«Jerge zııan keltiretin tirshilik ıeleriniń ishindegi eń jaýyzy – adam» degen edi bir danyshpan. Shyndyǵynda, tabıǵatqa da, janýarlarǵa da, tipti, bir-birine qastandyq jasaıtyn da adam. Ozbyrlyq, qatygezdiktiń túrli ıdeıalarynyń avtory da adam…
HH ǵasyr tehnıkalyq progress pen adamzat damýynyń ýaqyty ǵana emes, bul ǵasyr eń qatygez, qandy, joıqyn soǵystar men genoıdterdiń kezeńi boldy. HH ǵasyrdan beri qaraı adamzat jaýyzdyǵynan týyndaǵan tarıhtaǵy eń sumdyq genoıdterge sholý jasaıyq.
Aıta keteıik, genoıd – kez kelgen ulttyq, etnıkalyq, násildik nemese dinı topty joıý maqsatynda jasalǵan áreket.
Armıan genoıdi
HH ǵasyrdyń basyn Armıan genoıdi bastap tur. Bul Osman ımperııasynyń armıandarǵa jasaǵan jaýyzdyǵy edi. 1915 jyldan bastap, birinshi dúnıejúzilik soǵysqa deıin túrikter armıandarǵa shabýyl jasap keldi7
Olar eńbekke jaramdy erlerdi túgel óltirdi, al áıelder men balalar Sırııa shóli arqyly «ólim sherýleri» dep atalatyn jańa turǵylyqty jerge barýǵa májbúr boldy. Onda ólim jazasyna kesildi. Turǵyndarmen birge aýyldar da órtenip, armıandarǵa toly kemeler Qara teńizge súıretilip, sýǵa batyryldy. Armıandardy gazben óltirýge arnalǵan kem degende jıyrma konlager salyndy. Túrik dárigerleri jazyqsyz sábılerge ish súzegimen aýyrǵandardyń qanyn ekti.
Foto: American Committee for Relief in the Near East
Foto: opb.org
Áli kúnge deıin qurbandar sany týraly naqty derek joq, esepteýler boıynsha shamamen 600 myńnan 1,8 mıllıonǵa deıin armıan qaza tapqan.
Armıandardy qyryp-joıýdyń genoıd uǵymyna túsýiniń úsh sebebi bar:
- Birinshiden, bul úkimettiń resmı saıasaty. Árbir túrik gýbernatorynyń «nátıjege jetý» atty maqsaty boldy. Eger sheneýnik óltirýden bas tartsa, ol jumystan shyǵaryldy.
- Ekinshiden, resmı úgit-nasıhat armıandardy «mıkrob deńgeıindegi tirshilik ıeleri» dep jarııalady. Odan bólek, saýatsyz sharýalar men jastardyń basyn shaýyp otty. Olar: «Armıan hrıstıanyn krestke shegelep óltirý qylmys emes, óıtkeni olar óz Qudaıyna erýdi armandaıdy» degen pikirde boldy.
- Úshinshiden, úkimet armıandardyń múlkin tartyp aldy. Qazynany toltyrý degen óte qısynyz saıasat boldy.
Túrkııada armıan genoıdi áli kúnge deıin moıyndalǵan joq. Onyń ústine, sol oqıǵadaǵy «qaıratkerler» elenip, tipti isteri erlik dep tanylǵan. Máselen, «armıan mıkrobtary» degen ataýdyń avtory Mehmed Rashıd tarıh kitaptarynda «patrıot» bolyp sanalady.
Evreı genoıdi
HH ǵasyrdyń ǵana emes, búkil adamzat tarıhyndaǵy eń qorqynyshty jáne qandy tragedııalardyń biri – Evreı genoıdi. Nemis jáne avstrııalyq pangermanıster arasyndaǵy násildik antısemıtızm ıdeıalary 19 ǵasyrdyń aıaǵynda-aq damydy. Olardyń sheńberinde barlyq evreıler belgili bir bıologııalyq jetispeıtin belgilerdiń týa bitken tasymaldaýshylary bolyp sanaldy. Sondyqtan evreı halqynyń árbir ókili násilshilerge ulttyń ómir súrýi úshin qaýipti bolyp kórindi.
