حاما قىرعىنى: اساد وپپوزيتسيانى قالاي بومبالادى؟

8412
Adyrna.kz Telegram

40 جىل بۇرىنعى بومبالاۋدان كەيىن سيرياداعى حاما قالاسىن داۋىل باسىپ العان بولاتىن. 1982 جىلى 2 اقپاندا سيريا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرى «قورعانىس بريگادالارىنىڭ» جارتىلاي اسكەريلەرىنىڭ قولداۋىمەن ەلدىڭ ءتورتىنشى ۇلكەن قالاسى حامانى بومبالاپ، كەيىن باسىپ الدى. سيريانىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى باشار اسادتىڭ اكەسى بيلىكتە بولعان كەزدەگى كوتەرىلىس وپپوزيتسيا اراسىندا «حاماداعى قىرعىن» دەگەن اتاۋ الدى. مۇنداي بەي-بەرەكەت قاقتىعىستىڭ بۇلىڭعىر جايتتارى كوپ. سوندىقتان 40 جىل بۇرىڭعى وقيعاعا شولۋ جاسايىق.

ايتا كەتەيىك، حاما - سيريانىڭ حالەپ، داماسكى جانە حومس قالالارىنان كەيىنگى ءتورتىنشى قالاسى. ول ەلدىڭ سولتۇستىك-باتىس بولىگىندە ورنالاسقان. 1980-جىلداردىڭ باسىندا سيريا پرەزيدەنتى حافيز ءال -اسادتىڭ ازاتتىقتى جويۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن «سيريا مۇسىلمان باۋىرلارىنىڭ» تىرەگى بولدى. 1982 جىلدىڭ اقپان ايىندا اساد ءوز اسكەرىن قالانى بۇزۋعا بۇيىردى.

وسىدان 40 جىل بۇرىن 1982 جىلى 2 اقپاندا قازىرگى پرەزيدەنت باشار اسادتىڭ اكەسى سيريا پرەزيدەنتى حافەز ءال-اسادتىڭ بۇيرىعىمەن حاما قالاسىنا قورشاۋ ورناتىلىپ، بومبالادى. كەيىن شابۋىل جاسادى. مۇنىڭ ءبارى «مۇسىلمان باۋىرلار» (رەسەيدە تىيىم سالىنعان ۇيىم) كوتەرگەن يسلامدىق كوتەرىلىستى باسۋ كەزىندە بولدى. بىراق قالانى باسىپ الۋ بەيبىت تۇرعىندار اراسىندا اۋىر شىعىنعا اكەلدى.

«بۇل وقيعا ءالى كۇنگە دەيىن كەز كەلگەن اراب ۇكىمەتىنىڭ قازىرگى تاياۋ شىعىستاعى ءوز حالقىنا قارسى ارەكەتى ءارى ەڭ ولىمگە اكەلەتىن وقيعالاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى»، - دەيدى New Yorker شولۋشىسى جانە سيريالىق ساراپشى روبين رايت.

ال باتىس ايماقتار بۇل وقيعانى «حاماداعى كوتەرىلىس» نەمەسە «حاماداعى قىرعىن» دەپ اتاپ كەتتى.

«قورعانىس بريگادالارىن» باسقارعان قازىرگى پرەزيدەنت باشار اسادتىڭ اعاسى حافەز ءال-اساد پەن ونىڭ ءىنىسى ريفات ءال-اسادتىڭ قاتال جانە شەشۋشى ارەكەتتەرىن تاياۋ شىعىس ساراپشىلارى كوپتەن بەرى ايتىپ كەلەدى. قاندى بولسا دا، كۇردەلى اراب ماسەلەلەرىن ءتيىمدى شەشۋگە ۇمتىلدى. ناتيجەسىندە، قانشاما جىل بويى ۇيىمداسقان وپپوزيتسيا ءىس جۇزىندە توقتاتىلدى. ال سۋننيتتەردىڭ كوپشىلىگىن قورقىتىپ، باسىپ-جانشىدى. سونداي-اق، الاۆيتتەردەن تۇراتىن قازىرگى ۇكىمەتكە ادال بولدى.

