جازۋشى تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ «بۇلاق» دەگەن عاجايىپ اڭگىمەسى بار. بۇل تۋىندىنىڭ باستى كەيىپكەرى – ەرتىلەۋ اقىن. ىلگەرىرەكتە «ولەڭ مەن كوگەن» دەگەن دۇنيەمىزدە جازعانىمىزداي، ول – «اقىن بولعاندا ەكi اۋىز ولەڭ قۇراي الاتىن اۋىل اقىنى ەمەس، اكە-شەشەسiنiڭ جايىن ويلاپ، ەلگە كەلiپ، تورداعى بۇلبۇلداي تورىعىپ جۇرگەن ناعىز تالانتتى اقىن. اۋىلداعى ءوزiنiڭ جانىن تۇسiنەتiن جالعىز سەرiگi كينومەحانيك قوشقاربايدى ەرتiپ، بۇلاق باسىنا بارىپ بۇرقىراتىپ ولەڭ وقيدى. دۋىلداتىپ بارىپ، داۋىلداتىپ قايتادى.
شارۋا جايىمەن جۇرگەن باسقا جۇرت بۇعان قيالي دەپ قارايدى. ەكپiنi باسىلماعان ەرتiلەۋدiڭ اۋديتورياسى – اۋىل سىرتىنداعى قارابۇلاق پەن قاسىنان كەتپەيتiن قوشقارباي عانا. ەل-جۇرتتان ۇزاپ كورمەگەن كينومەحانيك قوشقاربايدىڭ دا ولەڭدi ءتۇسiنiپ قارق قىلىپ جاتقانى شامالى. ول ولەڭنەن گورi ەرتiلەۋدiڭ حال-احۋالىن كوبiرەك تۇسiنەدi. ەڭ باستىسى، وعان شىن نيەتiمەن تiلەۋلەس. دوسى اڭىراتىپ بۇلاق باسىندا جىر وقىپ وتىرعاندا، جانى جادىراپ، شىن قۋانادى. قىسقاسى، تىنىمبايدىڭ «بۇلاعىنداعى» ەرتiلەۋ – اقىندىقتىڭ، قوشقارباي – اقىنعا جاقىندىقتىڭ سيمۆولى. بiرi – بۇلاق، ەكiنشiسi – تىڭدايتىن قۇلاق».
سول ماقالامىزدا بۇل ويىمىزدى «قولىنا قالام ۇستاعان ەلدiڭ ءبارi ەرتiلەۋ بولۋعا ۇمتىلادى. ەشكiمنiڭ دە قوشقارباي بولعىسى كەلمەيدi. ءبارi دە سويتەدi. بiز دە سويتتiك. ويتكەنi ءبارiمiزدiڭ دە اۋىلىمىزدا بۇلاق بار ەدi...» دەپ ساباقتاعانبىز. سوناۋ جىلى وقۋعا تۇسكەنىمىزدە اۋديتورياعا ەكپىنى قاتتى ەلۋ اقىنمەن بىرگە كىردىك. ەلۋى ەلۋ ءۇيدىڭ ەرتىلەۋى ەدى. جالپى، جىر قۋعان ءارى جىن قۋعان جۋرفاكقا ەرتىلەۋ تاڭسىق ەمەس. بىراق مەن ودان بۇرىن سول ەرتىلەۋدى تۋعان اۋىلىمنان ىزدەگەم. توقتاي تۇرىڭىز، الدىمەن ءوزىم ەرتىلەۋ شىعارمىن دەپ ويلاعام. ەرتىلەۋ دە، بەرتىلەۋ دە ەمەس ەكەنىمدى جۋرفاكقا كەلگەن سوڭ ءبىر-اق ۇقتىم. قابىلەتىم ولەڭگە بەيىم بولعانىمەن، تابيعاتىم اقىندىقتان اۋلاق ەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ اۋىلدان ءبىر ەرتىلەۋ سۋىرىلىپ شىعۋى كەرەك ەدى عوي دەپ، سونشاما ۇمىتتەنگەنىم راس-تى. ءبىزدىڭ اۋىل دەگەنىمىز – سول باياعى ءوزىمىز «ماناس» جىرى سەكىلدى تاڭدى تاڭعا ۇرىپ جىرلايتىن قاراتەرەڭ...
