جاقىندا عانا سايلانعان قازاقستان جازۋشىلار وداعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اقبەرەن ەلگەزەك عالامتوردا مەنىڭ بەدەلىمدى تۇسىرۋگە وزىنشە كۇش سالىپتى. ماعان جەتكەن مالىمەت بويىنشا اقبەرەن شىڭعىسحان رۋحىن ەرەكشە قاستەرلەيتىن، ءتىپتى ءوزى دە ءتاڭىرشى دىنىمەن رۋحتاس ادام كورىنەدى. كەزىندە شىڭعىسحان توڭىرەگىندەگى الەمدىك دەڭگەيگە ۇلاسقان ۇلكەن داۋدىڭ، مەنىڭ «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» («شىڭعىسحاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى») اتتى شىعارمامنان وربىگەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. شىڭعىسحانشىل بولعاندىقتان اقبەرەن ماعان ەجەلدەن قارسى ەكەن. بۇل ارادا كوپ ادامداردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇسىنە الماي جۇرگەن ءبىر ماسەلەسى بار. مىسالى، «قۇران كارىمدە» «ەگەر بىرەۋ جازىقسىزدان جازىقسىز ءبىر ادامدى ولتىرسە، بۇكىل ادامزاتتى ولتىرگەنمەن بىردەي» – دەپ جازىلعان. ال شىڭعىسحاننىڭ الەمدەگى 900 قالانى قيراتقانىن، تەك قىلىشپەن، نايزامەن 40 ميلليونعا جۋىق ادامدى و دۇنيەگە اتتاندىرعانىن ەسكەرەلىك. بىراق مۇنى پايىمداماي، شىڭعىسحاندى تەڭدەسى جوق ۇلى تۇلعا ساناپ، ونى موڭعول ەمەس، قازاق ەتىپ، ءتىپتى كەيبىر رۋلار ۇلى قيراتۋشىنىڭ ءوز رۋىنان شىققاندىعىن دالەلدەپ، قالىڭ قاۋىمنىڭ باسىن قاتىرۋدا.
عالامتورداعى اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ ماعان تيىسكەن سوزىنە ءۇن قوسقان 49 پاراقتىق پىكىرلەردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەندەردىڭ ەكەۋى – بەردالى، ەرالى وسپانوۆتار. بۇلار شىمكەنت قالاسىندا تۇراتىن جىگىتتەر. ولاردىڭ اكەسى – ءاسىلحان وسپانۇلى دەگەن مەيىرىمدى جان ەدى. مەن اۋىلداعى تراكتور رۋلىنەن كەلىپ، «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىندە كوررەكتوردىڭ كومەكشىسى – جىتىكوز بوپ ىستەپ جۇرگەنىمدە دە، كەيىننەن مادەنيەت بولىمىندە ادەبي قىزمەتكەر مىندەتىن اتقارعانىمدا دا جانە شىمكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ سىرتتان وقۋ بولىمىنە تۇسكەن شاعىمدا دا ماعان ەرەكشە قامقورلىق كورسەتكەن بولاتىن. ءاسىلحان اعاممەن ارا قاتىناسىمىزدىڭ بۇزىلۋىنا مىناداي وقيعا اسەر ەتتى.
مەنىڭ الەكساندريادان كەيىنگى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحاناسى سالتانات قۇرعان، ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدەن باسقا ماتەماتيكا، فيزيكا، استرونوميا سالاسىندا تاڭعاجايىپ جاڭالىقتار اشقان وتىز ءال-ءفارابيى بار ۇلى وتىرار قالاسىن تاس-تالقان ەتىپ قيراتقان، شىڭعىسحان زۇلىمدىعى جايلى پوەما جازۋىم ءاسىلحان اعا ەكەۋمىزدىڭ ارا-قاتىناسىمىزدى كۇرت بۇزدى. ول كىسى ءوزىن شىڭعىسحانمەن رۋلاسپىن دەپ ەسەپتەيدى ەكەن. بۇكىل جان-تانىمەن شىڭعىسحان رۋحىنا بەرىلگەندىگى ايقىندالدى. اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ مەنى جامانداعان پىكىرىن قولداعان ەرلان وسپانوۆ بىلاي دەپ جازادى:
شىڭعىس ايتماتوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆ بىرىگىپ شىعارعان «جەر بەتىندەگى بىردەمە؟» دەگەن كىتاپتى وقىپ شىققان اكەم، ادەبيەتشى، عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى “مەن مۇحتار شىڭعىسقا ەرىپ تاۋ باسىنان كورىنەر دەپ ۇمىتتەنىپ ەدىم، قايتا شىڭعىسحاندى دالاداعى تاقىرعا وتىرعىزدى” دەگەنى بار.