الايدا 2000-جىلدارى سيرياداعى كۇرەستە جاڭا ورلەۋدىڭ باستالۋىمەن قوعامداعى ءارتۇرلى توپ اراسىنداعى تەكەتىرەستىڭ جويىلماعانى، كوتەرىلىستەردىڭ جانە ولاردى باسۋدىڭ بۇرىنعى ستسەناريلەرى قايتا جاڭعىرتىلعانى بەلىلى بولدى. ءتىپتى، قۋعىن-سۇرگىندەردى ەسكە الۋ مەن قازا تاپقانداردىڭ ۇرپاقتارىنا تىنىش ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. ال باتىستا وقىپ، ءومىر ءسۇرىپ، وفتالمولوگ-دارىگەر رەتىندە قىزمەت ەتكەن «اعارتۋشى»، زيالى باشار اساد اكەسى مەن ناعاشى اتاسىنىڭ كەيىپىن كەيدى.

ءتۇرلى مالىمەت بويىنشا، «حاماداعى قىرعىننىڭ» قۇرباندارى 2 مىڭنان 40 مىڭعا جەتكەن.ەڭ ىقتيمال بولجام بويىنشا، 15-20 مىڭ بەيبىت تۇرعىن مەن 1000-عا جۋىق ۇكىمەت اسكەرى قازا تاپتى. ال حامادا اسادتىڭ بااس پارتياسىنىڭ بەلسەندىلەرى تۇتقىنعا الىنىپ، ازاپتالعان.

سونداي-اق، بۇل ولكەنىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىنا دا ۇلكەن نۇقسان كەلىپ، قالانىڭ كوپتەگەن ەسكى كوشەسى تولىعىمەن جويىلدى. «مۇسىلمان باۋىرلار» قوزعالىسى دا جۇزدەگەن بەلسەندى مۇشەلەرىنەن ايىرىلدى. فرانتسيادا قۋعىندا تۇراتىن ريفات ءال-اسادتىڭ حاماداعى قىرعىنعا قاتىسىن بىرنەشە رەت جوققا شىعاردى. الايدا تسرۋ ەسەبىندە سايكەس ونى وسى وقيعالار مەن باسقا دا قۋعىن-سۇرگىن، كونتراباندا جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قاتىسى بار دەپ تاپقان. (2021 جىلى قازان ايىندا باشار اساد اعاسىنىڭ سيرياعا ورالۋىنا رۇقسات بەردى).

350 مىڭعا جۋىق حالقى بار سيريانىڭ ءتورتىنشى ءىرى قالاسى حامانى قورشاۋ 27 كۇنگە سوزىلدى. قالانى ۇكىمەت اسكەرلەرى جاۋلاپ الدى، ارتيللەريالىق وق جاۋدىرىلدى، زىمىراندىق جۇيەلەر جۇمىس ىستەدى، اۆياتسيا بەلسەندى بولدى، تانكتەر قولدانىلدى.

ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان بومبالاۋدان كەيىن، اسكەرلەر شابۋىلعا شىقتى. ولار قالا كوشەلەرىن قيراتىپ، ەسكەرتۋسىز وق جاۋدىردى. كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى اۋىر قارۋ-جاراق پەن تەحنيكانى قولداندى. ءتىپتى، پۋلەمەت جانە قول گراناتالارىمەن قارۋلانعان. كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، كەيبىر اۋداندا جاسى 14-تەن اسقان ەر ادامدارعا وق اتىلعان. سونداي-اق، ادامدار ايدالىپ بارا جاتقان تەحنيكۋم عيماراتىنان ەشكىم ءتىرى شىقپاعان.

