Jaqynda ǵana saılanǵan Qazaqstan Jazýshylar Odaǵy tóraǵasynyń birinshi orynbasary Aqberen Elgezek ǵalamtorda meniń bedelimdi túsirýge ózinshe kúsh salypty. Maǵan jetken málimet boıynsha Aqberen Shyńǵyshan rýhyn erekshe qasterleıtin, tipti ózi de táńirshi dinimen rýhtas adam kórinedi. Kezinde Shyńǵyshan tóńiregindegi álemdik deńgeıge ulasqan úlken daýdyń, meniń «Jazager jady kosmoformýlasy» («Shyńǵyshannyń pendelik qupııasy») atty shyǵarmamnan órbigenin jurttyń bári biledi. Shyńǵyshanshyl bolǵandyqtan Aqberen maǵan ejelden qarsy eken. Bul arada kóp adamdardyń kúni búginge deıin túsine almaı júrgen bir máselesi bar. Mysaly, «Quran Kárimde» «Eger bireý jazyqsyzdan jazyqsyz bir adamdy óltirse, búkil adamzatty óltirgenmen birdeı» – dep jazylǵan. Al Shyńǵyshannyń álemdegi 900 qalany qıratqanyn, tek qylyshpen, naızamen 40 mıllıonǵa jýyq adamdy o dúnıege attandyrǵanyn eskerelik. Biraq muny paıymdamaı, Shyńǵyshandy teńdesi joq uly tulǵa sanap, ony mońǵol emes, qazaq etip, tipti keıbir rýlar uly qıratýshynyń óz rýynan shyqqandyǵyn dáleldep, qalyń qaýymnyń basyn qatyrýda.
Ǵalamtordaǵy Aqberen Elgezektiń maǵan tıisken sózine ún qosqan 49 paraqtyq pikirlerdiń bel ortasynda júrgenderdiń ekeýi – Berdaly, Eraly Ospanovtar. Bular Shymkent qalasynda turatyn jigitter. Olardyń ákesi – Ásilhan Ospanuly degen meıirimdi jan edi. Men aýyldaǵy traktor rýlinen kelip, «Ońtústik Qazaqstan» gazetinde korrektordyń kómekshisi – jitikóz bop istep júrgenimde de, keıinnen mádenıet bóliminde ádebı qyzmetker mindetin atqarǵanymda da jáne Shymkent pedagogıkalyq ınstıtýtynyń syrttan oqý bólimine túsken shaǵymda da maǵan erekshe qamqorlyq kórsetken bolatyn. Ásilhan aǵammen ara qatynasymyzdyń buzylýyna mynadaı oqıǵa áser etti.
Meniń Aleksandrııadan keıingi álemdegi eń úlken kitaphanasy saltanat qurǵan, Ábý Nasyr Ál-Farabıden basqa matematıka, fızıka, astronomııa salasynda tańǵajaıyp jańalyqtar ashqan otyz Ál-Farabıi bar uly Otyrar qalasyn tas-talqan etip qıratqan, Shyńǵyshan zulymdyǵy jaıly poema jazýym Ásilhan aǵa ekeýmizdiń ara-qatynasymyzdy kúrt buzdy. Ol kisi ózin Shyńǵyshanmen rýlaspyn dep esepteıdi eken. Búkil jan-tánimen Shyńǵyshan rýhyna berilgendigi aıqyndaldy. Aqberen Elgezektiń meni jamandaǵan pikirin qoldaǵan Erlan Ospanov bylaı dep jazady:
Shyńǵys Aıtmatov pen Muhtar Shahanov birigip shyǵarǵan «Jer betindegi birdeme?» degen kitapty oqyp shyqqan ákem, ádebıetshi, ǵalym Ásilhan Ospanuly “Men Muhtar Shyńǵysqa erip taý basynan kóriner dep úmittenip edim, qaıta Shyńǵyshandy daladaǵy taqyrǵa otyrǵyzdy” degeni bar.
Eń qyzyǵy mynada. Berdaly men Eraly Ospanovtardyń sýretteýinshe men Shymkent qalasyndaǵy araqty essiz, tússiz ishetin, eki kúnniń birinde qaladaǵy aryq boıynda qulap jatatyn naǵyz maskúnem adam bop kún keshippin.
