«Ásilhan Ospanuly degen doent Shymkentte turady. Sol: «Meni atsa atyp jibersin, basqalar kúımese men kúıemin, dep álgi kisi jazdy».
Quralaı Natullaeva, general S.Rahymovtyń jubaıy. «Qazyǵurt qyrany» derekti fılmi.
Beıbit kezde de erlik jasaýǵa oryn bar. Men sizderge osyndaı bir erliktiń tarıhyn baıan etpekpin.
Búgingi tańda Qazaqstanda Uly Otan soǵysynyń Batyry general Sabyr Raqymovtyń ulty qazaq ekenin jurttyń bári biledi. Ony maqtanysh tutady. Biraq buryn, kóp jyldar boıy resmı qujattarda batyrdyń ulty basqa dep jazylyp keldi. Iá, sonymen general Sabyr Raqymovtyń ulty qazaq ekenin halyqqa kim, qashan jetkizdi?
Batyrdyń ulty qazaq ekenin 1972 jyly jarııalaǵan ǵalym, shymkent pedagogıkalyq ınstıtýtynyń oqytýshysy Ásilhan Ospanuly. Osy jerde ǵalymnyń kim ekenin qysqasha aıta ketýdi jón kórdim. Ásilhan Ospanuly uly jazýshy, ǵulama ǵalym Muhtar Áýezovtyń ózi tańdap alǵan sońǵy aspıranty. Ol júz jasaǵan Jambyldyń:
Qazdaı qalqyp erinbeı,
Óleń terdim jasymnan...
Maılyqoja, Qulynshaq –
Pirim edi bas urǵan. –
dep basyn ıip ustaz tutqan ońtústiktiń jyr súleıleri Maılyqoja Sultanqojauly, Qulynshaq Kemelulymen qatar óleń sózdiń zergerleri Ergóbek Quttybaıuly, Mádeli Júsipqojauly, Molda Musa Baızaquly, Nuraly Nysanbaıuly taǵy basqa da aqıyq aqyndardyń shyǵarmalaryn zertteýge búkil sanaly ǵumyryn arnaǵan ǵalym, qoǵam qaıratkeri, uljandy azamat.
Sýrette: general Sabyr Raqymovtyń júbaıy ǵalym Ásilhan Ospanúlynyń ıyǵyna batyrdyń ulty qazaq ekenin dáleldegeni úshin ıyǵyna shapan japty. Soldan ońǵa qaraı: S.Raqymovtyń jubaıy Quralaı apaı, ǵalym Ásilhan Ospanúly, ǵalymnyń jubaıy Orazkúl Batyrbekqyzy.
Ol kisini búkil elimizge belgili uly tulǵalar: memleket qaıratkeri Nurtas Ońdasynov, batyr Baýyrjan Momyshuly, aqyndar Ábdilda Tájibaev, Aqsar Toqmaǵambetov, synshy Muhametjan Qarataev, ǵalymdar Rahmanqul Berdibaı, Mardan Baıdildaev taǵy basqalar syılap, jaqsy qarym-qatynasta bolyp dastarhanynan dám tatqany belgili.
Ásilhan Ospanuly general Sabyr Raqymovtyń ulty qazaq ekenin 1972 jyly 9 mamyr kúni «Ońtústik Qazaqstan» gazetiniń Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńis merekesine arnalǵan sanynda «Qazyǵurt qyrany» atty maqalasynda jarııalady. Ǵalymnyń osy maqalasy bir aıdan soń respýblıkalyq «Lenınshil Jas» gazetiniń 6 maýsym kúngi sanynda jaryq kórdi.
Iá, sonymen bul qalaı bolǵan edi?
Ǵalym 1971 jyly balalyq shaǵynda birge ósken dosy Adambek Nysanbaevtyń úıinde qonaqta bolady. Ásilhan Ospanuly bolǵan jaıdy «Qazyǵurt qyrany» maqalasynda bylaı dep baıandaıdy:
«Balalyq shaǵymyzdan birge ósken, oblysymyzdyń Lenın aýdandyq halyq qazysy bolyp júrgen Adambek Nysambekov jaıshylyqtaǵy jaıdarlyǵyna basyp kúlimdeı otyryp, ortamyzǵa bir suraq tastady:
– Sender general Sabyr Raqymovtyń osy bizdiń aýylymyzdyń Qazyǵurt baýyryndaǵy Jańabazar jerindegi «Kommýnızm» sovhozy ornalasqan ortadan ekenin bilesińder me?
