ كىم ەكەنىن قىسقاشا ايتا كەتۋدى ءجون كوردىم. ءاسىلحان وسپانۇلى ۇلى جازۋشى، عۇلاما عالىم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى تاڭداپ العان سوڭعى اسپيرانتى. ول ءجۇز جاساعان جامبىلدىڭ:

قازداي قالقىپ ەرىنبەي،

ولەڭ تەردىم جاسىمنان...

مايلىقوجا، قۇلىنشاق –

ءپىرىم ەدى باس ۇرعان. –

دەپ باسىن ءيىپ ۇستاز تۇتقان وڭتۇستىكتىڭ جىر سۇلەيلەرى مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلى، قۇلىنشاق كەمەلۇلىمەن قاتار ولەڭ ءسوزدىڭ زەرگەرلەرى ەرگوبەك قۇتتىبايۇلى، مادەلى جۇسىپقوجاۇلى، مولدا مۇسا بايزاقۇلى، نۇرالى نىسانبايۇلى  تاعى باسقا دا اقيىق اقىنداردىڭ شىعارمالارىن زەرتتەۋگە بۇكىل سانالى عۇمىرىن ارناعان عالىم، قوعام قايراتكەرى، ۇلجاندى ازامات.

سۋرەتتە: گەنەرال سابىر راقىموۆتىڭ ءجۇبايى عالىم ءاسىلحان ءوسپانۇلىنىڭ يىعىنا باتىردىڭ ۇلتى قازاق ەكەنىن دالەلدەگەنى ءۇشىن يىعىنا شاپان جاپتى. سولدان وڭعا قاراي: س.راقىموۆتىڭ جۇبايى قۇرالاي اپاي، عالىم ءاسىلحان ءوسپانۇلى، عالىمنىڭ جۇبايى ورازكۇل باتىربەكقىزى.

ول كىسىنى بۇكىل ەلىمىزگە بەلگىلى ۇلى تۇلعالار: مەملەكەت قايراتكەرى نۇرتاس وڭداسىنوۆ، باتىر باۋىرجان مومىشۇلى، اقىندار ءابدىلدا تاجىباەۆ، اقسار توقماعامبەتوۆ، سىنشى مۇحامەتجان قاراتاەۆ، عالىمدار راحمانقۇل بەردىباي، ماردان بايدىلداەۆ تاعى باسقالار سىيلاپ، جاقسى قارىم-قاتىناستا بولىپ داستارحانىنان ءدام تاتقانى بەلگىلى.

ءاسىلحان وسپانۇلى گەنەرال سابىر راقىموۆتىڭ ۇلتى قازاق ەكەنىن 1972 جىلى  9 مامىر كۇنى «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىس مەرەكەسىنە ارنالعان سانىندا «قازىعۇرت قىرانى» اتتى ماقالاسىندا جاريالادى. عالىمنىڭ وسى ماقالاسى ءبىر ايدان سوڭ رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ 6 ماۋسىم كۇنگى سانىندا جارىق كوردى.

ءيا، سونىمەن بۇل قالاي بولعان ەدى؟

عالىم 1971 جىلى بالالىق شاعىندا بىرگە وسكەن دوسى ادامبەك نىسانباەۆتىڭ ۇيىندە قوناقتا بولادى. ءاسىلحان وسپانۇلى بولعان جايدى «قازىعۇرت قىرانى» ماقالاسىندا بىلاي دەپ باياندايدى:

«بالالىق شاعىمىزدان بiرگە وسكەن، وبلىسىمىزدىڭ لەنين اۋداندىق حالىق قازىسى بولىپ جۇرگەن ادامبەك نىسامبەكوۆ جايشىلىقتاعى جايدارلىعىنا باسىپ كۇلiمدەي وتىرىپ، ورتامىزعا بiر سۇراق تاستادى:

سەندەر گەنەرال سابىر راقىموۆتىڭ وسى بiزدiڭ اۋىلىمىزدىڭ قازىعۇرت باۋىرىنداعى جاڭابازار جەرiندەگi «كوممۋنيزم» سوۆحوزى ورنالاسقان ورتادان ەكەنiن بiلەسiڭدەر مە؟

؟!

سەنبەسەڭدەر مىنا كiسiدەن، سول سوۆحوز پارتكومىنىڭ  حاتشىسى اراپباي تۇرلىبەكوۆتەن-اق سۇراڭدار.

