«Qańtar qyrǵyny» qaıǵyly oqıǵasynan keıin elde oryn alyp jatqan birqatar ózgerister barysynda «Adyrna» ulttyq portaly ár saladaǵy bilikti mamandarmen tildesip, pikirlerimen bólisti. Búgingi kezekti suhbat ekonomıst, Halyqaralyq adam ınstıtýtynyń prezıdenti Januzaq Ákim myrzamen boldy.
-Eldegi dúrbeleńnen keıin memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev halyqtyń ál-aýqatyn kóterip, baı men kedeı arasyndaǵy alshaqtyqty joıý máselesin kóterdi. Másele sheshilý úshin qansha ýaqyt kerek?
-Árıne, ol durys másele. Otyz jyldan bergi sheshilmeı turǵan áleýmettik máseleni sheshemin dep qolǵa alyp jatyr. Bul bir kúnde, bir jylda sheshile qoıatyn nárse emes. Ómir boıy aınalysatyn másele. Osy áleýmettik másele álemdegi eń ozyq Japonııada da árkezde kemshilik taýyp otyrady. Al bizge keletin bolsaq, 2000 jylǵy jaryq kórgen salyq kodeksinde halyqqa beriletin barlyq jeńildikter alynyp tastalǵan. Sonyń saldarynan osyndaı jaǵdaıǵa ushyrap otyrmyz. Ony sheshý úshin, aldymen, salyq kodeksin túgeldeı qaıta qaraý kerek.
Kóp balaly analar men balaǵa beriletin járdemaqyny, múgedekterge, zeınetkerlerge, jalpy qoǵamdaǵy jaǵdaıy tómenderge jasalatyn áleýmettik kómek halyqaralyq deńgeıde bolýy qajet.
Eń alǵashqy sheshiletin máseleniń biri, mine, osy. Kópbalalylar men balalarǵa beriletin kómekti Reseı nemese Shyǵys Eýropanyń baǵasymen teńdestirý kerek.
-Prezıdent halyqtyń teń jartysy 50 myń teńge alady dedi. Endigi tańda atalmysh máseleni qalaı rettep, qalaı orta tapty qalyptastyrýǵa bolady?
-Medıına salasyndaǵy medbıkeler, sanıtar qyzmetkerleriniń, muǵalimderdiń de jalaqysy tómen. Sondyqtan, árıne, jaǵdaı jasaý kerek. Elý myń teńgege otbasyn asyraý múmkin emes.
Bul máseleni sheshý úshin orta taptyń ıaǵnı, muǵalim, ınjener, dáriger, ǵalymdar qoǵamdy alǵa jyljytatyn jandardyń jalaqysyn kóterý kerek. Osy úrdis Batysta da Shyǵysta da qoldanylady.
Orta taptyń úlesi, olardan túsetin salyqtyń jalpy eldegi salyqtyń 50 %-yn qurasa el damýshy eldiń qataryna qosylady. Sebebi munaı aınalasynda júrgenderdiń, olıgarhtardyń elge kóp paıdasy bolmaıdy.
Al qazirgi tańda bizge orta tapty qalyptastyrý - damýshy elderdiń qataryna qosylýdyń basty sharty. Sondyqtan, muǵalim, ınjener, dáriger, ǵalymdardyń tabysyn mindetti túrde kóbeıtý kerek.
Atatúriktiń kezinde muǵalim men dárigerdiń jalaqysy depýtattarmen birdeı bolýy kerek deıdi. Osyndaı maquldaýmen tabysty kóterse, halyqyń turmysy jaqsarady.
Munyń bári bıýdjettegi qarjyny retteýge baılanysty. Bizde ár kelgen mınıstr óziniń bir oıyna kelgen reformalaryn jasaıdy, eshqandaı kordınaııa joq. Korrýpııa degen osydan shyǵady. Bıýdjetten aqshany túsirip alady, urlaıdy, jyrlaıdy. Ony keıin úsh jyldan keıin tekseredi. Mundaı júıe kerek emes.
Qarjy mınıstrligi durys jumys istep jatqan joq. Qarjylyq júıeni retteý kerek. Qazirgi júıe ekonomıkany quldyratýdyń joly.
-Eger halyq tabysyn birden kóterse, memleketke qandaıda bir shyǵyn kele me?
-Bıýdjetti jan-jaqtan tonap, qazir bıýdjette qarjy joq. Ulttyq qorda 91 mlrd dollar aqsha bar. Ulttyq qordaǵyny tıimdi paıdalaný kerek. Ulttyq qordyń mańyzdylyǵy da jańa reforma jasaý kezinde bilinedi, eldiń ekonomıkasyn jaqsartýǵa kerek.
Al ony AQSh-qa aparyp salyp tastady, 21 mlrd-ty tutqyndap tastady. Odanda osy 91 mlrd dollardy óz bankimizde saqtaıyq. Biz biraq óz bankimizge senbeımiz. Al eger sol mlrdtar ózimizdiń aınalymda júrse, kóp qarjy keltiredi.
Úkimet birinshiden osy múmkidikti paıdalana almaı otyr. Ekinshiden, qaryz alady. Osy jaqynda ǵana Qytaıdan 1 mlrd jarym dollar qaryz aldy. Qaryzdanǵansha qordaǵy qarjyny paıdalanyp úırenýimiz kerek.
Qazaqstan Alıans qaýymdastyǵy eldiń turmysyn jaqsartý baǵytynda 2017 jyly 1 mıllıon 760 myń adamǵa jer berýge tizim berip, bıýdjetten ótkizdik.
2016 jyly tizimge kirmeı qalǵan jastarǵa dep 2 mıllıon adamǵa 2025 jylǵa deıin úı salyp berýge bıýdjetke kirgizdik.
Keıin kovıdke qatysty daǵdarys kele jatyr dep 2020 jyldyń mamyr aıynda tizim berip, 4 mıllıon Qazaqstan azamatyna jer berý kerek. Biraq ony áli úkimet sheshpeı otyr.
Sheteldik kompanııalar Qazaqstan ekonomıkasynyń 80%-yn ustap otyr, biraq sol jerde qyzmet etetin qazaq azamattarynyń tabysy sheteldikterge qaraǵanda 5-6 esege tómen. Nege? Onyń da sheshimi joq bolyp tur.
Osy máseleni sheshsin, nemese ketsin. Ár otbasynyń ál-aýqatynan el aýqaty anyqtalady emes pe?
Mınıstrler de, ákimder de urlyqtan basqa eshteńemen aınalysqan joq. Qazaqstannyń urlanǵan barlyq aqshasyn qaıtarý kerek.
Jalpy bizde rezerv bar ǵoı, sony tıimdi paıdalaný qajet. Úkimet oılaný kerek. Ár mınıstrlik óz mindetin atqarý kerek. Olar ózderiniń ondaǵan kásiporyndaryn ashyp almaı, eldiń jaǵdaıymen aınalyssa bári túzeledi. Bizde qarjy da bar, bári de bar, tek sonyń bárin durys baǵyttaý kerek.
-“Qazaqstan halqyna” qory týraly qandaı pikirdesiz?
-«Qazaqstan halqyna» qory ýaqytsha jasalǵan dúnıe. Eldi aldarqatyp, kásipkerlerden túsken qarjydan otbasy jaǵdaılaryn rettep, bólip bereıik degen nıette jasalǵan. Bul máseleni sheshetin jol emes. Ekonomıkany da kótermeıdi. Halyqqa kómek bereıin degen nıette ashylǵan qor. Árıne, biraz kómegin tıgizer, ony endi ýaqyt kórsetedi.
Myna bizdiń halyqaralyq adam ınstıtýty 2010-2011 jyldary bylaı dep jazdy:
Úkimettiń onjyldyq baǵdarlamaryn saraptaǵannan keıin, 2018-2019 jyldary Qazaqstan ekonomıkasy stagnaııaǵa ushyraıdy, 2020 jyly daǵdarysqa ushyraıdy dedi.
Ony biz Almaty ekonomıkalyq forýmda da aıttyq. Endigi másele nede? Sol aıtylǵandardyń bári kelip tur. Qazir ekonomıka daǵdarysta. Tek ekonomıka ǵana emes, áleýmettik, saıası daǵdarys ta bar. Saıası daǵdarys ol avtorıtarlyq rejım. Qulaıtyn ýaqytyna jetti. Qulady. Endi ármen qaraı Jańa Qazaqstandy demokratııalyq jolǵa qoıǵan órkenıetti qoǵam qurý úshin jumystanýymyz kerek.
-El baılyǵynyń teń jartysy 162 adamǵa ǵana tıesili dedi. Qazaqstan qazir ekonomıkalyq daǵdarys kezeńinde me?
El baılyǵyn 162 adam ıelendi dep shyndyqty aıtqan da durys. Alaıda, tek 20 adam sonyń 40%-yn ustap otyr.
-Jańa ekonomıkalyq model qalaı jasalýy tıis?
-Jańa ekonomıkalyq model negizgi eki baǵyttan turýy kerek:
Birinshiden, bank júıesin túzetý kerek. Bankterdiń barlyǵynyń basshysy Nazarbaev nemese sonyń aınalasyndaǵylar. Ony Sıngapýrdaǵydaı ózgertý kerek. Sıngapýrda 122 bank bar. Onyń 117-si sheteldik bankter. Bizdiń bankterdiń beretin nesıesi 22-27%. Al sheteldik bankterde ol ortasha eseppen 3-4 %-ǵa túsip ketedi. Iaǵnı shaǵyn, orta bıznesti damytýǵa múmkindik sonda ǵana bolmaq. Bizdiń bank eldi tunshyqtyryp otyr. Olar osy kezeńde júzdegen mlrd paıda kórse, halyq kedeılenip otyr.
Eldegi ekonomıkalyq model eń bastysy - adam kapıtalyn damytý. Bilim salasyn damytý, ıaǵnı adam ómir boıy oqý kerek. Bilimdi adamdar sol alǵan bilimin kapıtalǵa aınaldyrýy kerek. Mysaly, adamnyń alǵan bilimi uıaly telefon shyǵaratyn kapıtalǵa aınalýy kerek. Barlyq eńbek kapıtal bolýy tıis. Adam kapıtaly degenimiz osy.
Japonııada, mysaly, adamdar jylyna júz kitap oqıdy, al Eýropada 50-60 kitap, Azııada bir kitap. Turmystary da soǵan saı. Adam kapıtaly – bilim, ǵylym, tehnologııa, ınnovaııa.
Ekinshi baǵyt - medıına. Iaǵnı, deni saý adam elge paıdasy tıer adam. Salyq túsiredi, eńbek etedi. Al aýrý adamnan paıda joq, kerisinshe úkimetten qarjy alady. Sondyqtan qoǵamǵa deni saý adam qajet. Sýııd boıynsha álemde 3-4 orynda turmyz. Júrek, dıabet, onkologııa aýrýy boıynsha da aldyńǵy qatardamyz.
Kelesi, adamdardyń eńbegin arttyrý, ómir uzaqtylyǵy. Qazaqstandyqtardyń ortasha jasy 2012 jylǵy esep boıynsha qyrǵyzdardan jarty jasqa, ózbekterden bir jasqa, aýǵandardan bir jarym jasqa tómen eken.
Ekonomıkany damytý degenimiz jalpy adamnyń oıyn ózgertý, adam kapıtalyn qalyptastyrý. Adam kapıtaly men jalpy ınnovaııany damytsaq, jylyna ortasha eseppen 30 % ósim beredi. Úsh jylda bıýdjetti eki esege ósiredi.
Osy atalǵan dúnıelerdiń barlyǵy basty sheshilý kerek máseleler.
Suhbattasqanyńyzǵa raqmet!
Injý ÓMIRZAQ,
«Adyrna» ulttyq portaly