قارا تەرەڭ، قارا شالاڭ، قارا قايىق دەگەن ۇعىمداردى ەرتەرەك ساناعا سىڭىرەتىن ءبىزدىڭ اۋىلعا قارا ولەڭ دەگەن تىركەس تە جات ەمەس. ءوز داۋىرىندە كوك تەڭىزدەن قۋات العان نە ءبىر سويقان شايىرلار سايران سالعان بۇل ماڭايدا... «اي-اپا، ىسلام اعا، ەلدەمىسىڭ، سەيىتنياز، سەن قۇدايعا پەندەمىسىڭ؟ ساباتقا كوك ەسەكتى بايلاپ تاستاپ، اۋكيىپ مىلتىق الىپ كولدەمىسىڭ؟»، – دەپ جەر تۇبىنەن اۋىل جاققا حات-ولەڭىن جولداعان دابىل ساحيەۆ دەگەن سۇراپىل اقىن وتكەن. كەيىن دە اۋىل ىشىندە ولەڭ جازعان جىگىتتەر بولدى، بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى ەرتىلەۋ ەمەس-ءتى. ءبىرى ءوزى ءۇشىن جازدى، ەكىنشىسى جازعانىمەن جاريالامادى، ءۇشىنشىسى ەسەيگەندە ءبىر-اق تانىلدى. مۇنى، ارينە، بالا كەزدەن بويىنا بۇلا كۇشى سىيماي، بۋراداي بۋىرقانعان كاسىبي شايىر ەرتىلەۋدىڭ جولى دەۋگە استە كەلىڭكىرەمەيدى. سوندىقتان ءبىر كەزدە «بالكىم، سىڭسىعان ورمان-توعايى بولماعاندىكى شىعار، بەرتىندە قاراتەرەڭنەن بايگەلەردە اتى وزعان ايگىلى اقىن شىقپادى»، – دەپ جازعانبىز.
جوق، قاتەلەسىپپىز، شىعىپتى ەرتىلەۋ! ەرتىلەۋ بولعاندا قانداي! اڭعارماعان سەبەبىمىز، ول اق قاعازدى شيمايلاي باستاعاندا ءبىز ءىلىم ىزدەپ الاتاۋ جاققا اتتانىپپىز. ول بولسا، بۇلاق باسىندا بۋسانىپ-بۋىرقانىپ ءبىراز ءجۇرىپتى دە، نە قوشقاربايىن، نە قىز قۇرتقاسىن كەزدەستىرمەگەن سوڭ، سول بۇلاقتىڭ بەرگى جاعىنا ءبىر تۇكىرىپ، اقتوبە اسىپ كەتىپتى. ال ەندى ونى سول اقتوبەڭىز اقىن ەتىپ شىعاردى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەرتىلەۋى وسى قالانى ءومىر بويى مەكەندەپ كەلە جاتقان ەرتاي اقىنعا ارنايى بارىپ جولىعادى. ەرتاي اشىقباەۆ ءبىزدىڭ بالانىڭ ءوزىن دە، ولەڭىن دە الدىمەن ابدەن جونادى، سودان سوڭ جانيدى جاقسىلاپ تۇرىپ.