Foto: blogforlife.org
Adolf Gıtler bastaǵan nemis ultshyl-soıalısteri násildik antısemıtızmdi ıdeologııasynyń negizine aınaldyrdy. «Evreılerden qalaı qutylamyz?» degen suraq Gıtlerdiń bılikke kelgennen keıin óz ıdeıalaryn júzege asyrýyna sebep boldy..
Qýǵyn-súrgin 1933 jyly 1 sáýirde evreılerge boıkot jarııalaýdan jáne keıinnen memlekettik mekemelerde nemese belgili bir kásipterde jumys isteıtin evreılerge baǵyttalǵan násildik zańdardyń tolqynymen bastaldy. 1935 jylǵy 15 qyrkúıektegi «Nıýrnberg zańy» Germanııadaǵy evreılerdiń teńdigin toqtatyp, olardy násildik turǵydan anyqtady.
Evreılerge qatysty kemsitýshilik saıasatqa qaramastan, genoıd naıster bılikke kelgennen keıin birden bastalǵan joq. Naıster evreılerdi elden yǵystyrýǵa tyrysty. Biraq olardyń barar jeri bolmady. Gettolar, konlagerler men ólim lagerleri evreılerdi oqshaýlaýdyń negizgi ınfraqurylymyna aınaldy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastalýymen fashıster evreı halqy tyǵyz ornalasqan elder men aımaqtardy – Polshany, Baltyq jaǵalaýy elderin, Ýkraınany, Belorýssııany basyp aldy. Iri qalalarda evreı gettolary quryldy. Onda qalanyń jáne onyń tóńiregindegi búkil evreı halqy aıdaldy. Eń úlken getto Varshavada quryldy, onyń quramynda 480 myńǵa deıin adam boldy.
1942 jyly qańtarda «evreı máselesin túpkilikti sheshý» baǵdarlamasy bekitildi. Germanııadan, Franııadan, Gollandııadan jáne Belgııadan kelgen evreıler shyǵysqa, Polsha men Belorýssııanyń lagerleri men gettolaryna jiberilip, olarǵa mundaı qonystandyrýdyń ýaqytsha ekenin aıtty. Al Polshada ólim lagerleri quryldy.Olar adamdardy ornalastyrmaı, birden joıý úshin arnalǵan.
1942 jyldan keıin barlyq derlik konlagerler uqsas shema boıynsha jumys isteı bastady. Keńes armııasynyń 1943 jyly birqatar maıdandardaǵy sátti shabýyly jáne Stalıngrad shaıqasynan keıingi jaǵdaıdyń ózgerýi men El-Alameın mańynda Rommel armııasynyń jeńilisi evreılerdi fashısterdiń qyrǵynǵa ushyratýynyń jedeldeýine ákeldi. Jappaı ólim jazasyna kesilgen jerde máıitterdi órteýmen arnaıy bólimshe (Sonderkommando-1005) aınalysty.
Sońǵy málimetter boıynsha, qul eńbegin paıdalaný, evreılerdi jáne halyqtyń «tómen» dep sanalatyn basqa toptaryn oqshaýlaý, jazalaý jáne joıý úshin fashıster 42500-ge jýyq lagerler men gettolar qurdy. Qazirgi ýaqytta 4 mıllıon qurbannyń aty-jóni anyqtalyp, rastaldy. Sonymen qatar, evreı qaýymdary tolyǵymen joıyldy jáne qaıtys bolǵandardyń esimderin aıta alatyn týystary, dostary nemese týystary qalmady. Nıýrnberg trıbýnalynyń úkimderinde evreılerdiń genoıdiniń qurbandarynyń resmı sany 6 mıllıon adamdy quraıdy.
