«جامان ۇيدى قوناعى بيلەيدى» دەگەن – وسى. اديليام ۋشۋروۆا ەسىمدى ۇيعىر قىزى ۇلتىمىزدى قورلاي باستادى. ونىڭ: «مامبەت، تۆوي نارود (قازاقتاردى ايتىپ وتىر-اۆت) كرومە بەسبارماكا نيچەگو نە زنال. ۋيگۋرى ۆام گلازا وتكرىلي… نادو ۆاس ناحۋي ۆ گورى گنات. چتوبى ناۆوز جرالي» – دەگەنى شەكتەن شىققان ءسوز بولدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقتى وقىتىپ، توقىتىپ كوزىن اشقان دا ۇيعىرلار ەكەن.
بۇل ۇيعىر قازاققا «كاك يزگوي وبششەستۆا» دەپ قارايتىن سەكىلدى. اديليام ۋشۋروۆانىڭ اشىقتان اشىق، وسىلايشا ۇشىنا سويلەپ وتىرعانى – مەملەكەتىمىزدىڭ ىشكى ۇلتارالىق قاتىناستا جىبەرىپ وتىرعان قاتەلىگىنىڭ جەمىسى.
ول ءوز سوزىمەن – قازاقستاندا جەتەكشى ۇلت قازاق ەمەس، قوجايىنى سىرتتان كەلگەندەر ەكەندىگىن، قازاق ۇكىمەتىنىڭ وزگەلەردىڭ الدىنداعى دارمەنسىزدىگىن، زاڭنىڭ ورىندالمايتىنىن، بىزدە بارلىعىن اقشا شەشەتىنىن تاعى دالەلدەپ بەردى.
ال، بۇعان ارلانىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر جوق. ولارعا ايتساڭ «ويباي، باۋىزداسا دا ۇندەمە، قازاقستاندا 100-دەن استام ۇلت تۇرادى، ولاردىڭ كوڭىلىنە قاراۋ كەرەك» دەپ شۋلاپ قويا بەرەدى. سوندا قازاقتىڭ مۇددەسىن كىم كوتەرەدى؟
تاريحتان بەلگىلى، اديليام سەكىلدى سەپاراتيستىك پيعىلداعى جاندار بەلگىلى ءبىر ۇلت جونىندەگى ءاردايىم ءوزىنىڭ قانىندا بار ەسكىلىك سوقىر سەنىمدى اۋىق-اۋىق ادەيى قوزدىرىپ وتىرعان. بۇل ۇيعىر ايەلىنىڭ (سۋبەكتىنىڭ) ءىس-ارەكەتىنىڭ استارىندا نە جاتقانىن، كىمنىڭ ساياساتىن جۇرگىزىپ جۇرگەنىن جەدەل انىقتاۋىمىز قاجەت.
بۇل – ونىڭ ءوز ءسوزى ەمەس، ورتاسىنىڭ ءسوزى. ونىڭ ورتاسى مەن جەبەۋشىلەرى كىمدەر؟ ونىڭ ارتىندا ىشكى قولداۋشىلارى مەن سىرتقى كۇشتەر تۇرۋى دا مۇمكىن. مۇنىمەن ۇقك-ءى اينالىسۋى كەرەك.
سەبەپسىز سالدار بولمايدى، كەزىندە شەلەكتەگى ۇيعىرلاردىڭ: «مەملەكەت سىزدەردىكى بولعانىمەن، جەر بىزدىكى» – دەگەنىن، 2000 دانامەن «…يستوريا ۋيگۋرسكوي دەرجاۆى» كىتابىن تاراتىپ قازاق جەرىن داۋلاعانىن دا ۇمىتقان جوقپىز. ۇيعىرلاردىڭ الماتى وبلىسىن سۇراۋى ءبىرىنشى رەت ەمەس.
1986 جىلى 19 جەلتوقساندا قازاقتاردىڭ بيلىكتەن ايىرىلىپ، جازالاۋ ناۋقانىنا ۇشىراي باستاعانىن، ەلدەگى قالىپتاسقان جايدى قولايىنا پايدالانىپ قالۋعا تىرىسقان ۇيعىرلاردىڭ ءبىر توبى سول كەزدە: «الماتى ۇيعىرلاردىڭ مەكەنى، ءبىز بۇل جەردە ۇيعىر اۆتونومياسىن قۇرۋعا ءتيىسپىز، وسى جولدا بىزگە كومەك ەتۋىڭىزدى سۇرايمىز» دەگەن («ينتەرۆيۋ.kz»،17.11.06) مازمۇندا گورباچەۆكە حات جازعانى بەلگىلى. ولاردىڭ «يەني حايات» گازەتى بۇل ايماقتى ۇيعىرلاردىڭ جەرى، قازاقتار ونى باسىپ العان دەپ جازىپ كەلدى.
ايتارىم، قازاقتاردى سىرتتان قونىس اۋدارىپ كەلگەندەردىڭ قايتا-قايتا ارانداتۋ ارەكەتتەرى الاڭداتادى. قىتايدان بوسىپ قاشىپ كەلىپ، ەندى تويىنعاسىن سۋ ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرىپ جاتىر.
ونىڭ ۇلتىما ايتقان اۋىر ءسوزى جانىمدى اۋىرتتى، قاتتى كۇيزەلتتى. ايتسە دە، شىدامنىڭ دا شەگى بار، قازاقتى اشىندىرا بەرۋگە بولمايدى. بۇعان جەلتوقسان، جاڭا وزەن، 1991 جىلعى ورال وقيعاسى، ماياتاس، ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋدا قايتالانعان وقيعالار كۋا.
نيەتى قارا پەندەلەردىڭ ۇلدارىمىزدى قۇل، قىزدارىمىزدى كۇڭ ەتىپ، حالقىمىزدى قورلاۋىنا جول جوق. حالقىمىزدىڭ ار-نامىسىن تۋ ەتىپ الىپ جۇرە الماساق ەلدىگىمىز دە، قۇنىمىز دا ءبىر تيىن.
ەندەشە، ءوزىن ۇستەم ساناپ، ەكىنشى ۇلتتى قورلاعان، باسىپ-جانشۋدى، «ديسكريميناتسيا» ماسەلەسىن قوزدىرعانى ءۇشىن قر-نىڭ زاڭىنا سايكەس جوعارىداعى پوستتى جازعانداردىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس كوتەرىلسىن.
مۇنداي ارانداتۋشىلاردى زاڭ اياسىندا تەزگە سالماساق، ءبىز ۇلتارالىق جارىلىستارعا كۋا بولامىز.
نۇرلىباي قوشامانۇلى
اقتوبە قالاسى
P.S. بۇگىندە نۇرلىباي قوشامانۇلى اديليام ۋشۋروۆانىڭ جازعان سوزدەرىنە قاتىستى الماتى وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنا شاعىم ءتۇسىرىپ ۇلگەردى
________________________________________________________________________________________________________________________________
matritca.kz