ارينە، بۇل كەزدە قاراتەرەڭنىڭ بويى سىرىقتاي قارا بالاسىنىڭ جاتتاندىلاۋ جىرلارىن ءتورت اياعىن تەڭ باسىپ تۇرعان دۇنيە دەۋگە كەلمەيتىن ەدى. ۇيقاسى بولسا، قۇيقاسى جوق، قۇيقاسى بولسا، ۇيقاسى جوق بالاۋسا تۋىندىلاردى قايتا-قايتا وقىعان ەرتاي اعاسى وعان جىبەك جىردى كەستەلەپ توقۋدى ۇيرەتتى. بولمىسى بولەك ونەرگە بىردەن باۋلىدى. باۋلۋعا تۇراتىن بالا ەدى ءوزى دە... سەبەبى، ونىڭ كوكىرەك كوزى، ياعني ولەڭىنىڭ شىعاتىن تۇماسى تازا ەدى. اقكوڭىل. اعەدەن. جۇرەگىنىڭ تۇبىنە كىر جاسىرمايدى. اقىنشا جۇرەدى، اقىنشا كۇلەدى، اقىنشا تومسارادى، اقىنشا ەركەلەيدى، اقىنشا وكپەلەيدى... اقتوبەگە الاسۇرىپ اقىندىق ورتا ىزدەپ كەلگەن ەدى ول. قاشاننان بەرەكەسى كەلىسكەن اقتوبەنىڭ شىعارماشىلىق توبىنا الماتىدان ءبىرجولا كوشىپ كەلگەن مەيىرحان اقىن باستاعان ءبىر توپ شايىر قوسىلىپ، اقىندىق ورتانىڭ قازانى قايناعان شاق ەدى بۇل. باستالدى سوسىن اقىن-عۇمىر...
تىنىمبايدىڭ تالانتتى كەيىپكەرى ەرتىلەۋگە تەلىنىپ وتىرعان ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز، اقىن تالعات تىلەۋلەسوۆ وسىلايشا تابان تىرەپ ەدى ارايلى اقتوبەگە. الدىمەن تۋعان جەرى، سوسىن وسى اقتوبەنىڭ اقىندىق ورتاسى ونى شايىر ەتىپ شىعاردى. تەڭىز جاعاسىنىڭ شەگە قۇمى مەن شۋدا-شۋدا شالاڭىنا اۋناپ وسكەن بالا ولەڭ ولكەسىنىڭ التىن شاڭىراعىنا ۋىعىن قاداپ، جىر سۇيەر جۇرتقا كەڭ تانىلدى. ءبىزدىڭ وڭىردەگى باياعى دابىل ساحيەۆتەن كەيىن اۋليە-انبيەدەن كوگەن الماي، ولەڭ العان اقىن وسى تالعات سياقتى. ەڭ باستىسى، اقىندىق مىنەز بار وندا. اقىن اعالارىن ايالاي بىلەدى، سولاردى ىزدەپ جەر تۇبىنە بارۋعا دا بەيىل.
بىراق وندا تۇراقتاپ قالۋ دەگەندى اتاماڭىز... سوسىن ەرتاي اعاسىنشا تولعانىپ:الماتىعا سۇيرەگەنمەن ارمانىم،قۇراق ۇشىپ بارمادىم.اياقاستى وزگەردى دە تالعامىم،اقتوبەنى تاڭدادىم، – دەپ تەرمەلەتىپ تايىپ وتىرادى.
قاراتەرەڭ دەسە، قوزادى. اقتوبە دەسە، ولەدى. ەندى قايتسىن، وسى قالادان ابىروي تاپتى، باق تاپتى، جەرۇيىق تاپتى، جار تاپتى. وسى شاھاردا ءجۇرىپ جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە ءوتتى. اۋىق-اۋىق «جۇرەكتە ىڭكار ساعىنىش – ءبىر جۇرگەن دوسقا، باۋىرعا. ءدال قازىر مەنى الىپ ۇش، كىندىگىم كەسكەن اۋىلعا»، – دەپ تولعاتىپ، قاراتەرەڭىنە بارىپ، شامىرقانىپ، شابىتتانىپ قايتادى دا، اقتوبەسىنە كەلىپ، اق جاۋىنداي سەلدەتىپ جىر جازادى.