«Ashtyq saıasat»: násilshildik genoıdi
Álem tarıhynda 1-aq jyldyń ishinde bir ult óziniń 70 paıyz halqynan aıyryldy. Ol qazaq halqynyń basynan ótkergen genoıdi. Tigerge tuıaq, isherge as qalmaı, búkil múlkinen aıyrylǵan aýyldar asharshylyqqa ushyrady.
Foto: e-history.kz
1928-1931 jyldary Qazaqstandaǵy aýyldar kolhozdastyrylyp boldy. Sovet úkimeti sol kolhozdyń 40 mıllıon qoı-eshki, jylqysyn tegin alýǵa umtyldy. Ol úshin áýeli et ótkizińder dep tapsyrma berdi, bastapqyda 30 paıyzyn tartyp aldy. Keıin ol 50 paıyzǵa deıin kóterildi.
1932-1933 jyldary Sovet úkimeti shetelge 3,41 mıllıon astyq, 47 myń tonna et ónimin óte tómen baǵada eksporttady. Alaıda halqynyń jep otyrǵan asyn aýyzynan jyryp alyp, shetelge satqany saldarynan Sovet úkimetinde 30 mıllıon adam asharshylyqqa dýshar boldy. Sol kezde 8-9 mıllıonnan asatyn qazaqtardan 1932-shi jyldan keıingi asharshylyqtan soń, 2 mıllıonnan sál asatyn adam qaldy.
Kambodjadaǵy genoıd
1975 jyly sáýirde qyzyl khmerler qarýly kóterilisi nátıjesinde Kambodja astanasyn basyp alyp, is júzinde jańa memleket – Demokratııalyq Kampýchııany qurdy. 1976 jyly sáýirde Hıeý Samfan resmı túrde eldiń prezıdenti bolyp jarııalandy. Al Pol Pot premer-mınıstr boldy. Qyzyl khmerler saıası dıktatýra ornatty. Olar Kambodjada «100% kommýnıstik qoǵamdy» qurý úshin «revolıýııalyq eksperıment» bastalǵanyn jarııalady. Kambodja jaǵdaıynda Pol Pottyń ıdeıalary negizinde «kazarmalyq kommýnızm» jáne «agrarlyq soıalızmniń» erekshe formasy quryldy.
foto: cablook.ru
Pol Pottyń ıdeıasy boıynsha, elge «jarqyn bolashaqty» qurý úshin «bir mıllıon adal adam» kerek edi. Qalǵan alty mıllıon turǵyn qaıta tárbıeleýge «qabiletsiz» bolǵandyqtan, fızıkalyq joıylýǵa ushyrady.
Burynǵy úkimetpen nemese sheteldik úkimettermen baılanysy bar degen kúdikke ilingenderdiń barlyǵy derlik, taptyq negizde joıylǵan kásipqoılar men zııalylar tutqyndalyp, keıinnen ólim jazasyna kesildi. Etnıkalyq belgileri boıynsha vetnamdyqtar, chammalar, dinı belgileri boıynsha – hrıstıandar, musylmandar jáne býdda monahtary joıyldy. Genoıd qurbandary Kambodja zııalylarynyń kópshiligi sondaı-aq, ulttyq azshylyqtar, din ókilderi boldy. Adamdar tipti kózildirik kıgeni jáne shet tilderin bilgeni úshin qamaýǵa alynǵan.
Halyqtyń jalpy sanyna deıin joıylǵan adamdardyń sany boıynsha qyzyl khmerler rejımi adamzat tarıhyndaǵy eń qatygez rejımderdiń biri bolyp tabylady. 1975-1979 jyldar aralyǵynda barlyǵy 1,7 mıllıonnan 3 mıllıonǵa deıin adam qaıtys boldy, bul el halqynyń úshten bir bóliginen astam7
Qojaly genoıdi
1992 jyly 25-nen 26-shy aqpanǵa qaraǵan túni Qojaly turǵyndary úshin eń azapty, eń qaıǵyly uzaq tún boldy. Bul Armenııanyń Ázirbaıjandarǵa jasaǵan genoıdi edi.