ارەكەڭ بiزدiڭ سۇراعىمىزعا ءوز بiلگەنiنشە تىڭعىلىقتى جاۋاپ قايتاردى. ودان ەسiتiپ، بiلگەنiمiز، – اتالعان سوۆحوزدىڭ تاۋ جاق تۇكپiرiندە ورنالاسقان جامبىل اتىنداعى بولiمشەسى ءبىر كەزدە سونداعى ۇلى ءجۇز سۋان تايپاسىنىڭ رۋ اتىمەن باعىس اتانعانى، گەنەرالدىڭ شوبەرە تۋىستارى سوندا تۇراتىنى جايىنداعى مالiمەتتەر بولدى».

وسى اڭگىمەدەن سوڭ قاي ماسەلەگە بولسا دا ساليقالىلىقپەن جەتە نازار اۋداراتىن عالىم، بۇل ماسەلەنىڭ ۇدەسىنەن شىعۋعا بەل بايلايدى. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل كسرو-نىڭ سول كەزدەگى بيلىگىنىڭ ساياسي ۇستانىمى بۇنداي ماسەلەنى كوتەرۋگە وڭ كوزبەن قاراي قويمايتىن كەز.

گەنەرال سابىر راقىموۆتىڭ  ۇلتى قازاق ەكەنىن دالەلدەۋ وڭايعا تۇسپەيتىنىن جاقسى تۇسىنگەن عالىم، ءوزىنىڭ ىزدەنىستەرىن ەڭ الدىمەن باتىردىڭ تۋعان-تۋىسقاندارىمەن كەزدەسۋدەن باستادى. بۇل كەزدەسۋ جايىندا عالىم بىلاي جازدى:

«...1971 شi جىلعى جازعىتۇرىم اتالعان اۋىلعا باردىق. تۇسكەن ءۇيiمiز گەنەرالدىڭ شوبەرە اعاسى بايدار اقساقالدىڭ ءۇيi بولىپ شىقتى. ەڭكiش تارتقانى بولماسا، كەلبەتi كەلگەن، كەلiستi كاريە ەكەن. توقسان ەكiدەمiن دەگەنiمەن، ديلى قالپى ءسۇيسiندiردi. بۇيىمتايىمىزدىڭ جايىن ەستiگەن سوڭ، بۇرىنعىدان دا جادىراپ كەتتi.

ءجون، ءجون، شىراقتارىم، – دەپ الدى دا، بار بiلگەنiن بايانداۋعا كiرiستi.

سابىردىڭ اكەسi وزبەكتەر ايتىپ جۇرگەندەي ومار ەمەس، ومارقۇل. ول

كiسi مەنiڭ اكەم قۇلىمبەتپەن نەمەرە. ومارقۇلدىڭ اكەسi مەنiڭ بابام قالشورا بiر اكە، بiر شەشەدەن تۋعان. ومارقۇل اعامىز بەرتiندە، 1918-1919 جىلداردىڭ ارالىعىندا دۇنيە سالدى».

عالىم بايدار اقساقالدان مۇمكىنشىلىگىنشە كوپ بىلۋگە تىرىسادى. باتىردىڭ تەگى نەگە «راقىموۆ» بولىپ جازىلىپ كەتكەنى دە عالىمنىڭ نازارىنان تىس قالمايدى:

«– سابىر iنiمدi ەكi ەنەنi بiردەي ەمگەن تەلقوزى دەسە دە بولادى، – دەپ بiر كۇلiپ الدى باكەڭ.

— ول ءوزi قازاق پەرزەنتi بولسا، وزبەككە جيەن. ويتكەنi ونىڭ شەشەسi, بiزدiڭ جەڭگەمiز ءباھارايىم تاشكەنت ماڭىنداعى ءجۇنiساباد دەگەن جەردە تۇراتىن وزبەك ديحانىنىڭ قىزى ەدi. توڭكەرiستەن كەيiنگi كەزدە كۇيەۋi قايتىس بولعان سوڭ  تۋعان اعاسى راحىمنىڭ كولەيتiندە بولعاندى ۇناتتى.

سول ناعاشىسى راقىمدى سايالاپ جۇرگەن سابىر دا مەكتەپكە بارعان كەزدە، سونىڭ بالالارى قاتارىندا راقىموۆ بولىپ جازىلىپ كەتكەنiن كەيiن بiلدiك.  سودان جاستايىنان اسكەر وقۋىن وقىپ، اسكەرلiك قىزمەتكە كەتكەن سابىر ەلگە  اعايىن-تۋىستارعا ات iزiن سيرەك سالىپ ءجۇردi. اقىرى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاندى مايدانىنا اتتاندى عوي...»