تالعات تىلەۋلەسوۆ – اقتوبەنىڭ جاي اقىنى ەمەس، كىتاپحانادا قىزمەت ىستەيتىن زيالى شايىرى. ساقتاعان بايىشەۆ اتىنداعى وبلىستىق امبەباپ عىلىمي كىتاپحانانىڭ بىلدەي ءبىر ءبولىم مەڭگەرۋشىسى. قازاقتا كىتاپحانادا جۇمىس ىستەگەن تانىمال قالامگەرلەر از ەمەس. مۇرات اۋەزوۆ، الىبەك اسقاروۆ، راقىمجان وتارباەۆ، تۇرسىن جۇرتباي، مارجان ەرشۋ، ايگۇل كەمەلباەۆا جانە باسقا اقىن-جازۋشىلار كىتاپحانالاردىڭ رۋحاني دەڭگەيىن كوتەرۋگە بارىنشا ۇلەس قوستى. بالا كەزىندە الدىمەن قاراتەرەڭدەگى قوس كىتاپحاناشى - تىنىشتىق وشاقباەۆ (اۋىل كىتاپحاناسى) پەن ەمەن جۇبانيازوۆانىڭ (مەكتەپ كىتاپحاناسى) ءتالىمىن كورگەن ءبىزدىڭ تالعات قارىمدى قالامگەرلەردىڭ ونەگەلى جولىن جالعاعان دا...
الەمدىك كىتاپحانالار تاريحىندا دا تالعاتتىڭ قالامداس ارىپتەستەرىنىڭ ونەگەلى ىزدەرى سايراپ جاتىر. ماسەلەن، ورىستىڭ اتاقتى اقىنى، بارشاعا بەلگىلى مىسالشى يۆان كرىلوۆ ءوز داۋىرىندە يمپەراتورلىق كىتاپحانادا قىزمەت ىستەگەن. ءتىپتى ول بۇل كاسىپكە باقانداي جيىرما توعىز جىلىن ارناعان كورىنەدى. ءبىزدىڭ تالعات تا «كرىلوۆ جارىقتىقتان قاي جەرىم كەم؟» دەپ، ءوز جۇمىسىندا ءالى دە ءبىراز جىل جۇرە بەرگىسى بار.
يۆان كوكەسى باياعىدا وقىرماننىڭ ىزدەگەن كىتابىن تەز تابۋى ءۇشىن كاتالوگ جۇيەسىن رەتتەۋگە كۇش سالىپتى. سونداي-اق، بيبليوگرافيالىق جۇمىستاردى جونگە كەلتىرىپتى. تالعات اقىن دا مۇنداي پايدالى نارسەلەرگە جەتە ءمان بەرەدى. اقىن ءىنىمىزدىڭ جۇمىستان شارشاعان كەزدە نە ىستەيتىنىن بىلمەيمىز، ال كىتاپحاناشى كرىلوۆ مۇندايدا زالدا تۇرعان ديۆاندا اۋىق-اۋىق شالجيىپ جاتىپ، دەمالىپ الاتىن بولعان دەسەدى. اتاقتى اقىن مىسالدارىنىڭ كوبىسىن وسى كىتاپحانا قابىرعاسىندا جۇرگەندە جازعان. تالعاتتىڭ دا ءبىراز ولەڭى وسىندا تۋدى.
ارگەنتينانىڭ ايگىلى جازۋشىسى حورحە لۋيس بورحەس ءوز ءومىرىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن كىتاپحانادا وتكىزگەن. قىزمەتىن كىتاپحاناشىنىڭ كومەكشىسىنەن باستاعان. كەيىن ارگەنتينانىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ ديرەكتورى بولعان. نە ايتامىز مۇندايدا؟ ءبىزدىڭ بۇرحاننىڭ بالاسىنا باياعى بورحەستىڭ بالاسىنىڭ جولىن بەرسىن دەيمىز دە...