– ?!
– Senbeseńder myna kisiden, sol sovhoz partkomynyń hatshysy Arapbaı Turlybekovten-aq surańdar.
Arekeń bizdiń suraǵymyzǵa óz bilgeninshe tyńǵylyqty jaýap qaıtardy. Odan esitip, bilgenimiz, – atalǵan sovhozdyń taý jaq túkpirinde ornalasqan Jambyl atyndaǵy bólimshesi bir kezde sondaǵy uly júz Sýan taıpasynyń rý atymen Baǵys atanǵany, generaldyń shóbere týystary sonda turatyny jaıyndaǵy málimetter boldy».
Osy áńgimeden soń qaı máselege bolsa da salıqalylyqpen jete nazar aýdaratyn ǵalym, bul máseleniń údesinen shyǵýǵa bel baılaıdy. Aıta ketý kerek, bul KSRO-nyń sol kezdegi bıliginiń saıası ustanymy bundaı máseleni kóterýge oń kózben qaraı qoımaıtyn kez.
General Sabyr Raqymovtyń ulty qazaq ekenin dáleldeý ońaıǵa túspeıtinin jaqsy túsingen ǵalym, óziniń izdenisterin eń aldymen batyrdyń týǵan-týysqandarymen kezdesýden bastady. Bul kezdesý jaıynda ǵalym bylaı jazdy:
«...1971 shi jylǵy jazǵyturym atalǵan aýylǵa bardyq. Túsken úıimiz generaldyń shóbere aǵasy Baıdar aqsaqaldyń úıi bolyp shyqty. Eńkish tartqany bolmasa, kelbeti kelgen, kelisti kárıe eken. Toqsan ekidemin degenimen, dıly qalpy súısindirdi. Buıymtaıymyzdyń jaıyn estigen soń, burynǵydan da jadyrap ketti.
– Jón, jón, shyraqtarym, – dep aldy da, bar bilgenin baıandaýǵa kiristi.
– Sabyrdyń ákesi ózbekter aıtyp júrgendeı Omar emes, Omarqul. Ol
kisi meniń ákem Qulymbetpen nemere. Omarquldyń ákesi meniń babam Qalshora bir áke, bir shesheden týǵan. Omarqul aǵamyz bertinde, 1918-1919 jyldardyń aralyǵynda dúnıe saldy».
Ǵalym Baıdar aqsaqaldan múmkinshiliginshe kóp bilýge tyrysady. Batyrdyń tegi nege «Raqymov» bolyp jazylyp ketkeni de ǵalymnyń nazarynan tys qalmaıdy:
«– Sabyr inimdi eki eneni birdeı emgen telqozy dese de bolady, – dep bir kúlip aldy Bákeń.
— Ol ózi qazaq perzenti bolsa, ózbekke jıen. Óıtkeni onyń sheshesi, bizdiń jeńgemiz Báháraıym Tashkent mańyndaǵy Júnisabad degen jerde turatyn ózbek dıhanynyń qyzy edi. Tóńkeristen keıingi kezde kúıeýi qaıtys bolǵan soń týǵan aǵasy Rahymnyń kóleıtinde bolǵandy unatty.
Sol naǵashysy Raqymdy saıalap júrgen Sabyr da mektepke barǵan kezde, sonyń balalary qatarynda Raqymov bolyp jazylyp ketkenin keıin bildik. Sodan jastaıynan ásker oqýyn oqyp, áskerlik qyzmetke ketken Sabyr elge aǵaıyn-týystarǵa at izin sırek salyp júrdi. Aqyry Uly Otan soǵysynyń qandy maıdanyna attandy ǵoı...»
Ásilhan Ospanuly Baıdar aqsaqal aıtqan keıbir derekterdi jazbasa da batyrdyń atasy Mámbetqul men basqa týystarynyń esimderi bolashaq tarıh úshin óte qundy málimet ekenine ǵylymı turǵydan qarap, múmkinshiliginshe kóbirek jarııa etýge tyrysqan:
« – Sabyr aǵanyń sizden de góri jaqyn týystarynan eshkim bar ma? – dep suradyq biz.
