40 jyl būrynǧy bombalaudan keiın Siriiadaǧy Hama qalasyn dauyl basyp alǧan bolatyn. 1982 jyly 2 aqpanda Siriia ükımetınıŋ äskerı «qorǧanys brigadalarynyŋ» jartylai äskerilerınıŋ qoldauymen eldıŋ törtınşı ülken qalasy Hamany bombalap, keiın basyp aldy. Siriianyŋ qazırgı prezidentı Başar Asadtyŋ äkesı bilıkte bolǧan kezdegı köterılıs oppozisiia arasynda «Hamadaǧy qyrǧyn» degen atau aldy. Mūndai bei-bereket qaqtyǧystyŋ būlyŋǧyr jaittary köp. Sondyqtan 40 jyl būryŋǧy oqiǧaǧa şolu jasaiyq.
Aita keteiık, Hama - Siriianyŋ Halep, Damaskı jäne Homs qalalarynan keiıngı törtınşı qalasy. Ol eldıŋ soltüstık-batys bölıgınde ornalasqan. 1980-jyldardyŋ basynda Siriia prezidentı Hafiz äl -Asadtyŋ azattyqty joiu üşın jūmys ısteitın «Siriia mūsylman bauyrlarynyŋ» tıregı boldy. 1982 jyldyŋ aqpan aiynda Asad öz äskerın qalany būzuǧa būiyrdy.
Osydan 40 jyl būryn 1982 jyly 2 aqpanda qazırgı prezident Başar Asadtyŋ äkesı Siriia prezidentı Hafez äl-Asadtyŋ būiryǧymen Hama qalasyna qorşau ornatylyp, bombalady. Keiın şabuyl jasady. Mūnyŋ bärı «Mūsylman bauyrlar» (Reseide tyiym salynǧan ūiym) kötergen islamdyq köterılıstı basu kezınde boldy. Bıraq qalany basyp alu beibıt tūrǧyndar arasynda auyr şyǧynǧa äkeldı.
«Būl oqiǧa älı künge deiın kez kelgen arab ükımetınıŋ qazırgı Taiau Şyǧystaǧy öz halqyna qarsy äreketı ärı eŋ ölımge äkeletın oqiǧalardyŋ bırı bolyp sanalady», - deidı New Yorker şoluşysy jäne siriialyq sarapşy Robin Rait.
Al Batys aimaqtar būl oqiǧany «Hamadaǧy köterılıs» nemese «Hamadaǧy qyrǧyn» dep atap kettı.
«Qorǧanys brigadalaryn» basqarǧan qazırgı prezident Başar Asadtyŋ aǧasy Hafez äl-Asad pen onyŋ ınısı Rifat äl-Asadtyŋ qatal jäne şeşuşı äreketterın Taiau Şyǧys sarapşylary köpten berı aityp keledı. Qandy bolsa da, kürdelı arab mäselelerın tiımdı şeşuge ūmtyldy. Nätijesınde, qanşama jyl boiy ūiymdasqan oppozisiia ıs jüzınde toqtatyldy. Al sunnitterdıŋ köpşılıgın qorqytyp, basyp-janşydy. Sondai-aq, alavitterden tūratyn qazırgı ükımetke adal boldy.
Alaida 2000-jyldary Siriiadaǧy küreste jaŋa örleudıŋ bastaluymen qoǧamdaǧy ärtürlı top arasyndaǧy teketırestıŋ joiylmaǧany, köterılısterdıŋ jäne olardy basudyŋ būrynǧy ssenariilerı qaita jaŋǧyrtylǧany belılı boldy. Tıptı, quǧyn-sürgınderdı eske alu men qaza tapqandardyŋ ūrpaqtaryna tynyş ömır süruge mümkındık bermedı. Al Batysta oqyp, ömır sürıp, oftalmolog-därıger retınde qyzmet etken «aǧartuşy», ziialy Başar Asad äkesı men naǧaşy atasynyŋ keiıpın keidı.