ءاسىلحان وسپانۇلى بايدار اقساقال ايتقان كەيبىر دەرەكتەردى جازباسا دا باتىردىڭ اتاسى مامبەتقۇل مەن باسقا تۋىستارىنىڭ ەسىمدەرى بولاشاق تاريح ءۇشىن وتە قۇندى مالىمەت ەكەنىنە عىلىمي تۇرعىدان قاراپ، مۇمكىنشىلىگىنشە كوبىرەك جاريا ەتۋگە تىرىسقان:

« – سابىر اعانىڭ سiزدەن دە گورi جاقىن تۋىستارىنان ەشكiم بار ما؟ – دەپ سۇرادىق بiز.

...مامبەتقۇل اتامىزدىڭ ءوز كiندiگiنەن ءۇش ۇل تاراعان. ولار ومارقۇل، ماۋلەنقۇل، وسپانقۇل. سولاردىڭ ماۋلەنقۇلدان تۋعان نەمەرە اپاسى زۋھرانىڭ كوزi تiرiدە، سوعىستا قازا تاپقان نەمەرە iنiسi قادiردiڭ بالدارى تۇرسىنباي، مۇسiلiمدەر تاشكەنتتiڭ ەسكiجۋا ايماعىندا تۇرادى. سونداعى باسپاحانادا iستەيتiن تۇرسىنباي – باباسى وسپانقۇلدىڭ اتىمەن ۋسمانوۆ بولىپ جازىلىپ جۇرگەن كورiنەدi. بiزگە بەس اتادان بارىپ قوسىلاتىن  مىنا تۋىستارىم – وسى بiرگادiر شەرحان ىرىسقۇلبالاسى، سوۆحوزدا iستەيتiن قانات پەن ءابۋ، قۇرىمباي، تولەحان بالالارى سولارمەن بارىس-كەلiس جاساپ، قاتىناسىپ تۇرادى».

وسى ءبىر عيبراتى مول جۇزدەسۋ بارىسىندا بايدار اقساقال باتىردىڭ ەكى تۋىستاس قازاق جانە وزبەك حالىقتارىنىڭ ورتاق پەرزەنتى ەكەنى تۋرالى دا ايتىپ، اعىنان جارىلىپ ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن:

« – اينالايىن حالىق قاتا ايتپايدى عوي. «جiگiتتiڭ ءۇش جۇرتى بولادى: بiرi ءوز جۇرتى، ەكiنشiسi – ناعاشى جۇرتى، ءۇشiنشiسi – قايىن جۇرتى» دەپ. تاپ سولاي ايتقانداي، مىنا وزبەك اعايىندارىمىزدىڭ سابىر iنiمە جاساپ جاتقان جاقسىلىقتارىندا شەك جوق قوي! سابىر راقىموۆ اتىنداعى كولحوزدى بىلاي قويعاندا، تاشكەنتتەگى بۇرىنعى تاقتاپۇل كوشەسiن سابىر راقىموۆ دەپ اتايتىن بولىپتى دەيدi. تiپتi تاشكەنتتiڭ ءوزiنiڭ ۇلكەن بiر اۋدانى سول سابىر راقىموۆ اتىمەن اتالىپتى. دەنەسiن سوناۋ مايداننان ەلگە اكەلدiرiپ، تاشكەنت قالاسىنىڭ قاق ورتاسىنا قويدىرىپ، ەسكەرتكiش تۇرعىزعانى جانە بار. ادامدى ارداقتاسا، ەلدiڭ ەرiن ەركەلەتسە، وسىلاي-اق  ارداقتاپ، وسىلاي-اق ەركەلەتەر ەل-جۇرت. بiزدەر سابىردىڭ تۋىستارى وزبەك جۇرتىنا، وزبەكستان باسشىلارىنا شەكسiز ريزا بولىپ، مىڭدا بiر العىسىمىزدى كۇندە ايتىپ وتىرامىز. مىڭ جاساسىن مىڭ جاساعىرلار...».

ءاسىلحان وسپانۇلى توقساننان اسقان اقساقالمەن قاتار سابىر راقىموۆتىڭ باسقا دا تۋىستارىمەن اڭگىمەلەسكەن. عالىم ماقالاسىندا شەرحان ىرىسقۇلبەكۇلىنا دا ءسوز بەرەدى:

 «اڭگiمەگە جانىمىزدا وتىرعان شەرحان ارالاستى.