بۇلىكشىلدەر قالانى قيراندىعا اينالدىرعان ءتورت كۇندىك شايقاستان كەيىن بىرنەشە اپتا بويى جۇيەلى تازارتۋ جالعاستى. مىڭداعان ازامات تۇرمەگە قامالدى. ال كەيىن قالا تۇرعىندارى ولاردىڭ مۇلكىنە قاتىستى ماسەلەگە تاپ بولدى. ويتكەنى ولگەندەردىڭ كۋالىكتەرى تۋىستارىنا بەرىلمەدى. سونداي-اق، 63 مەشىت پەن 4 شىركەۋ تولىعىمەن قيراعان.

«قىرعىننىڭ ءتورتىنشى كۇنى اۋدانىمىز قورشاۋعا الىندى، رەجيم ساربازدارى ۇيلەردى قورشاي باستادى»، - دەدى 62 جاستاعى كۋاگەر يبەيسي تۇركيانىڭ Anadolu اقپارات اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا. «ساربازدار ءار ءۇيدىڭ الدىندا ەر-ازاماتتارعا، قارتتار مەن بالالارعا وق جاۋدىردى. كەلەسى كۇنى ۇيدەن شىققاندا، قالانىڭ ءار جەرىندە مايىتتەردىڭ جاتقانىن كوردىك. جارالانعاندار دا بولدى. بىراق ءبىزدىڭ اۋداندى ساربازدار قورشاپ العاندىقتان، ولارعا كومەك كورسەتۋگە ەشكىمنىڭ باتىلى بارمادى. مايىتتەر كوشەدە كەم دەگەندە ءبىر اپتا جاتتى. كەيىن بۇل مايىتتەر جاپپاي جەرلەندى».

«مەن ۇلكەن كوشەمەن كەلە جاتقان ەدىم، ول ۇيىندىلەرگە تولى بولى. حامانىڭ ايگىلى ساعاتىنىڭ جانىنان وتكەندە، ونىڭ ءىزى دە قالماعان. ۇلى مەشىتتەن دە بىردە-ءبىر ءىز قالمادى. مەن قيراندىعا اينالعان اۋماقتاردى كوردىم»، - دەيدى تاعى ءبىر جەرگىلىكتى تۇرعىن كوتەرىلىس باسىلعاننان كەيىنگى العاشقى كۇندەردى.

«حاماداعى قىرعىنعا تىيىم سالىندى. ءتىپتى حالىق بۇل تۋرالى ءوز ارالارىندا ايتا المادى. قازا تاپقاندار مەن ءىز-ءتۇسسىز جوعالعاندار وتباسىلارىنا دا ايتىلمادى». – دەدى سول كەزدە وسى قالادا تۇرعان ياسير ءال-حاماۋي. – بۇل وقيعا جاي عانا «كوتەرىلىس» دەپ اتالدى.

مۋاياد كانداكجيدىڭ كوتەرىلىستى باسىپ العانداردىڭ كوزقاراسى بويىنشا قالاي كورىنەتىنى تۋرالى پراۆدا.رۋ اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «حامادا مەنىڭ كوپ تۋىسىم تۇراتىن. ال بۇل تولقۋدى باسۋعا مەنىڭ تانك وفيتسەرى رەتىندە قىزمەت ەتەتىن اعام قاتىستى.

حامادا شىنىمەن دە، «مۇسىلمان باۋىرلار» قوزعالىسىنىڭ قارۋلى كوتەرىلىسى بولدى. بىراق بيلىك بەينەلەگەندەي اۋقىمدا ەمەس. بۇكىل قالانى سودىرلار باسىپ العان جوق. تەك جەكەلەگەن اۋدانداردا عانا بولدى. ويتكەنى جەرگىلىكتى راديكالدى وپپوزيتسيانىڭ قۇرامىندا 500-گە جۋىق ادام بار. ال حالىقتىڭ ءبىر بولىگى وعان مورالدىق قولداۋ كورسەتتى. حاماعا شابۋىل جاساۋ تۋرالى بۇيرىق بيلىك پەن حالىقتىڭ ايتارلىقتاي بولىگىن ەكىگە بولگەن وتە قاتىگەز جانە اقىماق شەشىم بولدى. ال باشار اساد ولاردىڭ قۇنىن وتەۋى كەرەك.