Óz qalamdastarym arasyndaǵy araqqa ernin tıgizbegen jalǵyz aqyn men bolǵanymdy aınalamdaǵy rýhtastarymnyń kez kelgeni dáleldeı alady. Ras, qyzmet babyna oraı (ol kezde kelgen qonaqqa ishimdik bermeseńiz naǵyz sarań atanatynsyz) stakanǵa jasyryn túrde túrli – tústi shyryn quıdyryp, qonaqtarmen soǵystyryp otyratynmyn. Tipti qatty iship júrgen shaǵynda Shámshi Qaldaıaqov “Meni toqtata almaısyńdar, al Muhtardyń ernine araq tıgize almaısyńdar” dep ázildeıtin.
Eger Berdaly, Erdaly Ospanovtar meni ǵaıbattaǵan bylapyt sózderi úshin keshirim suramasa, meniń jaqtastarym olardy sotqa berýge ázir...
Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń shynshyl rýhty jańa basshysy Ulyqbek Esdáýlettiń is-saparǵa ketkenin paıdalanyp, onyń birinshi orynbasary Aqberen Elgezek keıbir Shyńǵyshanshylardy jınap jáne men ay shyndyǵyn jaıyp salǵan belgili adamdardyń rýlastarymen, týystarymen úlken áńgime ótkizipti. Olar bir aýyzdan «Shahanovty Jazýshylar Odaǵynyń músheliginen shyǵarý kerek» – degen usynys aıtypty.
Bul usynysty men de tolyq qoldaımyn. Qazaqstan Jazýshylar Odaǵy jańa basshynyń birinshi orynbasary Aqberen Elgezek jan-tánimen maǵan qarsylyq bildirip turǵanda, Odaqta meniń qandaı sharýam bar? Shyndyqqa júginsek, Jazýshylar Odaǵyna qarap qalǵan kúnim joq. Kezinde, shyndyq úshin respýblıkamyzdyń eń joǵarǵy “Halyq qaharmany” ataǵynan bas tartsam, esimim Birikken Ulttar Uıymynyń altyn kitabyna jazylsa, Noveldiń altyn medalin jáne tek shet memleketterdiń 120-dan astam syılyqtaryn ıelensem, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń men úshin qandaı bedeli bolýy múmkin?
Ótkende Aqberen Elgezekke telefon soǵyp, «Maǵan ádiletsiz kúıe jaqqanyń úshin, ǵalamtor arqyly keshirim suramasań arnaıy málimdeme jasaımyn» – dep eskerttim. Bálkim joǵaryda qyzmet isteıtin bir senimdi adamy bar shyǵar, meniń usynysymdy nemquraıly qabyldady.
Shyndyq úshin jáne keıbir qalamgerlerge qol úshin berý maqsatynda ǵana Tólen Ábdikuly, Dýlat Isabekov, Qabdesh Jumadilov, Temirhan Medetbek bárimiz birlesip Qazaqstan Jazýshylar Odaǵyn 23 jyldaı basqarǵan, sonda da “Máńgilik tóraǵa” bolyp qalǵysy kelgen, talaı alaıaqtyq is atqarǵan Nurlan Orazalınge qarsy shyǵyp, qyzmetinen taıdyrǵanbyz. Sol Nurlan Orazalın Muqaǵalı Maqataevtyń rýlasy eken. Ataqty aqyn Muqaǵalıdyń týǵan jeri Qarasazǵa bara salyp, onyń rýlastaryn jınap, olarǵa men týraly bylapyt sózder jazdyrýda.
Buryn jarııalanǵan «Shyndyqtan múlde shet júrý, ult namysyn pendelikke teptirý emes pe?» –degen málimdememde mynadaı joldar bar edi:
«Búgingi kezeńde búkil qazaq halqyn rýlyq sezim jaýlap aldy. Bireýmen jolyǵa qalsańyz, ol mindetti túrde aldymen qaı júzden, qaı rýdan ekenińizdi suraıdy. Ras, árkim ata-tegin, rýyn bilgeni jón. Biraq, rýlyq sezim búkil qazaqqa ortaq – eldik, ulttyq múddeni basyp ketpeýi kerek. Ókinishke oraı, qazir solaı boldy. Keı jerlerde árbir rý ózderine arnap, jeke beıit salyp alǵan. Kezinde baspasózde jazyldy, qytaıdan kelgen, rýy basqa bir qandasymyzdy sol rýdyń beıitine jerlegen eken, olar úlken aıqaı shyǵaryp, álgi adamdy basqa beıitke jerleýge májbúrlepti. Máselen, meniń týǵan ólkem Ońtústik Qazaqstan oblysynda keıbir rýlar óz ata-tegine úlken eskertkishter ornatyp qoıǵan. Baz bir rýlar ózderine arnap ánuran da shyǵarǵan.