سابىر اعامىز ەكi رەت ۇيلەنگەن، – دەدi ول – باستاپقى جەڭگەمiز تاتار قىزى ەدi, ودان بالا قالمادى، كەيiنگi جەڭگەمiز قۇرالاي بولسا، اعامىز باسقارعان ديۆيزيا بولiمiندە مەديتسينالىق ءبولiمiنiڭ جاۋىنگەرi رەتiندە مايدانعا قاتىسقان، سوعىستا ءجۇرiپ جاراقاتتانعان كورiنەدi. ...ول تاشكەنت قالاسىندا، الiشەر ناۋايى اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ كۇنگەي جاق قاپتالىنداعى شىمكەنت ورامىنىڭ 9-شى ۇيiندەگi 37-شi پاتەردە تۇرادى. جولىڭىز ءتۇسiپ بارا قالساڭىز وندا اعامىزدىڭ جەڭگەمiزبەن مايداندا ءجۇرiپ بiرگە تۇسكەن سۋرەتi دە ساقتاۋلى».

وسى كەزدەسۋ بارىسىندا عالىم ەستىگەن سوزدەرىن ەرەكشە ىجداھاتتىلىقپەن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان. ودان سوڭ س.راقىموۆتىڭ تۋىستارىنا ءوز سوزدەرىنىڭ راستىعىن دادەلدەيتىن قولحات جازىپ بەرۋىن وتىنگەن.

2005 جىلى مەن عالىمنىڭ ەستەلىك اڭگىمەلەرىن ماگنيتوفون تاسپاسىنا جازىپ الدىم. سوندا ءاسىلحان وسپانۇلى وسى ءبىر كەزدەسۋدى ەسىنە الا وتىرىپ بىلاي دەپ ايتتى: «...باسقا دا ىنىلەرىنىڭ ايتقاندارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ ساۋاتسىزدارىنىڭ بارماقتارىن باستىرىپ الدىم. ساۋاتتىلارى قولىن قويىپ بەردى». بۇل دەرەك «مۇراگەر ءاسىلحان وسپانۇلى» اتتى 2008 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان جارىق كورگەن كىتاپتىڭ 391 بەتىندە باسىلدى. عالىمنىڭ ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا بۇل قاعازداردىڭ ءبارىن سول جەردەگى اۋىلدىق كەڭەستىڭ مەڭگەرۋشىسىنە اپارىپ ءمورىن باستىرىپ كۋالاندىرىپ العان.

وسىلاي ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسكە 27 جىل تولعان 1972 جىلدىڭ 9 مامىر كۇنى عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى «قازىعۇرت قىرانى» ماقالاسىندا گەنەرال سابىر راقىموۆتىڭ ۇلتى قازاق ەكەنىن بۇكىل ەلگە جاريا ەتتى.

بۇل جاڭالىق بۇكىل قازاقستاندا ەلەۋلى وقيعا بولىپ، ۇلكەن قوعامدىق پىكىر تۋعىزدى. سوندىقتان بۇل قۇبىلىسقا بيلىك باسىنداعىلار دا نەمقۇرايلى قاراي المادى. ءارى بۇل جاريالانىم تۋرالى وزبەكستان باسشىلىعىنا دا حابار جەتكەن. دەگەنمەن بيلىك باسىنداعىلار ماقالادا جازىلعانداي سابىر راقىموۆتى: «ەكى ەنەنى بىردەي ەمگەن تەل قوزى دەسە دە بولادى، ول ءوزى قازاققا پەرزەنت بولسا، وزبەككە جيەن. ويتكەنى، ونىڭ شەشەسى، ءبىزدىڭ جەڭگەمىز ءباھىرايىم تاشكەنت ماڭىنداعى ءجۇنىساباد دەگەن جەردە تۇراتىن وزبەك ديقانىنىڭ قىزى ەدى. رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى الاساپىران كەزدە كۇيەۋى قايتىس بولعاسىن تۋعان اعاسى راقىمنىڭ كولەيتىندە بولۋدى ۇناتتى. سول ناعاشىسى راقىمدى سايالاپ جۇرگەن سابىر دا مەكتەپكە بەرگەن كەزدە سونىڭ بالالارى قاتارىندا راقىموۆ بولىپ جازىلىپ كەتكەنىن كەيىن بىلدىك» دەپ قابىلداماي، عالىمنىڭ تاريحي شىندىقتى دالەلدەپ جازعانىن «حالىقتار دوستىعىنا سىزات ءتۇسىردى» دەپ ءتۇسىنىپ شىمكەنتتەگى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە كەلىپ تۇسىنىكتەمە بەرۋىن تالاپ ەتەدى. ءىس بۇنىمەن شەكتەلمەي اۋرە-سارساڭنىڭ نە ءبىر ءتۇرى باستالادى.