Türlı mälımet boiynşa, «Hamadaǧy qyrǧynnyŋ» qūrbandary 2 myŋnan 40 myŋǧa jetken.Eŋ yqtimal boljam boiynşa, 15-20 myŋ beibıt tūrǧyn men 1000-ǧa juyq ükımet äskerı qaza tapty. Al Hamada Asadtyŋ Baas partiiasynyŋ belsendılerı tūtqynǧa alynyp, azaptalǧan.
Sondai-aq, būl ölkenıŋ tarihi-mädeni mūrasyna da ülken nūqsan kelıp, qalanyŋ köptegen eskı köşesı tolyǧymen joiyldy. «Mūsylman bauyrlar» qozǧalysy da jüzdegen belsendı müşelerınen aiyryldy. Fransiiada quǧynda tūratyn Rifat äl-Asadtyŋ Hamadaǧy qyrǧynǧa qatysyn bırneşe ret joqqa şyǧardy. Alaida SRU esebınde säikes ony osy oqiǧalar men basqa da quǧyn-sürgın, kontrabanda jäne sybailas jemqorlyqqa qatysy bar dep tapqan. (2021 jyly qazan aiynda Başar Asad aǧasynyŋ Siriiaǧa oraluyna rūqsat berdı).
350 myŋǧa juyq halqy bar Siriianyŋ törtınşı ırı qalasy Hamany qorşau 27 künge sozyldy. Qalany ükımet äskerlerı jaulap aldy, artilleriialyq oq jaudyryldy, zymyrandyq jüieler jūmys ıstedı, aviasiia belsendı boldy, tankter qoldanyldy.
Ūzaq uaqytqa sozylǧan bombalaudan keiın, äskerler şabuylǧa şyqty. Olar qala köşelerın qiratyp, eskertusız oq jaudyrdy. Köterılısşılerge qarsy auyr qaru-jaraq pen tehnikany qoldandy. Tıptı, pulemet jäne qol granatalarymen qarulanǧan. Kuägerlerdıŋ aituynşa, keibır audanda jasy 14-ten asqan er adamdarǧa oq atylǧan. Sondai-aq, adamdar aidalyp bara jatqan tehnikum ǧimaratynan eşkım tırı şyqpaǧan.
Bülıkşılder qalany qirandyǧa ainaldyrǧan tört kündık şaiqastan keiın bırneşe apta boiy jüielı tazartu jalǧasty. Myŋdaǧan azamat türmege qamaldy. Al keiın qala tūrǧyndary olardyŋ mülkıne qatysty mäselege tap boldy. Öitkenı ölgenderdıŋ kuälıkterı tuystaryna berılmedı. Sondai-aq, 63 meşıt pen 4 şırkeu tolyǧymen qiraǧan.
«Qyrǧynnyŋ törtınşı künı audanymyz qorşauǧa alyndy, rejim sarbazdary üilerdı qorşai bastady», - dedı 62 jastaǧy kuäger İbeisi Türkiianyŋ Anadolu aqparat agenttıgıne bergen sūhbatynda. «Sarbazdar är üidıŋ aldynda er-azamattarǧa, qarttar men balalarǧa oq jaudyrdy. Kelesı künı üiden şyqqanda, qalanyŋ är jerınde mäiıtterdıŋ jatqanyn kördık. Jaralanǧandar da boldy. Bıraq bızdıŋ audandy sarbazdar qorşap alǧandyqtan, olarǧa kömek körsetuge eşkımnıŋ batyly barmady. Mäiıtter köşede kem degende bır apta jatty. Keiın būl mäiıtter jappai jerlendı».
«Men ülken köşemen kele jatqan edım, ol üiındılerge toly boly. Hamanyŋ äigılı saǧatynyŋ janynan ötkende, onyŋ ızı de qalmaǧan. Ūly meşıtten de bırde-bır ız qalmady. Men qirandyǧa ainalǧan aumaqtardy kördım», - deidı taǧy bır jergılıktı tūrǧyn köterılıs basylǧannan keiıngı alǧaşqy künderdı.
«Hamadaǧy qyrǧynǧa tyiym salyndy. Tıptı halyq būl turaly öz aralarynda aita almady. Qaza tapqandar men ız-tüssız joǧalǧandar otbasylaryna da aitylmady». – dedı sol kezde osy qalada tūrǧan Iаsir äl-Hamaui. – Būl oqiǧa jai ǧana «köterılıs» dep ataldy.
Muaiiad Kandakjidıŋ köterılıstı basyp alǧandardyŋ közqarasy boiynşa qalai körınetını turaly Pravda.Ru agenttıgıne bergen sūhbatynda: «Hamada menıŋ köp tuysym tūratyn. Al būl tolqudy basuǧa menıŋ tank ofiserı retınde qyzmet etetın aǧam qatysty.
Hamada şynymen de, «Mūsylman bauyrlar» qozǧalysynyŋ qaruly köterılısı boldy. Bıraq bilık beinelegendei auqymda emes. Bükıl qalany sodyrlar basyp alǧan joq. Tek jekelegen audandarda ǧana boldy. Öitkenı jergılıktı radikaldy oppozisiianyŋ qūramynda 500-ge juyq adam bar. Al halyqtyŋ bır bölıgı oǧan moraldyq qoldau körsettı. Hamaǧa şabuyl jasau turaly būiryq bilık pen halyqtyŋ aitarlyqtai bölıgın ekıge bölgen öte qatygez jäne aqymaq şeşım boldy. Al Başar Asad olardyŋ qūnyn öteuı kerek.
Osy 30 jyldyŋ ışınde barlyq qalaǧa jasalǧan zūlymdyq turaly estelıkter anadan balaǧa jalǧasyn tauyp keledı.Taǧy bır keleŋsız jaǧdaidy aitpai ötuge bolmaidy. Būl rejimnen zardap şekken adamdardy paidalanuǧa tyrysqan Batys pen Parsy şyǧanaǧyndaǧy arab monarhiialary jürgızgen şeteldık intervensiia».
Hamadaǧy köterılısten būryn Siriia sunnitterınıŋ arasynda tolqu boldy. Ony keide «islamdyq köterılıs» dep te ataidy. Sonymen qatar, oppozisiialyq toptardyŋ jaŋa baiandamasy üşın nemese kerısınşe, Asadtyŋ jaqtastaryn jūmyldyru üşın «Mūsylman bauyrlar» nemese arnaiy qyzmet ūiymdastyrǧan bırqatar arandatuşylyq pen teraktıler boldy.
Atap aitqanda, 1979 jyly 16 mausymda Aleppo artilleriialyq uchilişesınıŋ 50-den 83-ke deiın alavit kursanttary öltırıldı. Öltırmes būryn kezekşı ofiser olardy ashanadaǧy taŋǧy jinalysqa şaqyrǧan. Siriianyŋ ışkı ıster ministrı Adnan äl-Dabbaǧ kursanttardy qyryp-joiǧany üşın «Mūsylman bauyrlar» qozǧalysyn aiyptady, Alaida ūiymnyŋ özı būl qyrǧynǧa qatysqanyn joqqa şyǧaryp, Siriia ükımetın olardyŋ bedelın tüsıruge tyrysty dep aiyptady.
«Hamadaǧy qyrǧynnyŋ» aldyndaǧy köterılıs kezınde Asadtarǧa kömekke jıberılgen keŋes mamandary da qaza tapty.
Ekı şabuyl kezınde on äskeri keŋesşı qaza tapty. Onyŋ ışınde SAR Äskeri-äue küşterı ştaby bastyǧynyŋ keŋesşısı general-maior Glagolev te bar. Bıraq siriialyq oppozisiia olardyŋ ölımın arnaiy qyzmettıŋ äreketı dep sanaidy.
Hafez Asad arqa süiegen Siriiadaǧy Baas partiiasy men «Mūsylman bauyrlar» arasyndaǧy teketıres 1960 jyldardan berı tolastaǧan emes. Mūnyŋ barlyǧynyŋ astarynda tek dıni alauyzdyq tūrmaǧan. Baas nominaldy türde zaiyrly dep sanaldy jäne arab ūltşyldyǧy men sosializmınıŋ ideologiiasyn jaqtaidy, al «Mūsylman bauyrlar» sunnittık islamdyq ideologiiany nasihattaumen qatar, Baas ūltşyldyǧyn islamǧa qaişy, al dındı saiasat pen bilıkten böluge bolmaidy dep sanaidy.
Baas partiiasynyŋ bırazy, äsırese Asadtyŋ jaqtauşylary kedei otbasynan şyqqan jäne ekonomikany retteudı qoldady. Al sunnittık mūsylmandar ükımettıŋ ekonomikaǧa aralasuyn öz müddelerıne qauıp töndıredı dep sanaǧan. Ärine, oppozisionerlerdıŋ barlyǧy fundamentalist emes. Degenmen, dınnen alys saiasatkerler aǧaiyndylardy 1970 jyly kezektı äskeri töŋkerıs barysynda bilıkke kelgen Baas pen Asadqa qarsy tiımdı qūral retınde kördı. Olar KSRO jäne basqa da sosialistık eldermen, atap aitqanda, Chauşesku däuırındegı Rumyniiamen belsendı yntymaqtastyqta boldy.
Sonymenm qatar, Hama «konservatizmnıŋ tıregı» bolyp sanaldy. Ūzaq uaqyt boiy Baas memleketınıŋ aibyndy qarsylasy bolyp qala berdı. Hamadaǧy osy ekı küş arasyndaǧy alǧaşqy tolyq auqymdy qaqtyǧys 1963 jylǧy töŋkerısten keiın köp ūzamai Siriiada Baas partiiasy bilıkke alǧaş kelgen kezde boldy.1964 jyly säuır aiynda Hamada tärtıpsızdık bastalyp, mūsylman köterılısşılerı qaru-jaraqtardy tartyp alyp, jolǧa tosqauyl qoidy. Sodan keiın köterılıstı basu üşın tankterdı de paidalandy. «Mūsylman bauyrlar» qozǧalysynyŋ 70 müşesı öltırıldı. Köp adam jaralandy nemese tūtqynǧa alyndy. Oppozisionerlerdıŋ bırazy habarsyz kettı. Hamadaǧy osy köterılısten keiın jäne bilıktıŋ jauap qaitaruynan keiın de bırneşe ret köterılıs boldy.
1982 jyly Hamadaǧy «qyrǧynnan» keiın älemde islamşyldardyŋ qarsylyǧy basyldy.Sodan berı «aǧaiyndylar» quǧynda äreket ettı. Al basqa oppozisiialyq toptar bilıkpen yntymaqtasty. Keibırı özderın taratyp jıberdı. Siriiadaǧy Asadtardyŋ bilıgı bıraz uaqytqa nyǧaia tüstı. Bıraq köterılıs pen ony basu Hafez äl-Asadtyŋ basqaru stilınıŋ odan da qatal jäne avtoritarlyq sipatqa ie boluyna äkeldı. Ol ömırınıŋ soŋyna deiın saiasi retteuden görı repressiiaǧa köbırek ūşyrady.
Būl köterılıste adam qany suşa tögılıp, zorlyq-zombylyqtyŋ şekten şyqqany anyq. “Hamadaǧy qyrǧyn” Qazaqstanda bolǧan “qaŋtar qyrǧynyn” eske tüsırerı sözsız.
Dana Nūrmūhanbet