وسى 30 جىلدىڭ ىشىندە بارلىق قالاعا جاسالعان زۇلىمدىق تۋرالى ەستەلىكتەر انادان بالاعا جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.تاعى ءبىر كەلەڭسىز جاعدايدى ايتپاي وتۋگە بولمايدى. بۇل رەجيمنەن زارداپ شەككەن ادامداردى پايدالانۋعا تىرىسقان باتىس پەن پارسى شىعاناعىنداعى اراب مونارحيالارى جۇرگىزگەن شەتەلدىك ينتەرۆەنتسيا».

حاماداعى كوتەرىلىستەن بۇرىن سيريا سۋننيتتەرىنىڭ اراسىندا تولقۋ بولدى. ونى كەيدە «يسلامدىق كوتەرىلىس» دەپ تە اتايدى. سونىمەن قاتار، وپپوزيتسيالىق توپتاردىڭ جاڭا بايانداماسى ءۇشىن نەمەسە كەرىسىنشە، اسادتىڭ جاقتاستارىن جۇمىلدىرۋ ءۇشىن «مۇسىلمان باۋىرلار» نەمەسە ارنايى قىزمەت ۇيىمداستىرعان بىرقاتار ارانداتۋشىلىق پەن تەراكتىلەر بولدى.

اتاپ ايتقاندا، 1979 جىلى 16 ماۋسىمدا الەپپو ارتيللەريالىق ۋچيليششەسىنىڭ 50-دەن 83-كە دەيىن الاۆيت كۋرسانتتارى ءولتىرىلدى. ولتىرمەس بۇرىن كەزەكشى وفيتسەر ولاردى اسحاناداعى تاڭعى جينالىسقا شاقىرعان. سيريانىڭ ىشكى ىستەر ءمينيسترى ادنان ءال-دابباع كۋرسانتتاردى قىرىپ-جويعانى ءۇشىن «مۇسىلمان باۋىرلار» قوزعالىسىن ايىپتادى، الايدا ۇيىمنىڭ ءوزى بۇل قىرعىنعا قاتىسقانىن جوققا شىعارىپ، سيريا ۇكىمەتىن ولاردىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە تىرىستى دەپ ايىپتادى.

«حاماداعى قىرعىننىڭ» الدىنداعى كوتەرىلىس كەزىندە اسادتارعا كومەككە جىبەرىلگەن كەڭەس ماماندارى دا قازا تاپتى.

ەكى شابۋىل كەزىندە ون اسكەري كەڭەسشى قازا تاپتى. ونىڭ ىشىندە سار اسكەري-اۋە كۇشتەرى شتابى باستىعىنىڭ كەڭەسشىسى گەنەرال-مايور گلاگولەۆ تە بار. بىراق سيريالىق وپپوزيتسيا ولاردىڭ ءولىمىن ارنايى قىزمەتتىڭ ارەكەتى دەپ سانايدى.

حافەز اساد ارقا سۇيەگەن سيرياداعى بااس پارتياسى مەن «مۇسىلمان باۋىرلار» اراسىنداعى تەكەتىرەس 1960 جىلداردان بەرى تولاستاعان ەمەس. مۇنىڭ بارلىعىنىڭ استارىندا تەك ءدىني الاۋىزدىق تۇرماعان. بااس نومينالدى تۇردە زايىرلى دەپ سانالدى جانە اراب ۇلتشىلدىعى مەن ءسوتسياليزمىنىڭ يدەولوگياسىن جاقتايدى، ال «مۇسىلمان باۋىرلار» سۋننيتتىك يسلامدىق يدەولوگيانى ناسيحاتتاۋمەن قاتار، بااس ۇلتشىلدىعىن يسلامعا قايشى، ال ءدىندى ساياسات پەن بيلىكتەن بولۋگە بولمايدى دەپ سانايدى.