بىراق  عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى شىندىقتان باس تارتقان جوق، قازاقستان، وزبەكستان جانە رەسەيدىڭ رەسمي مەكەمەلەرىنە ءوزىنىڭ دالەلدەرىن كەلتىرە وتىرىپ كوپتەگەن حاتتار جازدى. تومەندە سول حاتتاردىڭ بىرەۋىن تولىق كەلتىردىم:

قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ناسيحات جانە ۇگىت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جولداس ا.پ.پلوتنيكوۆكە

شىمكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت ءا.وسپانۇلىنان.

 

سالاماتسىز با، اندرەي پاۆلوۆيچ.

 

كەزىندە قازاقستان كپ شىمكەنت وبلىستىق كوميتەتىندە، الدىمەن ۇگىت جانە ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جولداس يۋ.ە.كوتۋنوۆپەن، سودان سوڭ وبكومنىڭ حاتشىسى ي.ت.تىلەۋبەرگەنوۆپەن بولعان كەزدەسۋلەردە، مەنىڭ كەيبىر بەلگىلى تۇلعالاردىڭ، اتاپ ايتقاندا شىمكەنت وبلىسى لەنين اۋدانىنىڭ «كوممۋنيزم» سوۆحوزىنىڭ تۋماسى، گەنەرال-مايور سابىر ومارۇلى راقىموۆتىڭ ۇلتى قازاق ەكەنى جونىندەگى ىزدەنىستەرىم، قازاق جانە وزبەك حالىقتارى اراسىنداعى باۋىرمالدىق دوستىق قارىم-قاتىناسقا سىزات تۇسىرەدى دەپ حاباردار ەتىلدى. وسى ەسكەرتۋمەن قاتار، ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان بۇدان بىلاي مەنىڭ سابىر راقىموۆ تۋرالى جازعان ماقالالارىم باسىلماسىن دەگەن نۇسقاۋدىڭ بەرىلگەنى ماعان بەلگىلى بولدى،  سوندىقتان مەنىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىمدى جاقسى بىلەسىز. ءسىزدىڭ وسى نۇسقاۋىڭىزعا بايلانىستى «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنداعى جولداستار ءتىپتى ۇلى وتان سوعىسىندا گەنەرال-مايور سابىر راقىموۆپەن قاتار سوعىسقان جاۋىنگەرلەردىڭ ەرلىكتەرى باياندالاتىن ماقالالارىمدى دا جاريالاۋدان باس تارتا باستادى.

سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىز، وزبەك ارىپتەستەستەرىمىز جاعىنان ءبىزدىڭ تاريحي تۇلعالارىمىزدى وزدەرىنىكى دەپ جاريالاۋ ءبىر ەمەس بىرنەشە رەت ورىن الىپ جاتقانى بايقالىپ جاتقان جاعدايدا (مىسالى شىمكەنت وبلىسى قىزىلقۇم اۋدانىنىڭ تۋماسى، جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ وردەنىمەن ءۇش رەت ماراپاتتالعان تۇڭعىش تۇركىستاندىق، ازامات سوعىسىنىڭ باتىرى ابدوللا ەرمۇحامەدوۆتىڭ قازاق ەكەنىنە قاراماستان، وزبەكستاندىق عالىمدار تاراپىنان ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ونىڭ ۇلتى وزبەك دەلىنىپ كەلدى), بىزدەر قازاقستاندىق عالىمدار نە ىستەۋىمىز كەرەك، تاريحي اقيقاتتى بىلمەگەنسىپ ۇندەمەي وتىرا بەرۋىمىز كەرەك پە؟

ءسىزدىڭ قولىڭىزدا مەنىڭ باس قارسىلاسىم لەونيد (اسقار) يۋسۋپوۆتىڭ مەكەن-جايى قاي جەردە ەكەنى جازىلعان حاتىنىڭ بار ەكەنى جونىندە ماعان حاباردار ەتىلدى، سونىڭ  كوشىرمەسىن العىم كەلەدى.