Ay shyndyq mynada. Eger bizder, ultymyzdyń paıymdy, parasatty adamdary birlesip, shekten shyǵyp ketken rýlyq sezimderge tosqaýyl qoıa almasaq, bolashaqta ultymyzdy saqtap qala almasymyz aıqyn».
Endi meniń myna bir jyryma da nazar burýlaryńyzdy suraımyn:
Búkil álem turǵandaı ǵoı, rýhsyzdyq torynda,
Materıaldyq baılyq, sport shyqty basty orynǵa.
Jáne eki ıyǵyn julyp jegen,
Gúrildegen, ǵyryldaǵan, dirildegen,
Maımyl, qoraz, bir sát bulbul únimenen,
Telearnadan án salatyn kúnimenen,
túnimenen,
Keıde tipti jalańashtanyp bıleıtin,
Izettilik, izgilikke múlde basyn ımeıtin,
Bul zamannyń maqtanyshy, basty dańqy atalǵan,
Jeńil ánder oryn aldy eń birinshi qatardan.
Jurt qýana tamsanatyn,
Bılep júrip qol soǵatyn,
Tipti «Zyń-zyń» jáne «Zý-zý» degen atpen án shyqty.
Mán-mazmunǵa qulyqsyzdyq,
Shekten shyqqan qulypsyz rýhsyzdaq,
Qalyń eldiń oı-sanasyn quldyratty tómenge,
Essiz ánder qasireti shyqty dara kemerge...
Al adamdy adam eter aıbynymyz,
Rýhanı-parasat baılyǵymyz,
Sekildenip aýyldaǵy bedeli ólgen at arba,
Syrǵyp ketti elýinshi, alpysynshy qatarǵa.
Barlyq jerde rýhy joq jeńil ánder hıt boldy.
Biz sol úshin qaıǵylymyz,
Álginde aıtqan rýhanı baılyǵymyz,
Egesi ólip, kún kóre almaı, dala kezgen ıt boldy.
Jazylardaı tipti qara taspaǵa,
Bir dúkender paıda bopty,
bul ne degen masqara?
Áıel demeı, erkek demeı,
Sekildenip jyrtyq kómeı,
Tamaq dúkenine tek jalańashtanyp barasyz...
Oı tolǵaıyq, kimdi-kimder tonaǵan?
Jalańashtanǵanyńyz úshin zatyńyzdy qalaǵan,
Bes-alty ese arzan etip alasyz.
Sonda kimge qajet bop tur rýhsyzdyqqa satylý,
Adamdardy shekten shyqqan uıatsyzdyqqa shaqyrý?
Bul kezeń qadirleıdi qýlyq pen eptilikti.
Jemqorlyqtyń jurt senimin jalmaǵany ras,
Satylmaıtyn eshteńeniń de qalmaǵany ras,
Keı telearnaǵa tek qana aqsha berseń jetkilikti.
Aqshasy kóp adamdardyń ónegesiz, bóspeli,
Oı-sanasyz, máz-mazmunsyz keshteri,
Tipti bir aptada tórt-bes ret beriledi,
El-talǵamyn jaýlap aldy rýhsyzdyq serileri...
Endi qaıttik, dańǵoı kúshter ult mazmunyn kese me?
Osy arada buǵyp jatyr bir qaýipti másele:
–Uly ámirshim, jeńis jeńis bolar ma eken jeńgenge,
Eger bizder baǵyndyrǵan jaýymyzdy aıasaq?
Shyǵystaǵy jaýlap alǵan elderge,
Qoldanamyz qandaı dara saıasat? –
Dep Gıtlerden suraǵanda,
Oıdan mazmun quraı kep,
Oǵan Gıtler jaýap bergen bylaı dep:
–Ol halyqqa kúndiz-túni tek mýzyka berilsin,
Jan tynysy jeńil yrǵaq, jeńil ánmen órilsin.
Oılanýǵa jáne kitap oqýǵa,
Oıdaǵysyn sanasyna toqýǵa,
Jol bermeýdiń múmkindigi jan-jaqty qarastyrylsyn,
Bar qımyly paıymsyzdyqpen talastyrylsyn...
Bizderge tek rýhanı saıaz kúshter qolaıly,
Rýhanı saıaz adam, –
Ózin ylǵı baqytty adam sanaıdy!