–...Mámbetqul atamyzdyń óz kindiginen úsh ul taraǵan. Olar Omarqul, Máýlenqul, Ospanqul. Solardyń Máýlenquldan týǵan nemere apasy Zýhranyń kózi tiride, soǵysta qaza tapqan nemere inisi Qadirdiń baldary Tursynbaı, Músilimder Tashkenttiń Eskijýa aımaǵynda turady. Sondaǵy baspahanada isteıtin Tursynbaı – babasy Ospanquldyń atymen Ýsmanov bolyp jazylyp júrgen kórinedi. Bizge bes atadan baryp qosylatyn myna týystarym – osy birgadir Sherhan Yrysqulbalasy, sovhozda isteıtin Qanat pen Ábý, Qurymbaı, Tólehan balalary solarmen barys-kelis jasap, qatynasyp turady».
Osy bir ǵıbraty mol júzdesý barysynda Baıdar aqsaqal batyrdyń eki týystas qazaq jáne ózbek halyqtarynyń ortaq perzenti ekeni týraly da aıtyp, aǵynan jarylyp rızashylyǵyn bildirgen:
« – Aınalaıyn halyq qata aıtpaıdy ǵoı. «Jigittiń úsh jurty bolady: biri óz jurty, ekinshisi – naǵashy jurty, úshinshisi – qaıyn jurty» dep. Tap solaı aıtqandaı, myna ózbek aǵaıyndarymyzdyń Sabyr inime jasap jatqan jaqsylyqtarynda shek joq qoı! Sabyr Raqymov atyndaǵy kolhozdy bylaı qoıǵanda, Tashkenttegi burynǵy Taqtapul kóshesin Sabyr Raqymov dep ataıtyn bolypty deıdi. Tipti Tashkenttiń óziniń úlken bir aýdany sol Sabyr Raqymov atymen atalypty. Denesin sonaý maıdannan elge ákeldirip, Tashkent qalasynyń qaq ortasyna qoıdyryp, eskertkish turǵyzǵany jáne bar. Adamdy ardaqtasa, eldiń erin erkeletse, osylaı-aq ardaqtap, osylaı-aq erkeleter el-jurt. Bizder Sabyrdyń týystary ózbek jurtyna, Ózbekstan basshylaryna sheksiz rıza bolyp, myńda bir alǵysymyzdy kúnde aıtyp otyramyz. Myń jasasyn myń jasaǵyrlar...».
Ásilhan Ospanuly toqsannan asqan aqsaqalmen qatar Sabyr Raqymovtyń basqa da týystarymen áńgimelesken. Ǵalym maqalasynda Sherhan Yrysqulbekulyna da sóz beredi:
«Áńgimege janymyzda otyrǵan Sherhan aralasty.
– Sabyr aǵamyz eki ret úılengen, – dedi ol – bastapqy jeńgemiz tatar qyzy edi, odan bala qalmady, keıingi jeńgemiz Quralaı bolsa, aǵamyz basqarǵan dıvızııa bóliminde medıınalyq bóliminiń jaýyngeri retinde maıdanǵa qatysqan, soǵysta júrip jaraqattanǵan kórinedi. ...Ol Tashkent qalasynda, Álisher Naýaıy atyndaǵy opera jáne balet teatrynyń kúngeı jaq qaptalyndaǵy Shymkent oramynyń 9-shy úıindegi 37-shi páterde turady. Jolyńyz túsip bara qalsańyz onda aǵamyzdyń jeńgemizben maıdanda júrip birge túsken sýreti de saqtaýly».
Osy kezdesý barysynda ǵalym estigen sózderin erekshe yjdahattylyqpen qaǵazǵa túsirip otyrǵan. Odan soń S.Raqymovtyń týystaryna óz sózderiniń rastyǵyn dádeldeıtin qolhat jazyp berýin ótingen.