P.S. مەنىڭ بۇل حاتىمدى جەكە حات نەمەسە رەسمي قۇجات رەتىندە قاراستىرۋىڭىزعا بولادى.

30 تامىز 1976 جىل.

شىمكەنت ق.

                                                  (حات ورىس تىلىنەن اۋدارىلدى – ب.و.)

بيلىك عالىمدى ءوز دەگەنىنەن باس تارتۋعا قانشاما ارەكەتتەنسە دە، قايسار تۇلعانى جەڭە المادى. ءتىپتى ءاسىلحان وسپانۇلىنىڭ س.راقىموۆقا قاتىسى جوق، بىراق ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى جازعان ماقالالارىن دا باستىرماۋعا بارىن سالدى. وسىنداي جاعدايدا «اسەكە، قويا سالىڭىز، بولاشاقتا بالالارىڭىزعا قيىن بولادى» دەگەن پىسىقايلار دا تابىلدى. بىراق بۇل قيىندىقتار عالىمدى توقتاتا العان جوق. ءا.وسپانۇلى باتىر گەنەرال س.راقىموۆ تۋرالى تاريحي شىڭدىقتى پاش ەتۋ ماقساتىندا كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنە، وزبەكستاننىڭ باسشىسى شاراف راشيدوۆكە، وزبەك عىلىم اكادەمياسىنا ت.ب. رەسمي ورىندارعا كوپتەگەن حاتتار جولدادى. ارينە، ول جاقتان جالاڭ جاۋاپ جازىلعان حاتتار العانى ءمالىم.

ول بىلاي تۇرسىن، عالىمنىڭ كوپ جىلعى ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەلەرىن پايدالانىپ وسى ءبىر تاريحي وقيعانى وزىنەن باستاۋعا تىرىسىپ ۇيات تىرلىك جاساعاندار دا بار. ولار ءوز جازبالارىندا س.راقىموۆتىڭ ۇلتى قازاق ەكەنىن ءبىرىنشى بولىپ حالىققا جەتكىزگەن ءاسىلحان وسپانۇلىنىڭ سوناۋ 1972 جىلى جاريالاعان «قازىعۇرت قىرانى» ماقالاسى تۋرالى ءتىپتى دە ەسكە الماۋعا تىرىسادى، دەرەكتەردى پايدالانعانى تۋرالى سىلتەمە جاساماۋدى ادەتكە اينالدىرعان.

عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى تولاسسىز توسقاۋىلداردارعا توتەپ بەرە ءجۇرىپ باتىردىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋىن توقتاتقان جوق. ول باتىردىڭ ناعاشى اعالارى تولەگەن مەن ازيزمات كارىموۆتارمەن, باتىردىڭ سوعىستىڭ العى شەبىندە بىرگە بولعان جۇبايى قۇرالاي اپايمەن، باتىردىڭ ازامات سوعىسى جىلدارداعى قارۋلاس دوسى، اتاقتى كينورەجيسسەر  كامىل يارماتوۆ، گەنەرالدىڭ ۇلى وتان سوعىسىندا بىرگە بولعان باسقا دا ازاماتتارمەن كەزدەسىپ باتىر تۋرالى كوپتەگەن باعا جەتپەس دەرەكتەر جينادى.

ءاسىلحان وسپانۇلى بۇل ىزدەنىستەرىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن تاشكەنت قالاسى مەن باسقا دا جەرلەرگە باردى. وسى جەردە التى ۇل، ەكى قىزى بار جانۇيانىڭ وتاعاسى بۇنداي ءىس-ساپارلارىنا ءوزىنىڭ جەكە قاراجاتىن جۇماساعانىن ايتۋ ارتىق بولماس دەپ ويلايمىن. ءاسىلحان وسپانۇلى باتىردىڭ جارى قۇرالايمەن وسىنداي ءبىر ساپارعا 1973 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ 21 كۇنى شىعىپ، تاشكەنت وبلىسى، وردجەنيكيدزە اتىنداعى اۋداندىق، «كوممۋنيست» كولحوزىنىڭ جەرىندە تۇراتىن سابىر راقىموۆتىڭ قارىنداسى ءلۇتپى وسپانقۇلقىزىمەن كەزدەسىپ ودان باتىر سوعىسقا اتتانار الدىندا تۋعان اۋىلىنا كەلىپ وڭ باتا العانى تۋرالى جانە باسقا دا وتە قۇندى دەرەكتەر  جازىپ الادى:

«...ايتقان اندەرiن ۇمىتپاسام، سىردىڭ «قاراتورعايى» مەن «اققۇم». سەبەبi, بۇل ولەڭدەردi اعام ۇناتاتىن دا، ناشiنە كەلتiرiپ سالا الاتىن. سونداي-اق سابىر اعام سول كۇنگi كەشتە پاتەفون قويعىزىپ بiرنەشە قازاق كۇيلەرiنە بي دە بيلەدi.