Bunyń saldarynan qalanyń 5379 turǵyny bosyp ketýge májbúr boldy, 1275 adam tutqynǵa alyndy. Olardyń 150-iniń, onyń ishinde 68 áıel men 26 balanyń taǵdyry áli belgisiz. 487 adam jaraqat aldy, 8 otbasy tolyǵymen qyrylyp, 25 bala tolyqtaı jetim qaldy, 130 bala ata-anasynyń birinen aıyryldy. 613 beıbit turǵyn, olardyń qatarynda 63 bala, 106 áıel men 70 qarııa aıaýsyz óltirildi.
Bul týraly tolyq aqparatty saıtymyzdan oqı alasyz.
Rýanda genoıdi
1994 jyly 6 sáýirde Rýanda prezıdenti Jývenal Habıarımana men Býrýndı prezıdenti Kıpren Ntarıamıra mingen ushaq Rýanda astanasy Kıgalı qalasyna jaqyndaǵanda atyp túsirildi. Ushaqtaǵy barlyq jolaýshylar qaıtys boldy. Dál osy kúni elde genoıd bastaldy. Sarbazdar, polıeıler jáne jasaqshylar týtsı halqynyń ókilderi men hýtýlar arasynda negizgi áskerı jáne saıası qaıratkerlerdi tez arada basyp-janshyp, baqylaý-ótkizý pýnktterin saldy.
Foto: Corinne Dufka / AP
Genoıdti uıymdastyrýshylar hýtýlardy týtsı kórshilerin zorlaý, uryp-soǵý jáne óltirý, múlikterin joıý jáne ıemdený úshin qarýlanýǵa shaqyrdy jáne májbúrledi.
Genoıdtiń alǵashqy 6 aptasynda 800 000-ǵa deıin adam qaıtys boldy. Gvardııa, jandarmerııa jáne jastar otrıadtary Holokost kezindegiden bes ese kóp adamdy qyrdy. Zardap shekkenderdiń kópshiligi ózderi turatyn eldi mekenderde, kóbinese kórshiler men jergilikti turǵyndardyń qolynan qaza tapty. Polıııalar ulttyq panga machetelerin qoldandy, keıbir armııa bólimderi myltyqtardy paıdalandy. Hýtý baskeserleri týtsılerdi ózderi jasyrynǵan mektepter men shirkeýlerden izdep, joıyp jiberdi. Jergilikti bılik pen radıostanııalar azamattardy kórshilerin óltirýge shaqyrdy. Bas tartqandarǵa sol jerde shara qoldanyldy.
Qandy qyrǵyn 1994 jyldyń 6 sáýirinen 18 shildesine deıin jalǵasty. Osy ýaqyt ishinde kem degende 1 mıllıon adam genoıdtiń qurbany boldy.
Býchadaǵy qyrǵyn genoıd pe?
Aıta keteıik, Ýkraına men Reseı arasyndaǵy soǵys 24 aqpan bastalǵan bolatyn. Sonyń saldarynan beıbit turǵyndar zardap shegýde. Kúni keshe ǵana 4 sáýir kúni Ýkraınanyń Reseı áskerinen bosatylǵan Býcha qalasynda óltirilgen turǵyndar sany 300-ge jetti. Qaladan qoldary artyna baılanǵan máıitter tabylǵan. Keı adamdardyń basyna oq tıgen. Qaza tapqandardyń arasynda áıelder, balalar men qarttar da bar.
Foto: Reuters
foto: ru.kyrmr.com
Buny Ýkraına prezıdenti Zelenskıı «genoıd» dep atady. Al Reseı muny «senarıı» deıdi. Shyndyǵynda, bul oqıǵa genoıd pe, álde joq pa? Ýaqyt kórsetedi...
«Jaman ult bolmaıdy, jaman adam bolady». Shyndyǵynda, ras-aq...Tarıhtaǵy oqıǵalardyń bir ultty joıý úshin jasaǵan ozbyrlyq áreketteriniń artynda jaman adamdar turǵany ras. Qazirgi kezde bolyp jatqan, Ýkraına men Reseı arasyndaǵy soǵystyń artynda da bir jaman adam tur...
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