ەڭ قىزىعى مىنادا. بەردالى مەن ەرالى وسپانوۆتاردىڭ سۋرەتتەۋىنشە مەن شىمكەنت قالاسىنداعى اراقتى ەسسىز، ءتۇسسىز ىشەتىن، ەكى كۇننىڭ بىرىندە قالاداعى ارىق بويىندا قۇلاپ جاتاتىن ناعىز ماسكۇنەم ادام بوپ كۇن كەشىپپىن.
ءوز قالامداستارىم اراسىنداعى اراققا ەرنىن تيگىزبەگەن جالعىز اقىن مەن بولعانىمدى اينالامداعى رۋحتاستارىمنىڭ كەز كەلگەنى دالەلدەي الادى. راس، قىزمەت بابىنا وراي (ول كەزدە كەلگەن قوناققا ىشىمدىك بەرمەسەڭىز ناعىز ساراڭ اتاناتىنسىز) ستاكانعا جاسىرىن تۇردە ءتۇرلى – ءتۇستى شىرىن قۇيدىرىپ، قوناقتارمەن سوعىستىرىپ وتىراتىنمىن. ءتىپتى قاتتى ءىشىپ جۇرگەن شاعىندا ءشامشى قالداياقوۆ “مەنى توقتاتا المايسىڭدار، ال مۇحتاردىڭ ەرنىنە اراق تيگىزە المايسىڭدار” دەپ ازىلدەيتىن.
ەگەر بەردالى، ەردالى وسپانوۆتار مەنى عايباتتاعان بىلاپىت سوزدەرى ءۇشىن كەشىرىم سۇراماسا، مەنىڭ جاقتاستارىم ولاردى سوتقا بەرۋگە ءازىر...
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ شىنشىل رۋحتى جاڭا باسشىسى ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ءىس-ساپارعا كەتكەنىن پايدالانىپ، ونىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اقبەرەن ەلگەزەك كەيبىر شىڭعىسحانشىلاردى جيناپ جانە مەن اششى شىندىعىن جايىپ سالعان بەلگىلى ادامداردىڭ رۋلاستارىمەن، تۋىستارىمەن ۇلكەن اڭگىمە وتكىزىپتى. ولار ءبىر اۋىزدان «شاحانوۆتى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارۋ كەرەك» – دەگەن ۇسىنىس ايتىپتى.
بۇل ۇسىنىستى مەن دە تولىق قولدايمىن. قازاقستان جازۋشىلار وداعى جاڭا باسشىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اقبەرەن ەلگەزەك جان-تانىمەن ماعان قارسىلىق ءبىلدىرىپ تۇرعاندا، وداقتا مەنىڭ قانداي شارۋام بار؟ شىندىققا جۇگىنسەك، جازۋشىلار وداعىنا قاراپ قالعان كۇنىم جوق. كەزىندە، شىندىق ءۇشىن رەسپۋبليكامىزدىڭ ەڭ جوعارعى “حالىق قاھارمانى” اتاعىنان باس تارتسام، ەسىمىم بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ التىن كىتابىنا جازىلسا، نوۆەلدىڭ التىن مەدالىن جانە تەك شەت مەملەكەتتەردىڭ 120-دان استام سىيلىقتارىن يەلەنسەم، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مەن ءۇشىن قانداي بەدەلى بولۋى مۇمكىن؟
وتكەندە اقبەرەن ەلگەزەككە تەلەفون سوعىپ، «ماعان ادىلەتسىز كۇيە جاققانىڭ ءۇشىن، عالامتور ارقىلى كەشىرىم سۇراماساڭ ارنايى مالىمدەمە جاسايمىن» – دەپ ەسكەرتتىم. بالكىم جوعارىدا قىزمەت ىستەيتىن ءبىر سەنىمدى ادامى بار شىعار، مەنىڭ ۇسىنىسىمدى نەمقۇرايلى قابىلدادى.
شىندىق ءۇشىن جانە كەيبىر قالامگەرلەرگە قول ءۇشىن بەرۋ ماقساتىندا عانا تولەن ابدىكۇلى، دۋلات يسابەكوۆ، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، تەمىرحان مەدەتبەك ءبارىمىز بىرلەسىپ قازاقستان جازۋشىلار وداعىن 23 جىلداي باسقارعان، سوندا دا “ماڭگىلىك توراعا” بولىپ قالعىسى كەلگەن، تالاي الاياقتىق ءىس اتقارعان نۇرلان ورازالينگە قارسى شىعىپ، قىزمەتىنەن تايدىرعانبىز. سول نۇرلان ورازالين مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ رۋلاسى ەكەن. اتاقتى اقىن مۇقاعاليدىڭ تۋعان جەرى قاراسازعا بارا سالىپ، ونىڭ رۋلاستارىن جيناپ، ولارعا مەن تۋرالى بىلاپىت سوزدەر جازدىرۋدا.