...اۋىلدان بiراز جەر ۇزاپ شىققاندا، ۇندەمەگەن اعام اقىرى ايىرىلىسار جەردە «مايدانداعى مەنi ەسiڭە الىپ، ولەڭ ايتا ءجۇر، ءوزiڭ ونداي ولەڭ بiلمەسەڭ، مiنە بىلاي دەپ ايت» دەپ كۇلدi. ءسويتتi دە ءوزi ولەڭدەتە جونەلدi:

                                 «ەسiك الدى-اۋ تال ما ەكەن،

                                 تالدا بiر شىمشىق بار ما ەكەن؟

                                 اسكەردە جۇرگەن اعامنىڭ

                                 شىبىن دا جانى بار ما ەكەن؟»            

ءاسىلحان وسپانۇلىنىڭ «اقىرعى اتتانىس» اتتى بۇل ماقالاسى بىردەن جارىققا شىعارىلماي، ارەڭ دەگەندە، باتىردىڭ قارىنداسىمەن بولعان كەزدەسۋدەن ءبىر جىلدان اسا ۋاقىت وتكەننەن كەيىن «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىندە 1974 جىلدىڭ كۇزىندە باسىلدى.  ا.وسپانۇلىنىڭ وسىنداي جانكەشتى ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە س.راحىموۆتىڭ قازاقشا ولەڭ شىعاراتىنى، قازاق اندەرىن ءسۇيىپ ورىنداپ، حالىق كۇيلەرىنە بيلەۋدى جاقسى كورگەنى  تۋعان حالقىنا جەتتى.

عالىم 1975 جىلى س.راقىموۆپەن سوعىستا بىرگە قىزمەتتەس بولعان ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرى توعانباي قاۋىمباەۆپەن كەزدەسىپ باتىردىڭ مايدان شەبىندە  قالاي سوعىسقانى، قازا تابار ءساتى تۋرالى دا ماقالا جاريالادى.

باتىر تۋرالى ىزدەنىس جاساۋ بارىسىندا عالىم گەنەرال س.راقىموۆتىڭ جۇبايى قۇرالاي ناتۋللاەۆامەن ءجيى قارىم-قاتىناس جاساپ تۇردى. ول كىسىنى شىمكەنتكە شاقىرىپ وبلىستىق تەلەديدار ارقىلى حابار ۇيىمداستىردى. ناعىز ازامات، عالىم ءاسىلحان وسپانۇلىنىڭ وسى ۇلتجاندىلىق ەرلىگىنە ريزا بولعان قۇرالاي اپاي، وڭتۇستىكتىڭ جايماشۋاق كۇندەرىنىڭ بىرىندە عالىمنىڭ ۇيىنە كەلىپ، العىسىن ايتىپ قازاقتىڭ اتا سالتى بويىنشا يىعىنا شاپان جاپتى.

عالىم، ۇستاز، قوعام قايراتكەرى ءا.وسپانۇلى 2005 جىلى كوزى جۇمىلعانعا دەيىن ءوز ىزدەنىستەرىن ەش توقتاتقان جوق. ءاسىلحان وسپانۇلىنىڭ ءبىلىم مينيسترلىگىنە جانە باسقا دا رەسمي ورىندارعا جاساعان ۇسىنىسى ارقاسىندا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرى، گەنەرال-مايور سابىر راحىموۆتىڭ ەسىمى شىمكەنتتەگى اسكەري مەكتەپ-ينتەرناتقا بەرىلىپ، ەسكەرتكىش ورناتىلدى.

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرى، گەنەرال-مايور سابىر راحىموۆتىڭ ءوز وتانى قازاقستانعا ورالۋىنىڭ قىسقاشا تاريحى وسىنداي.


                                              بەردالى وسپان،     

                                                                     «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر