40 jyl burynǵy bombalaýdan keıin Sırııadaǵy Hama qalasyn daýyl basyp alǵan bolatyn. 1982 jyly 2 aqpanda Sırııa úkimetiniń áskeri «qorǵanys brıgadalarynyń» jartylaı áskerıleriniń qoldaýymen eldiń tórtinshi úlken qalasy Hamany bombalap, keıin basyp aldy. Sırııanyń qazirgi prezıdenti Bashar Asadtyń ákesi bılikte bolǵan kezdegi kóterilis oppozıııa arasynda «Hamadaǵy qyrǵyn» degen ataý aldy. Mundaı beı-bereket qaqtyǵystyń bulyńǵyr jaıttary kóp. Sondyqtan 40 jyl buryńǵy oqıǵaǵa sholý jasaıyq.
Aıta keteıik, Hama - Sırııanyń Halep, Damaski jáne Homs qalalarynan keıingi tórtinshi qalasy. Ol eldiń soltústik-batys bóliginde ornalasqan. 1980-jyldardyń basynda Sırııa prezıdenti Hafız ál -Asadtyń azattyqty joıý úshin jumys isteıtin «Sırııa musylman baýyrlarynyń» tiregi boldy. 1982 jyldyń aqpan aıynda Asad óz áskerin qalany buzýǵa buıyrdy.
Osydan 40 jyl buryn 1982 jyly 2 aqpanda qazirgi prezıdent Bashar Asadtyń ákesi Sırııa prezıdenti Hafez ál-Asadtyń buıryǵymen Hama qalasyna qorshaý ornatylyp, bombalady. Keıin shabýyl jasady. Munyń bári «Musylman baýyrlar» (Reseıde tyıym salynǵan uıym) kótergen ıslamdyq kóterilisti basý kezinde boldy. Biraq qalany basyp alý beıbit turǵyndar arasynda aýyr shyǵynǵa ákeldi.
«Bul oqıǵa áli kúnge deıin kez kelgen arab úkimetiniń qazirgi Taıaý Shyǵystaǵy óz halqyna qarsy áreketi ári eń ólimge ákeletin oqıǵalardyń biri bolyp sanalady», - deıdi New Yorker sholýshysy jáne sırııalyq sarapshy Robın Raıt.
Al Batys aımaqtar bul oqıǵany «Hamadaǵy kóterilis» nemese «Hamadaǵy qyrǵyn» dep atap ketti.
«Qorǵanys brıgadalaryn» basqarǵan qazirgi prezıdent Bashar Asadtyń aǵasy Hafez ál-Asad pen onyń inisi Rıfat ál-Asadtyń qatal jáne sheshýshi áreketterin Taıaý Shyǵys sarapshylary kópten beri aıtyp keledi. Qandy bolsa da, kúrdeli arab máselelerin tıimdi sheshýge umtyldy. Nátıjesinde, qanshama jyl boıy uıymdasqan oppozıııa is júzinde toqtatyldy. Al sýnnıtterdiń kópshiligin qorqytyp, basyp-janshydy. Sondaı-aq, alavıtterden turatyn qazirgi úkimetke adal boldy.
Alaıda 2000-jyldary Sırııadaǵy kúreste jańa órleýdiń bastalýymen qoǵamdaǵy ártúrli top arasyndaǵy teketirestiń joıylmaǵany, kóterilisterdiń jáne olardy basýdyń burynǵy senarııleri qaıta jańǵyrtylǵany belili boldy. Tipti, qýǵyn-súrginderdi eske alý men qaza tapqandardyń urpaqtaryna tynysh ómir súrýge múmkindik bermedi. Al Batysta oqyp, ómir súrip, oftalmolog-dáriger retinde qyzmet etken «aǵartýshy», zııaly Bashar Asad ákesi men naǵashy atasynyń keıipin keıdi.
Túrli málimet boıynsha, «Hamadaǵy qyrǵynnyń» qurbandary 2 myńnan 40 myńǵa jetken.Eń yqtımal boljam boıynsha, 15-20 myń beıbit turǵyn men 1000-ǵa jýyq úkimet áskeri qaza tapty. Al Hamada Asadtyń Baas partııasynyń belsendileri tutqynǵa alynyp, azaptalǵan.
Sondaı-aq, bul ólkeniń tarıhı-mádenı murasyna da úlken nuqsan kelip, qalanyń kóptegen eski kóshesi tolyǵymen joıyldy. «Musylman baýyrlar» qozǵalysy da júzdegen belsendi múshelerinen aıyryldy. Franııada qýǵynda turatyn Rıfat ál-Asadtyń Hamadaǵy qyrǵynǵa qatysyn birneshe ret joqqa shyǵardy. Alaıda RÝ esebinde sáıkes ony osy oqıǵalar men basqa da qýǵyn-súrgin, kontrabanda jáne sybaılas jemqorlyqqa qatysy bar dep tapqan. (2021 jyly qazan aıynda Bashar Asad aǵasynyń Sırııaǵa oralýyna ruqsat berdi).