بۇرىن جاريالانعان «شىندىقتان مۇلدە شەت ءجۇرۋ، ۇلت نامىسىن پەندەلىككە تەپتىرۋ ەمەس پە؟» –دەگەن مالىمدەمەمدە مىناداي جولدار بار ەدى:
«بۇگىنگى كەزەڭدە بۇكىل قازاق حالقىن رۋلىق سەزىم جاۋلاپ الدى. بىرەۋمەن جولىعا قالساڭىز، ول مىندەتتى تۇردە الدىمەن قاي جۇزدەن، قاي رۋدان ەكەنىڭىزدى سۇرايدى. راس، اركىم اتا-تەگىن، رۋىن بىلگەنى ءجون. بىراق، رۋلىق سەزىم بۇكىل قازاققا ورتاق – ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەنى باسىپ كەتپەۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، قازىر سولاي بولدى. كەي جەرلەردە ءاربىر رۋ وزدەرىنە ارناپ، جەكە بەيىت سالىپ العان. كەزىندە باسپاسوزدە جازىلدى، قىتايدان كەلگەن، رۋى باسقا ءبىر قانداسىمىزدى سول رۋدىڭ بەيىتىنە جەرلەگەن ەكەن، ولار ۇلكەن ايقاي شىعارىپ، الگى ادامدى باسقا بەيىتكە جەرلەۋگە ماجبۇرلەپتى. ماسەلەن، مەنىڭ تۋعان ولكەم وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا كەيبىر رۋلار ءوز اتا-تەگىنە ۇلكەن ەسكەرتكىشتەر ورناتىپ قويعان. باز ءبىر رۋلار وزدەرىنە ارناپ ءانۇران دا شىعارعان.
اششى شىندىق مىنادا. ەگەر بىزدەر، ۇلتىمىزدىڭ پايىمدى، پاراساتتى ادامدارى بىرلەسىپ، شەكتەن شىعىپ كەتكەن رۋلىق سەزىمدەرگە توسقاۋىل قويا الماساق، بولاشاقتا ۇلتىمىزدى ساقتاپ قالا الماسىمىز ايقىن».
ەندى مەنىڭ مىنا ءبىر جىرىما دا نازار بۇرۋلارىڭىزدى سۇرايمىن:
بۇكىل الەم تۇرعانداي عوي، رۋحسىزدىق تورىندا،
ماتەريالدىق بايلىق، سپورت شىقتى باستى ورىنعا.
جانە ەكى يىعىن جۇلىپ جەگەن،
گۇرىلدەگەن، عىرىلداعان، دىرىلدەگەن،
مايمىل، قوراز، ءبىر ءسات بۇلبۇل ۇنىمەنەن،
تەلەارنادان ءان سالاتىن كۇنىمەنەن،
تۇنىمەنەن،
كەيدە ءتىپتى جالاڭاشتانىپ بيلەيتىن،
ىزەتتىلىك، ىزگىلىككە مۇلدە باسىن يمەيتىن،
بۇل زاماننىڭ ماقتانىشى، باستى داڭقى اتالعان،
جەڭىل اندەر ورىن الدى ەڭ ءبىرىنشى قاتاردان.
جۇرت قۋانا تامساناتىن،
بيلەپ ءجۇرىپ قول سوعاتىن،
ءتىپتى «زىڭ-زىڭ» جانە «زۋ-زۋ» دەگەن اتپەن ءان شىقتى.
ءمان-مازمۇنعا قۇلىقسىزدىق،
شەكتەن شىققان قۇلىپسىز رۋحسىزداق،
قالىڭ ەلدىڭ وي-ساناسىن قۇلدىراتتى تومەنگە،
ەسسىز اندەر قاسىرەتى شىقتى دارا كەمەرگە...
ال ادامدى ادام ەتەر ايبىنىمىز،
رۋحاني-پاراسات بايلىعىمىز،
سەكىلدەنىپ اۋىلداعى بەدەلى ولگەن ات اربا،
سىرعىپ كەتتى ەلۋىنشى، الپىسىنشى قاتارعا.
بارلىق جەردە رۋحى جوق جەڭىل اندەر حيت بولدى.
ءبىز سول ءۇشىن قايعىلىمىز،
الگىندە ايتقان رۋحاني بايلىعىمىز،
ەگەسى ءولىپ، كۇن كورە الماي، دالا كەزگەن يت بولدى.
جازىلارداي ءتىپتى قارا تاسپاعا،
ءبىر دۇكەندەر پايدا بوپتى،
بۇل نە دەگەن ماسقارا؟
ايەل دەمەي، ەركەك دەمەي،
سەكىلدەنىپ جىرتىق كومەي،
تاماق دۇكەنىنە تەك جالاڭاشتانىپ باراسىز...
وي تولعايىق، كىمدى-كىمدەر توناعان؟
جالاڭاشتانعانىڭىز ءۇشىن زاتىڭىزدى قالاعان،
بەس-التى ەسە ارزان ەتىپ الاسىز.
سوندا كىمگە قاجەت بوپ تۇر رۋحسىزدىققا ساتىلۋ،
ادامداردى شەكتەن شىققان ۇياتسىزدىققا شاقىرۋ؟
بۇل كەزەڭ قادىرلەيدى قۋلىق پەن ەپتىلىكتى.
جەمقورلىقتىڭ جۇرت سەنىمىن جالماعانى راس،
ساتىلمايتىن ەشتەڭەنىڭ دە قالماعانى راس،
كەي تەلەارناعا تەك قانا اقشا بەرسەڭ جەتكىلىكتى.
اقشاسى كوپ ادامداردىڭ ونەگەسىز، بوسپەلى،
وي-ساناسىز، ءماز-مازمۇنسىز كەشتەرى،
ءتىپتى ءبىر اپتادا ءتورت-بەس رەت بەرىلەدى،
ەل-تالعامىن جاۋلاپ الدى رۋحسىزدىق سەرىلەرى...
ەندى قايتتىك، داڭعوي كۇشتەر ۇلت مازمۇنىن كەسە مە؟
وسى ارادا بۇعىپ جاتىر ءبىر قاۋىپتى ماسەلە:
–ۇلى ءامىرشىم، جەڭىس جەڭىس بولار ما ەكەن جەڭگەنگە،
ەگەر بىزدەر باعىندىرعان جاۋىمىزدى اياساق؟
شىعىستاعى جاۋلاپ العان ەلدەرگە،
قولدانامىز قانداي دارا ساياسات؟ –
دەپ گيتلەردەن سۇراعاندا،
ويدان مازمۇن قۇراي كەپ،
وعان گيتلەر جاۋاپ بەرگەن بىلاي دەپ:
–ول حالىققا كۇندىز-ءتۇنى تەك مۋزىكا بەرىلسىن،
جان تىنىسى جەڭىل ىرعاق، جەڭىل انمەن ءورىلسىن.
ويلانۋعا جانە كىتاپ وقۋعا،
ويداعىسىن ساناسىنا توقۋعا،
جول بەرمەۋدىڭ مۇمكىندىگى جان-جاقتى قاراستىرىلسىن،
بار قيمىلى پايىمسىزدىقپەن تالاستىرىلسىن...
بىزدەرگە تەك رۋحاني ساياز كۇشتەر قولايلى،
رۋحاني ساياز ادام، –
ءوزىن ىلعي باقىتتى ادام سانايدى!
مىنە، قىزىق، گيتلەردىڭ وسى ارمان – تالعامى،
ۇلكەن جەڭىس يەلەنىپ، كۇللى الەمدى شارلادى.
ءوزىن شەكسىز باقىتتى ادام سەزىنەتىن،
تەك باقىتتى سەزىممەن كوز ىلەتىن،
جەڭىل ىرعاق، جەڭىل اندەر بولىپ دارا ماقتانى،
جەردىڭ بەتىن «رۋحاني ساياز ادام» قاپتادى.
ءبىزدىڭ ەل دە مۋزىكالىق قيراتقىش كۇش تورىندا،
ويسىز، ميسىز جەڭىل اندەر شىقتى باستى ورىنعا.
ءجۇرمىز بە ءبىز گيتلەر ايتقان،
حالىق سورىن كۇيتتەپ ايتقان،
«رۋحاني ساياز ادام» كوبەيتۋدىڭ جولىندا؟...
...........................................................................................