2005 jyly men ǵalymnyń estelik áńgimelerin magnıtofon taspasyna jazyp aldym. Sonda Ásilhan Ospanuly osy bir kezdesýdi esine ala otyryp bylaı dep aıtty: «...basqa da inileriniń aıtqandaryn qaǵazǵa túsirip saýatsyzdarynyń barmaqtaryn bastyryp aldym. Saýattylary qolyn qoıyp berdi». Bul derek «Murager Ásilhan Ospanuly» atty 2008 jyly «Atamura» baspasynan jaryq kórgen kitaptyń 391 betinde basyldy. Ǵalymnyń óziniń aıtýy boıynsha bul qaǵazdardyń bárin sol jerdegi Aýyldyq keńestiń meńgerýshisine aparyp mórin bastyryp kýálandyryp alǵan.
Osylaı Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńiske 27 jyl tolǵan 1972 jyldyń 9 mamyr kúni ǵalym Ásilhan Ospanuly «Qazyǵurt qyrany» maqalasynda general Sabyr Raqymovtyń ulty qazaq ekenin búkil elge jarııa etti.
Bul jańalyq búkil Qazaqstanda eleýli oqıǵa bolyp, úlken qoǵamdyq pikir týǵyzdy. Sondyqtan bul qubylysqa bılik basyndaǵylar da nemquraıly qaraı almady. Ári bul jarııalanym týraly Ózbekstan basshylyǵyna da habar jetken. Degenmen bılik basyndaǵylar maqalada jazylǵandaı Sabyr Raqymovty: «Eki eneni birdeı emgen tel qozy dese de bolady, ol ózi qazaqqa perzent bolsa, ózbekke jıen. Óıtkeni, onyń sheshesi, bizdiń jeńgemiz Báhiráıim Tashkent mańyndaǵy Júnisabad degen jerde turatyn ózbek dıqanynyń qyzy edi. Revolıýııadan keıingi alasapyran kezde kúıeýi qaıtys bolǵasyn týǵan aǵasy Raqymnyń kóleıtinde bolýdy unatty. Sol naǵashysy Raqymdy saıalap júrgen Sabyr da mektepke bergen kezde sonyń balalary qatarynda Raqymov bolyp jazylyp ketkenin keıin bildik» dep qabyldamaı, ǵalymnyń tarıhı shyndyqty dáleldep jazǵanyn «halyqtar dostyǵyna syzat túsirdi» dep túsinip Shymkenttegi Oblystyq partııa komıtetine kelip túsinikteme berýin talap etedi. Is bunymen shektelmeı áýre-sarsańnyń ne bir túri bastalady.
Biraq ǵalym Ásilhan Ospanuly shyndyqtan bas tartqan joq, Qazaqstan, Ózbekstan jáne Reseıdiń resmı mekemelerine óziniń dálelderin keltire otyryp kóptegen hattar jazdy. Tómende sol hattardyń bireýin tolyq keltirdim:
Qazaqstan Kompartııasynyń Ortalyq Komıtetiniń nasıhat jáne úgit bóliminiń meńgerýshisi joldas A.P.Plotnıkovke
Shymkent pedagogıkalyq ınstıtýtynyń doenti, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty, doent Á.Ospanulynan.
Salamatsyz ba, Andreı Pavlovıch.
Kezinde Qazaqstan KP Shymkent oblystyq komıtetinde, aldymen úgit jáne nasıhat bóliminiń meńgerýshisi joldas Iý.E.Kotýnovpen, sodan soń obkomnyń hatshysy I.T.Tileýbergenovpen bolǵan kezdesýlerde, meniń keıbir belgili tulǵalardyń, atap aıtqanda Shymkent oblysy Lenın aýdanynyń «Kommýnızm» sovhozynyń týmasy, general-maıor Sabyr Omaruly Raqymovtyń ulty qazaq ekeni jónindegi izdenisterim, qazaq jáne ózbek halyqtary arasyndaǵy baýyrmaldyq dostyq qarym-qatynasqa syzat túsiredi dep habardar etildi. Osy eskertýmen qatar, sizdiń tarapyńyzdan budan bylaı meniń Sabyr Raqymov týraly jazǵan maqalalarym basylmasyn degen nusqaýdyń berilgeni maǵan belgili boldy, sondyqtan meniń qandaı jaǵdaıda ekenimdi jaqsy bilesiz. Sizdiń osy nusqaýyńyzǵa baılanysty «Ońtústik Qazaqstan» gazetiniń redakııasyndaǵy joldastar tipti Uly Otan soǵysynda general-maıor Sabyr Raqymovpen qatar soǵysqan jaýyngerlerdiń erlikteri baıandalatyn maqalalarymdy da jarııalaýdan bas tarta bastady.