بااس پارتياسىنىڭ ءبىرازى، اسىرەسە اسادتىڭ جاقتاۋشىلارى كەدەي وتباسىنان شىققان جانە ەكونوميكانى رەتتەۋدى قولدادى. ال سۋننيتتىك مۇسىلماندار ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكاعا ارالاسۋىن ءوز مۇددەلەرىنە قاۋىپ توندىرەدى دەپ ساناعان. ارينە، وپپوزيتسيونەرلەردىڭ بارلىعى فۋندامەنتاليست ەمەس. دەگەنمەن، دىننەن الىس ساياساتكەرلەر اعايىندىلاردى 1970 جىلى كەزەكتى اسكەري توڭكەرىس بارىسىندا بيلىككە كەلگەن بااس پەن اسادقا قارسى ءتيىمدى قۇرال رەتىندە كوردى. ولار كسرو جانە باسقا دا سوتسياليستىك ەلدەرمەن، اتاپ ايتقاندا، چاۋشەسكۋ داۋىرىندەگى رۋمىنيامەن بەلسەندى ىنتىماقتاستىقتا بولدى.

سونىمەنم قاتار، حاما «كونسەرۆاتيزمنىڭ تىرەگى» بولىپ سانالدى. ۇزاق ۋاقىت بويى بااس مەملەكەتىنىڭ ايبىندى قارسىلاسى بولىپ قالا بەردى. حاماداعى وسى ەكى كۇش اراسىنداعى العاشقى تولىق اۋقىمدى قاقتىعىس 1963 جىلعى توڭكەرىستەن كەيىن كوپ ۇزاماي سيريادا بااس پارتياسى بيلىككە العاش كەلگەن كەزدە بولدى.1964 جىلى ءساۋىر ايىندا حامادا تارتىپسىزدىك باستالىپ، مۇسىلمان كوتەرىلىسشىلەرى قارۋ-جاراقتاردى تارتىپ الىپ، جولعا توسقاۋىل قويدى. سودان كەيىن كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن تانكتەردى دە پايدالاندى. «مۇسىلمان باۋىرلار» قوزعالىسىنىڭ 70 مۇشەسى ءولتىرىلدى. كوپ ادام جارالاندى نەمەسە تۇتقىنعا الىندى. وپپوزيتسيونەرلەردىڭ ءبىرازى حابارسىز كەتتى. حاماداعى وسى كوتەرىلىستەن كەيىن جانە بيلىكتىڭ جاۋاپ قايتارۋىنان كەيىن دە بىرنەشە رەت كوتەرىلىس بولدى.

1982 جىلى حاماداعى «قىرعىننان» كەيىن الەمدە يسلامشىلداردىڭ قارسىلىعى باسىلدى.سودان بەرى «اعايىندىلار» قۋعىندا ارەكەت ەتتى. ال باسقا وپپوزيتسيالىق توپتار بيلىكپەن ىنتىماقتاستى. كەيبىرى وزدەرىن تاراتىپ جىبەردى. سيرياداعى اسادتاردىڭ بيلىگى ءبىراز ۋاقىتقا نىعايا ءتۇستى. بىراق كوتەرىلىس پەن ونى باسۋ حافەز ءال-اسادتىڭ باسقارۋ ءستيلىنىڭ ودان دا قاتال جانە اۆتوريتارلىق سيپاتقا يە بولۋىنا اكەلدى. ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ساياسي رەتتەۋدەن گورى رەپرەسسياعا كوبىرەك ۇشىرادى.

بۇل كوتەرىلىستە ادام قانى سۋشا توگىلىپ، زورلىق-زومبىلىقتىڭ شەكتەن شىققانى انىق. “حاماداعى قىرعىن” قازاقستاندا بولعان “قاڭتار قىرعىنىن” ەسكە تۇسىرەرى ءسوزسىز.

دانا نۇرمۇحانبەت

پىكىرلەر