بۇدان ەلدى الىپ شىعۋ، كانە، كىمنىڭ قولىندا؟
كۇللى الەمدە پاراساتتى ادام تاڭ قالارلىق داڭعازا وقيعالار العا شىقتى. كەز-كەلگەن تەلەارنانى باسىپ قالساڭىز، بار كۇشىمەن جۇلقىنا سەكىرگەن نەمەسە جالاڭاشتانا بيلەي ءجۇرىپ ءان سالعان انشىلەرگە تاپ بولاسىز. جۇرت سۇيسىنە قۇلاق تۇرەتىن پايىمدى اندەر جولىقسا مەيلى عوي. جوق، مازمۇن، ماعىنادان جۇرداي «سۋپەر كەلىنشەك»، «جو-جو-جوق...»، «كاپ-كاپ... تۋك-تۋك...»، «شۋدىڭ بويىندا...»، «پاح-پاح...» سەكىلدى ءتىلىمىزدى، رۋحىمىزدى كەلەمەجدەيتىن انسىماقتار قاپتاپ كەتتى.
تەلەارنالار ءۇشىن قازىرگى كەزەڭنىڭ ەڭ ارداقتى، ەڭ سىيلى، ەڭ قاجەتتى، ەڭ داڭقتى، ەڭ باي ادامدارى انشىلەر. ورتاشا عانا داۋىسى بار، ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەدەن مۇلدە بەيحابار، كەز-كەلگەن شالاساۋاتتى ءانشىنىڭ ەكى-ءۇش قابات جەر ۇيدەن تۇراتىن كەڭ سارايعا ۇلاسقان، ەڭ كەم دەگەندە ءبىر-ەكى ءۇيى بار.
ءدال وسى ساتتە گيتلەردىڭ: «جاۋلاپ الىنعان ەلدەرگە ەرتەدەن-كەشكە دەيىن تەك مۋزىكا بەرە بەرگەن ءجون. ويلانۋعا، كىتاپ وقۋعا مۇمكىندىك بەرمەۋ كەرەك. ويتكەنى، ادام نەعۇرلىم رۋحاني جاعىنان ساياز بولسا، ول سولعۇرلىم ءوزىن باقىتتى سەزىنەدى...» – دەگەن سوزىنە قايتا نازار اۋدارماۋ ادىلەتسىزدىككە اپاراتىنى ايقىن.
ەندى مىنا قىزىققا بوي بۇرىڭىز: قازاقستاننىڭ باستى-باستى قالالارىندا، ءتىپتى الماتى قالاسىندا دا گازەت-جۋرنال ساتاتىن دۇكەندەر تۇگەلگە جۋىق جابىلعان...
سوندىقتان دا مەن كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەي، تەك دۇمشە انشىسىماقتارعا عانا نازار بۇراتىن تەلەارنالاردىڭ جەتەكشىلەرىنە، اۋدان، قالا، وبلىس باسشىلارىنا جانە بۇكىل بيلىك وكىلدەرىنە مىناداي ۇسىنىس ايتقاندى ءجون كورىپ وتىرمىن.
ەڭ قاۋىپتىسى مىنادا: ءبىز قالىڭ قاۋىمنىڭ وي-ساناسىن، سەزىم، تالعامىن مۇلدە السىرەتىپ، بەيشارا كۇيگە ءتۇسىرىپ الدىق. ماسەلەن، الماتىداعى 3 مىڭعا جۋىق حالىق سياتىن رەسپۋبليكا سارايىندا ءار كۇن سايىن جارىسا وتەتىن ءان كەشتەرىنە ۇڭىلەلىك. سوندا 80-گە، 90-عا كەلگەن كەمپىر-شالدارعا دەيىن، تەك ءان ىرعاعىنا عانا بوي ۇرىپ، قۇلشىنا بيلەپ جاتقانىن كورەسىز. بۇكىل رەسپۋبليكادا رۋلىق سەزىم ءبىرىنشى قاتاردا تۇرعاندىقتان، ولاردىڭ جۇرتقا بەلگىلى رۋلاستارىنىڭ پەندەشىلىگىن، كەمشىلىگىن مۇلدە ايتۋعا بولمايدى. شىندىق العا شىقسا، بالەگە قالاسىز. سوندىقتان دا مەن شىندىقتى ايتقانىم ءۇشىن، ولاردىڭ رۋلاستارىنان كەشىرىم سۇراعانىم راس.
مەنىڭ تازا شىنشىل فاكتىلەرگە قۇرىلعان 12 مىڭ دانا بولىپ باسىلعان كىتابىم الدىمەن ورتەلمەكشى ەدى، كەيىننەن تۇگەلدەي تۋرالىپ، ۇنتاقتالىپ، ۇنعا اينالدىرىلدى. كەلەسى شىعاتىن كىتابىم دا بيلىكتىڭ تالعام، تالابىنا ساي جارىق كورمەك. ويلانالىق. وسىلاي كەتە بەرسەك، بولاشاعىمىز قانداي كۇيگە تۇسپەك؟!
مۇحتار شاحانوۆ،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