Suraýǵa ruqsat etińiz, ózbek áriptestesterimiz jaǵynan bizdiń tarıhı tulǵalarymyzdy ózderiniki dep jarııalaý bir emes birneshe ret oryn alyp jatqany baıqalyp jatqan jaǵdaıda (mysaly Shymkent oblysy Qyzylqum aýdanynyń týmasy, Jaýyngerlik qyzyl tý ordenimen úsh ret marapattalǵan tuńǵysh túrkistandyq, azamat soǵysynyń batyry Abdolla Ermuhamedovtyń qazaq ekenine qaramastan, Ózbekstandyq ǵalymdar tarapynan uzaq ýaqyttan beri onyń ulty ózbek delinip keldi), bizder Qazaqstandyq ǵalymdar ne isteýimiz kerek, tarıhı aqıqatty bilmegensip úndemeı otyra berýimiz kerek pe?
Sizdiń qolyńyzda meniń bas qarsylasym Leonıd (Asqar) Iýsýpovtyń meken-jaıy qaı jerde ekeni jazylǵan hatynyń bar ekeni jóninde maǵan habardar etildi, sonyń kóshirmesin alǵym keledi.
P.S. Meniń bul hatymdy jeke hat nemese resmı qujat retinde qarastyrýyńyzǵa bolady.
30 tamyz 1976 jyl.
Shymkent q.
(Hat orys tilinen aýdaryldy – B.O.)
Bılik ǵalymdy óz degeninen bas tartýǵa qanshama árekettense de, qaısar tulǵany jeńe almady. Tipti Ásilhan Ospanulynyń S.Raqymovqa qatysy joq, biraq Uly Otan soǵysy týraly jazǵan maqalalaryn da bastyrmaýǵa baryn saldy. Osyndaı jaǵdaıda «Áseke, qoıa salyńyz, bolashaqta balalaryńyzǵa qıyn bolady» degen pysyqaılar da tabyldy. Biraq bul qıyndyqtar ǵalymdy toqtata alǵan joq. Á.Ospanuly batyr general S.Raqymov týraly tarıhı shyńdyqty pash etý maqsatynda KSRO Qorǵanys Mınıstrligine, Ózbekstannyń basshysy Sharaf Rashıdovke, Ózbek Ǵylym Akademııasyna t.b. resmı oryndarǵa kóptegen hattar joldady. Árıne, ol jaqtan jalań jaýap jazylǵan hattar alǵany málim.
Ol bylaı tursyn, ǵalymnyń kóp jylǵy izdenisteriniń nátıjelerin paıdalanyp osy bir tarıhı oqıǵany ózinen bastaýǵa tyrysyp uıat tirlik jasaǵandar da bar. Olar óz jazbalarynda S.Raqymovtyń ulty qazaq ekenin birinshi bolyp halyqqa jetkizgen Ásilhan Ospanulynyń sonaý 1972 jyly jarııalaǵan «Qazyǵurt qyrany» maqalasy týraly tipti de eske almaýǵa tyrysady, derekterdi paıdalanǵany týraly silteme jasamaýdy ádetke aınaldyrǵan.
Ǵalym Ásilhan Ospanuly tolassyz tosqaýyldardarǵa tótep bere júrip batyrdyń ómir jolyn zertteýin toqtatqan joq. Ol batyrdyń naǵashy aǵalary Tólegen men Azızmat Kárimovtarmen, batyrdyń soǵystyń alǵy shebinde birge bolǵan jubaıy Quralaı apaımen, batyrdyń azamat soǵysy jyldardaǵy qarýlas dosy, ataqty kınorejısser Kámil Iarmatov, generaldyń Uly Otan soǵysynda birge bolǵan basqa da azamattarmen kezdesip batyr týraly kóptegen baǵa jetpes derekter jınady.