350 myńǵa jýyq halqy bar Sırııanyń tórtinshi iri qalasy Hamany qorshaý 27 kúnge sozyldy. Qalany úkimet áskerleri jaýlap aldy, artıllerııalyq oq jaýdyryldy, zymyrandyq júıeler jumys istedi, avıaııa belsendi boldy, tankter qoldanyldy.
Uzaq ýaqytqa sozylǵan bombalaýdan keıin, áskerler shabýylǵa shyqty. Olar qala kóshelerin qıratyp, eskertýsiz oq jaýdyrdy. Kóterilisshilerge qarsy aýyr qarý-jaraq pen tehnıkany qoldandy. Tipti, pýlemet jáne qol granatalarymen qarýlanǵan. Kýágerlerdiń aıtýynsha, keıbir aýdanda jasy 14-ten asqan er adamdarǵa oq atylǵan. Sondaı-aq, adamdar aıdalyp bara jatqan tehnıkým ǵımaratynan eshkim tiri shyqpaǵan.
Búlikshilder qalany qırandyǵa aınaldyrǵan tórt kúndik shaıqastan keıin birneshe apta boıy júıeli tazartý jalǵasty. Myńdaǵan azamat túrmege qamaldy. Al keıin qala turǵyndary olardyń múlkine qatysty máselege tap boldy. Óıtkeni ólgenderdiń kýálikteri týystaryna berilmedi. Sondaı-aq, 63 meshit pen 4 shirkeý tolyǵymen qıraǵan.
«Qyrǵynnyń tórtinshi kúni aýdanymyz qorshaýǵa alyndy, rejım sarbazdary úılerdi qorshaı bastady», - dedi 62 jastaǵy kýáger Ibeısı Túrkııanyń Anadolu aqparat agenttigine bergen suhbatynda. «Sarbazdar ár úıdiń aldynda er-azamattarǵa, qarttar men balalarǵa oq jaýdyrdy. Kelesi kúni úıden shyqqanda, qalanyń ár jerinde máıitterdiń jatqanyn kórdik. Jaralanǵandar da boldy. Biraq bizdiń aýdandy sarbazdar qorshap alǵandyqtan, olarǵa kómek kórsetýge eshkimniń batyly barmady. Máıitter kóshede kem degende bir apta jatty. Keıin bul máıitter jappaı jerlendi».
«Men úlken kóshemen kele jatqan edim, ol úıindilerge toly boly. Hamanyń áıgili saǵatynyń janynan ótkende, onyń izi de qalmaǵan. Uly meshitten de birde-bir iz qalmady. Men qırandyǵa aınalǵan aýmaqtardy kórdim», - deıdi taǵy bir jergilikti turǵyn kóterilis basylǵannan keıingi alǵashqy kúnderdi.
«Hamadaǵy qyrǵynǵa tyıym salyndy. Tipti halyq bul týraly óz aralarynda aıta almady. Qaza tapqandar men iz-tússiz joǵalǵandar otbasylaryna da aıtylmady». – dedi sol kezde osy qalada turǵan Iasır ál-Hamaýı. – Bul oqıǵa jaı ǵana «kóterilis» dep ataldy.
Mýaııad Kandakjıdiń kóterilisti basyp alǵandardyń kózqarasy boıynsha qalaı kórinetini týraly Pravda.Rý agenttigine bergen suhbatynda: «Hamada meniń kóp týysym turatyn. Al bul tolqýdy basýǵa meniń tank ofıeri retinde qyzmet etetin aǵam qatysty.
Hamada shynymen de, «Musylman baýyrlar» qozǵalysynyń qarýly kóterilisi boldy. Biraq bılik beınelegendeı aýqymda emes. Búkil qalany sodyrlar basyp alǵan joq. Tek jekelegen aýdandarda ǵana boldy. Óıtkeni jergilikti radıkaldy oppozıııanyń quramynda 500-ge jýyq adam bar. Al halyqtyń bir bóligi oǵan moraldyq qoldaý kórsetti. Hamaǵa shabýyl jasaý týraly buıryq bılik pen halyqtyń aıtarlyqtaı bóligin ekige bólgen óte qatygez jáne aqymaq sheshim boldy. Al Bashar Asad olardyń qunyn óteýi kerek.
Osy 30 jyldyń ishinde barlyq qalaǵa jasalǵan zulymdyq týraly estelikter anadan balaǵa jalǵasyn taýyp keledi.Taǵy bir keleńsiz jaǵdaıdy aıtpaı ótýge bolmaıdy. Bul rejımnen zardap shekken adamdardy paıdalanýǵa tyrysqan Batys pen Parsy shyǵanaǵyndaǵy arab monarhııalary júrgizgen sheteldik ıntervenııa».
Hamadaǵy kóterilisten buryn Sırııa sýnnıtteriniń arasynda tolqý boldy. Ony keıde «ıslamdyq kóterilis» dep te ataıdy. Sonymen qatar, oppozıııalyq toptardyń jańa baıandamasy úshin nemese kerisinshe, Asadtyń jaqtastaryn jumyldyrý úshin «Musylman baýyrlar» nemese arnaıy qyzmet uıymdastyrǵan birqatar arandatýshylyq pen teraktiler boldy.
Atap aıtqanda, 1979 jyly 16 maýsymda Aleppo artıllerııalyq ýchılıesiniń 50-den 83-ke deıin alavıt kýrsanttary óltirildi. Óltirmes buryn kezekshi ofıer olardy ashanadaǵy tańǵy jınalysqa shaqyrǵan. Sırııanyń ishki ister mınıstri Adnan ál-Dabbaǵ kýrsanttardy qyryp-joıǵany úshin «Musylman baýyrlar» qozǵalysyn aıyptady, Alaıda uıymnyń ózi bul qyrǵynǵa qatysqanyn joqqa shyǵaryp, Sırııa úkimetin olardyń bedelin túsirýge tyrysty dep aıyptady.
«Hamadaǵy qyrǵynnyń» aldyndaǵy kóterilis kezinde Asadtarǵa kómekke jiberilgen keńes mamandary da qaza tapty.
Eki shabýyl kezinde on áskerı keńesshi qaza tapty. Onyń ishinde SAR Áskerı-áýe kúshteri shtaby bastyǵynyń keńesshisi general-maıor Glagolev te bar. Biraq sırııalyq oppozıııa olardyń ólimin arnaıy qyzmettiń áreketi dep sanaıdy.
Hafez Asad arqa súıegen Sırııadaǵy Baas partııasy men «Musylman baýyrlar» arasyndaǵy teketires 1960 jyldardan beri tolastaǵan emes. Munyń barlyǵynyń astarynda tek dinı alaýyzdyq turmaǵan. Baas nomınaldy túrde zaıyrly dep sanaldy jáne arab ultshyldyǵy men soıalızminiń ıdeologııasyn jaqtaıdy, al «Musylman baýyrlar» sýnnıttik ıslamdyq ıdeologııany nasıhattaýmen qatar, Baas ultshyldyǵyn ıslamǵa qaıshy, al dindi saıasat pen bılikten bólýge bolmaıdy dep sanaıdy.
Baas partııasynyń birazy, ásirese Asadtyń jaqtaýshylary kedeı otbasynan shyqqan jáne ekonomıkany retteýdi qoldady. Al sýnnıttik musylmandar úkimettiń ekonomıkaǵa aralasýyn óz múddelerine qaýip tóndiredi dep sanaǵan. Árıne, oppozııonerlerdiń barlyǵy fýndamentalıst emes. Degenmen, dinnen alys saıasatkerler aǵaıyndylardy 1970 jyly kezekti áskerı tóńkeris barysynda bılikke kelgen Baas pen Asadqa qarsy tıimdi qural retinde kórdi. Olar KSRO jáne basqa da soıalıstik eldermen, atap aıtqanda, Chaýsheský dáýirindegi Rýmynııamen belsendi yntymaqtastyqta boldy.
Sonymenm qatar, Hama «konservatızmniń tiregi» bolyp sanaldy. Uzaq ýaqyt boıy Baas memleketiniń aıbyndy qarsylasy bolyp qala berdi. Hamadaǵy osy eki kúsh arasyndaǵy alǵashqy tolyq aýqymdy qaqtyǵys 1963 jylǵy tóńkeristen keıin kóp uzamaı Sırııada Baas partııasy bılikke alǵash kelgen kezde boldy.1964 jyly sáýir aıynda Hamada tártipsizdik bastalyp, musylman kóterilisshileri qarý-jaraqtardy tartyp alyp, jolǵa tosqaýyl qoıdy. Sodan keıin kóterilisti basý úshin tankterdi de paıdalandy. «Musylman baýyrlar» qozǵalysynyń 70 múshesi óltirildi. Kóp adam jaralandy nemese tutqynǵa alyndy. Oppozııonerlerdiń birazy habarsyz ketti. Hamadaǵy osy kóterilisten keıin jáne bıliktiń jaýap qaıtarýynan keıin de birneshe ret kóterilis boldy.
1982 jyly Hamadaǵy «qyrǵynnan» keıin álemde ıslamshyldardyń qarsylyǵy basyldy.Sodan beri «aǵaıyndylar» qýǵynda áreket etti. Al basqa oppozıııalyq toptar bılikpen yntymaqtasty. Keıbiri ózderin taratyp jiberdi. Sırııadaǵy Asadtardyń bıligi biraz ýaqytqa nyǵaıa tústi. Biraq kóterilis pen ony basý Hafez ál-Asadtyń basqarý stıliniń odan da qatal jáne avtorıtarlyq sıpatqa ıe bolýyna ákeldi. Ol ómiriniń sońyna deıin saıası retteýden góri repressııaǵa kóbirek ushyrady.
Bul kóteriliste adam qany sýsha tógilip, zorlyq-zombylyqtyń shekten shyqqany anyq. “Hamadaǵy qyrǵyn” Qazaqstanda bolǵan “qańtar qyrǵynyn” eske túsireri sózsiz.
Dana Nurmuhanbet