تاريحتا كىتاپحاناشى تالعات اقىننىڭ تاعى ءبىر ايگىلى ارىپتەسى بولعان. ول – نەمىستىڭ ۇلى ويشىل اقىنى يوگانن ۆولفگانگ گيوتە. فون گيوتەنىڭ قاراماعىندا ۆەيمار تەاترى مەن كىتاپحانا بولىپتى. ول دا ءوز ىسىنە كوپ كوڭىل بولگەن. كىتاپ مۋزەيىن جاساقتاعان. سالاداعى جاڭا ەرەجەلەردى تۇزگەن. سوعان قاراعاندا گيوتە كوكەمىز دە ءبىزدىڭ تالعاتجان سەكىلدى جۇمىسسىز وتىرا المايتىن ەرەكشە ەلگەزەك اقىن بولعان سىڭايلى.
تالعاتتىڭ ايگىلى ارىپتەستەرىنىڭ قاتارى مۇنىمەن دە شەكتەلمەيدى. اعايىندى قالامگەرلەر ياكوب ليۋدۆيگ كارل گريمم مەن ۆيلگەلم كارل گريمم دە، اقىن-سىنشى انتون دەلۆيگ تە، جازۋشى ميحايل پريشۆين دە ءتاپ-ءتاۋىر كىتاپحاناشى اتانعان.
ارينە، كانىگى كىتاپحانا قىزمەتكەرى بولعانىمەن، اقىن تالعاتتىڭ تابيعاتى بولەك. ول – جەر باسقارماسى كىتاپحاناسىندا جۇمىس ىستەگەن داڭقتى ءسوز زەرگەرى يۆان بۋنين سەكىلدى سالالىق ادەبيەتتەردىڭ عانا ساراشىسى ەمەس، ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ جاناشىرى. ازىرگە اقىن ءىنىمىزدىڭ باياعىدا پەرەدەلكينودان بالالار كىتاپحاناسىن اشقان ايگىلى قالامگەر كورنەي چۋكوۆسكي سياقتى تىڭ باستاما كوتەرەتىندەي شاماسى جوق. سونداي-اق، تالعات شايىر اگرونوميا ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحاناسىندا جۇمىس ىستەگەن اتاقتى اقىن اننا احماتوۆا ءتارىزدى قىزمەت ورنىنىڭ ماڭايىن مەكەن ەتۋدى داعدىعا اينالدىرا قويعان جوق. ءبارىبىر تالعات – ءتاۋىر كىتاپحاناشى، تالانتتى اقىن.
بۇرقىراتىپ ولەڭ جازىپ ءجۇر بۇگىندە بۇرحان كوكەمنىڭ ۇلى. بىرەسە، «بۇل نە دەگەن قىسقا كۇن؟! ءوتىپ جاتىر ءومىرىم… بۇرىنعىشا سايرامايدى قۇستارىم، مۇڭايادى كوڭىلىم»، – دەپ تولعانادى. ەندى بىردە «ءومىر دەگەن بازاردان، ورتەنەدى وزەگىم. قورقىت قاشىپ قۇتىلماعان اجالدان، كەلەر ءبىر كۇن كەزەگىم»، – دەپ قارالاي زارەڭدى ۇشىرادى. سودان سوڭ «كۇن دە توگىپ ارايىن، ءبىر قۋانتىپ، جىلاتىپ. جازارىمدى جازىپ مەن دە قالايىن، بەرشى ماعان ۋاقىت»، – دەپ قايتادان تاۋبەسىنە تۇسەدى.
جاز، جاز، بالا، جاز، بالا! ۋاقىتىڭ جەتكىلىكتى سەنىڭ...
بۇگىن – الەمدەگى قالامگەر-كىتاپحاناشىلاردىڭ داڭقتى جولىن جالعاعان ارقالى اقىن، قاراتەرەڭنىڭ قۇلاگەرى، اقتوبەنىڭ اقتاڭگەرى تالعات تىلەۋلەسوۆتىڭ تۋعان كۇنى! امان ءجۇر، اقىن تالعات، اق تالعات!
باۋىرجان ومارۇلى