Ásilhan Ospanuly bul izdenisterin iske asyrý úshin Tashkent qalasy men basqa da jerlerge bardy. Osy jerde alty ul, eki qyzy bar januıanyń otaǵasy bundaı is-saparlaryna óziniń jeke qarajatyn jumasaǵanyn aıtý artyq bolmas dep oılaımyn. Ásilhan Ospanuly batyrdyń jary Quralaımen osyndaı bir saparǵa 1973 jyldyń tamyz aıynyń 21 kúni shyǵyp, Tashkent oblysy, Ordjenıkıdze atyndaǵy aýdandyq, «Kommýnıst» kolhozynyń jerinde turatyn Sabyr Raqymovtyń qaryndasy Lútpi Ospanqulqyzymen kezdesip odan batyr soǵysqa attanar aldynda týǵan aýylyna kelip oń bata alǵany týraly jáne basqa da óte qundy derekter jazyp alady:
«...aıtqan ánderin umytpasam, Syrdyń «Qaratorǵaıy» men «Aqqum». Sebebi, bul óleńderdi aǵam unatatyn da, náshine keltirip sala alatyn. Sondaı-aq Sabyr aǵam sol kúngi keshte patefon qoıǵyzyp birneshe qazaq kúılerine bı de bıledi.
...aýyldan biraz jer uzap shyqqanda, úndemegen aǵam aqyry aıyrylysar jerde «Maıdandaǵy meni esińe alyp, óleń aıta júr, óziń ondaı óleń bilmeseń, mine bylaı dep aıt» dep kúldi. Sóıtti de ózi óleńdete jóneldi:
«Esik aldy-aý tal ma eken,
Talda bir shymshyq bar ma eken?
Áskerde júrgen aǵamnyń
Shybyn da jany bar ma eken?»
Ásilhan Ospanulynyń «Aqyrǵy attanys» atty bul maqalasy birden jaryqqa shyǵarylmaı, áreń degende, batyrdyń qaryndasymen bolǵan kezdesýden bir jyldan asa ýaqyt ótkennen keıin «Ońtústik Qazaqstan» gazetinde 1974 jyldyń kúzinde basyldy. Á.Ospanulynyń osyndaı jankeshti eńbekteriniń nátıjesinde S.Rahymovtyń qazaqsha óleń shyǵaratyny, qazaq ánderin súıip oryndap, halyq kúılerine bıleýdi jaqsy kórgeni týǵan halqyna jetti.
Ǵalym 1975 jyly S.Raqymovpen soǵysta birge qyzmettes bolǵan Uly Otan soǵysynyń batyry Toǵanbaı Qaýymbaevpen kezdesip batyrdyń maıdan shebinde qalaı soǵysqany, qaza tabar sáti týraly da maqala jarııalady.
Batyr týraly izdenis jasaý barysynda ǵalym general S.Raqymovtyń jubaıy Quralaı Natýllaevamen jıi qarym-qatynas jasap turdy. Ol kisini Shymkentke shaqyryp oblystyq teledıdar arqyly habar uıymdastyrdy. Naǵyz azamat, ǵalym Ásilhan Ospanulynyń osy ultjandylyq erligine rıza bolǵan Quralaı apaı, ońtústiktiń jaımashýaq kúnderiniń birinde ǵalymnyń úıine kelip, alǵysyn aıtyp qazaqtyń ata salty boıynsha ıyǵyna shapan japty.
Ǵalym, ustaz, qoǵam qaıratkeri Á.Ospanuly 2005 jyly kózi jumylǵanǵa deıin óz izdenisterin esh toqtatqan joq. Ásilhan Ospanulynyń Bilim Mınıstrligine jáne basqa da resmı oryndarǵa jasaǵan usynysy arqasynda Uly Otan soǵysynyń batyry, general-maıor Sabyr Rahymovtyń esimi Shymkenttegi áskerı mektep-ınternatqa berilip, eskertkish ornatyldy.
Uly Otan soǵysynyń batyry, general-maıor Sabyr Rahymovtyń óz otany Qazaqstanǵa oralýynyń qysqasha tarıhy osyndaı.
Berdaly OSPAN,
«ADYRNA» ulttyq portaly