Mine, qyzyq, Gıtlerdiń osy arman – talǵamy,
Úlken jeńis ıelenip, kúlli álemdi sharlady.
Ózin sheksiz baqytty adam sezinetin,
Tek baqytty sezimmen kóz iletin,
Jeńil yrǵaq, jeńil ánder bolyp dara maqtany,
Jerdiń betin «rýhanı saıaz adam» qaptady.
Bizdiń el de mýzykalyq qıratqysh kúsh torynda,
Oısyz, mısyz jeńil ánder shyqty basty orynǵa.
Júrmiz be biz Gıtler aıtqan,
Halyq soryn kúıttep aıtqan,
«Rýhanı saıaz adam» kóbeıtýdiń jolynda?...
...........................................................................................
Budan eldi alyp shyǵý, káne, kimniń qolynda?
Kúlli álemde parasatty adam tań qalarlyq dańǵaza oqıǵalar alǵa shyqty. Kez-kelgen telearnany basyp qalsańyz, bar kúshimen julqyna sekirgen nemese jalańashtana bıleı júrip án salǵan ánshilerge tap bolasyz. Jurt súısine qulaq túretin paıymdy ánder jolyqsa meıli ǵoı. Joq, mazmun, maǵynadan jurdaı «Sýper kelinshek», «Jo-jo-joq...», «Kap-kap... týk-týk...», «Shýdyń boıynda...», «Pah-pah...» sekildi tilimizdi, rýhymyzdy kelemejdeıtin ánsymaqtar qaptap ketti.
Telearnalar úshin qazirgi kezeńniń eń ardaqty, eń syıly, eń qajetti, eń dańqty, eń baı adamdary ánshiler. Ortasha ǵana daýysy bar, eldik, ulttyq múddeden múlde beıhabar, kez-kelgen shalasaýatty ánshiniń eki-úsh qabat jer úıden turatyn keń saraıǵa ulasqan, eń kem degende bir-eki úıi bar.
Dál osy sátte Gıtlerdiń: «Jaýlap alynǵan elderge erteden-keshke deıin tek mýzyka bere bergen jón. Oılanýǵa, kitap oqýǵa múmkindik bermeý kerek. Óıtkeni, adam neǵurlym rýhanı jaǵynan saıaz bolsa, ol solǵurlym ózin baqytty sezinedi...» – degen sózine qaıta nazar aýdarmaý ádiletsizdikke aparatyny aıqyn.
Endi myna qyzyqqa boı buryńyz: Qazaqstannyń basty-basty qalalarynda, tipti Almaty qalasynda da gazet-jýrnal satatyn dúkender túgelge jýyq jabylǵan...
Sondyqtan da men kúndiz demeı, tún demeı, tek dúmshe ánshisymaqtarǵa ǵana nazar buratyn telearnalardyń jetekshilerine, aýdan, qala, oblys basshylaryna jáne búkil bılik ókilderine mynadaı usynys aıtqandy jón kórip otyrmyn.
Eń qaýiptisi mynada: Biz qalyń qaýymnyń oı-sanasyn, sezim, talǵamyn múlde álsiretip, beıshara kúıge túsirip aldyq. Máselen, Almatydaǵy 3 myńǵa jýyq halyq sııatyn Respýblıka Saraıynda ár kún saıyn jarysa ótetin án keshterine úńilelik. Sonda 80-ge, 90-ǵa kelgen kempir-shaldarǵa deıin, tek án yrǵaǵyna ǵana boı uryp, qulshyna bılep jatqanyn kóresiz. Búkil respýblıkada rýlyq sezim birinshi qatarda turǵandyqtan, olardyń jurtqa belgili rýlastarynyń pendeshiligin, kemshiligin múlde aıtýǵa bolmaıdy. Shyndyq alǵa shyqsa, bálege qalasyz. Sondyqtan da men shyndyqty aıtqanym úshin, olardyń rýlastarynan keshirim suraǵanym ras.
Meniń taza shynshyl faktilerge qurylǵan 12 myń dana bolyp basylǵan kitabym aldymen órtelmekshi edi, keıinnen túgeldeı týralyp, untaqtalyp, unǵa aınaldyryldy. Kelesi shyǵatyn kitabym da bıliktiń talǵam, talabyna saı jaryq kórmek. Oılanalyq. Osylaı kete bersek, bolashaǵymyz qandaı kúıge túspek?!
Muhtar ShAHANOV,
"Adyrna" ulttyq portaly
